Nizami Gəncəvi yaradıcılığında dünyəvilik və fizika elmi

09:45 / 17.09.2013

Günay İbrahimova

Neftçala rayonu Xıllı qəsəbə 1 saylı orta məktəbin müəllimi

 Fizika dünyəvi elmdir - bu hamıya məlumdur. Lakin bu dünyəvilik, ümumubəşərilik, bəzən arxa plana keçir. Fizika olduqca çətin, təbiət və texniki bir elm kimi qavranılır. Əslində çox qədim tarixə malik olan bu elm dərinliyi, çox şaxəliliyi, harmoniyası ilə bütün dövrlərdə insanları maraqlandırmışdır.

Hələ ibtidai icma dövründən insanlara gərək olan bu elm, daha doğrusu istifadəsi həmin dövrlərə gedib çıxan fizika elmi b.e.ə IV əsrdə formalaşıb.

Çox maraqlıdır ki, bu elmi görkəmli mütəfəkkirlər - Platon, Aristotel, Nyuton, Paskal, İbn Sina, Bəhmənyarla yanaşı əksər insanın şair qəbul etdiyi Nizami Gəncəvi də dərindən bilmiş öz əsərlərində fizika qanunların nəzmə çəkmişdir. Kəşfi hansısa alimlərin, fiziklərin adı ilə bağlı olan bir sıra fiziki qanunuları Nizami Gəncəvi onlardan çox-çox əvvəl olduğu kimi təsəvvür və tərənnüm etmişdir. Müasir dövrümüzdə sevindirici haldır ki, fizikadan xəbərdar olan bir çox insanlar bu mövzuya müraciət ediblər. Gec də olsa Nizami şeriləri elmi cəhətdən öz təhlilinə başlayıb. Çünki Nizami dünyası insanı onu öyrənməyə, başqalarına da olduğu kimi çatdırmağa sövq edir.

Nizaminin "Xosrov və Şirin "əsərindən bir parçaya diqqət edək:

Maqnit olmasaydı eşqin əsiri,

Çəkməzdi özünə dəmir zənçiri.

Kəhrəbanın eşqə düşməsə canı,

Belə cəzb etməzdi quru samanı.

Dünyada göhvər var, daş var nə qədər,

Onlar nə bir saman, nə dəmir çəkər.

Bu saysız hesabsız maddələr yenə,

Bax gör meyl edirlər mərkəzlərinə.

Göyə doğru çox qalxarsa su

Yenə torpaq olar ən son arzusu

Kainatda hər şey cəzbə bağlıdır.

Bu misralarla şair öz dövründə elmə o qədər məlum olmayan elektromaqnit anlayışından bəhs edir və eyni zamanda indi "ümumdünya cazibə qanunu" kimi mühüm əhəmiyyətli qanunun varlığını sübut edir. Həmçinin dövri olaraq dəyişən elektrik və maqnit sahələrinin fəzada yayılmasının elektromaqnit dalğaları olduğunu göstərmişdir. Bu sübut olduqca dəqiq, real faktlarla nəzmə düzülərək insanı mat qoyur. Xatırladaq ki bu qanun Nizami dövründən çox-çox sonralar - 1667-ci ildə Nyuton tərəfindən fizikada qanuniləşdirilmişdi.

Leyli və Məcnun əsərində belə bir misralara rast gəlirik.

Yerin hüdudundan o tərəfdə də

...buludlar fələklər qarışır yenə,

Onlar bir-birinə sarılmış bərk-bərk,

Hamısı tor kimidir gəzir kürətək

Bu kürə şəklində yalnız yer deyil,

Hər xətt hərlənir yuvarlaqdır bil...

Burda heyran ediləcək məqam odur ki, kainatın fırlanmasını 1927-ci ildə Holland astronomu Oort sübut etmişdir. Şair Nizami isə XII əsrdə elmə meydan oxuyaraq, şerin dili ilə səsləndirirdi Yerin fırlandığını. Və hətta tək Yerin yox kainatdakı bütün göy cisimlərinin fırlandığını söyləyirdi. Təbii ki, dahi şair, filosof haqlı idi söylədiklərində. Həmən əsərdən daha bir neçə misra:

...Tüstü bu dərədən qalxar yuxarı

Iki üç cidalıq gəzər rüzgarı,

Sonra əyilərək geriyə dönər,

Bu yer kürəsini başına enər.

deməklə şair bizi əhatə edən atmosfer qatını bir tüstüyə bənzədir, onun da varlığından xəbərdar olduğunu şerin dili ilə deyirdi.

Pərgar xətt kimi dolanan fələk

Yalnız bu qaydada dövr edir gerçək

misraları müəyyən kənara çıxmaları nəzərə almasaq, yerin öz oxu ətrafında bərabərsürətlə hərəkətinə birbaşa işarə idi.

Daha sonra "İsgəndərnamə"yə müraciət edək. Burada da heyranedici məqamlar çoxdur.

Əvvəl mövcud oldu tək hərəkət,

Onu iki yerə ayırdı sürət.

Hər iki hərəkət gəlib bir yerə,

Əvvəlki hərəkət ayrıldı yenə.

Bu üçü qoşulub bir-birinə,

Üç xətt zahir olu üç hərəkətdən,

Üç dövrə yarandı ondakı xətdən.

Burada hərəkətin mövçudluğunu söyləyən şair, ondan yaranan bərabər sürətli və dəyişənsürətli hərəkəti də görə bilmişdi. Eyni zamanda fəza və zaman anlayışına toxunaraq üç oxlu kooridinat sisteminin mövcudluğunu aydın şəkildə göstərmişdir.

Zərrə qədər boyası rəngi varmı havanın?

Tutqunluğu könüllər oxşayırmı havanın?

Hər kim ki, əyninə göy paltar geyər,

Günəşi özünə çörək eyləyər...

deməklə, şair işığın dispersiyası mövzusuna toxunub. Biliyimiz kimi Günəş işığı yerə çatana qədər fəzada səpilir və spektral qaydada müxtəlif şəkilə düşür. Göyün üzü mavi rəng alır.

Böyük filosof bir şerində Yer üzündə yalnız ağ rəngin mövcudluğunu qalan bütün rənglərin ondan alınmasını xüsusi ustalıqla qələmə alır.

Səma saflığında gümüş qədər ağ,

Günəş kimi təmiz gün kimi parlaq.

Gündüzün işığı ağlığındadır,

Ayın yaraşığı ağlığındadır.

Rənglər sünidir dünyada bir ağ,

Bilməyir sünilik bilməyir boyaq.

Nizaminin əsərlərində belə elmi mövzular o qədər çoxdur ki onun tədqiqatına aylarla, illərlə vaxt lazımdır. Ümumiyyətlə Nizami irsində dünyəvi, fiziki qanunauyğunluqlar tükənməzdir. Onu da qeyd edək ki, Nizami dünyaya başqa cür baxa bilməzdi. Çünki dünyanın hər iki üzü - görünəni və görünməyəni bilavsitə fizika ilə bağlıdır. Məhz fizikanı bilməklə böyük Tanrını olduğu kimi qavramaq mümükündür. Məhz fizikanı bilməklə dünyanın ən böyük dühası, Nizami kimi şairi olmaq mümükündür.

 

 
 

Müəllifin digər yazıları


Etiket:

Strategiya.az

Xəbərlər
20.07.2022

Xarici valyutaların manata qarşı bugünkü məzənnəsi

20.07.2022

Ceyhun Bayramov ölkəmizin Avropanın enerji təhlükəsizliyində mühüm rol oynadığını bildirib

20.07.2022

İmtahanın nəticələri ilə əlaqədar müraciətlərə baxılması üçün Apellyasiya Şurasına ərizə qəbuluna başlanılıb

20.07.2022

Xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov NATO-nun Baş katibi Yens Stoltenberq ilə görüşüb

20.07.2022

Avropa İttifaqı münaqişədən sonrakı dövrdə mühüm rol oynayır - Ceyhun Bayramov

20.07.2022

"Qarabağ" İsveçrə çempionuna qalib gəldi

20.07.2022

Tehranda Rusiya və Türkiyə prezidentlərinin görüşü olub

16.07.2022

Ceyhun Bayramov Gürcüstanın Baş naziri ilə bölgədə sülh prosesini müzakirə edib

16.07.2022

Mikayıl Cabbarov: Sənaye zonalarında istehsal 53 faiz, ixrac isə 2 dəfə artıb

16.07.2022

Ağalı kəndinə köçürülən ailələrin tibbi müayinələrinə başlanılıb

16.07.2022

Prezident İlham Əliyev: Bizim Xəzər dənizi kimi çox nəhəng bir enerji mənbəyimiz var

16.07.2022

Qubada içərisində 125 min manat olan seyf oğurlanıb

14.07.2022

İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının 140 illiyi qeyd edilləcək - SƏRƏNCAM

14.07.2022

Azərbaycan tarixinin şanlı səhifələrindən biri - 14 iyul 1969-cu il

14.07.2022

Şuşada Vaqif Poeziya Günləri başlayıb

14.07.2022

Təhsil Nazirliyi: 204 məktəbdə elektron jurnal və gündəlik sistemi tətbiq edilib

14.07.2022

Təhsil Nazirliyi məlumat yaydı

14.07.2022

FHN: Zəngilan rayonunda ağaclıq ərazidə baş verən yanğının tam söndürülməsi istiqamətində tədbirlər görülür

14.07.2022

Azərbaycan neftinin qiyməti 114 dolları ötüb

14.07.2022

Azərbaycan Ordusunun əsgəri həlak olub

14.07.2022

Baş Prokurorluq rəis müavininin intiharı ilə bağlı məlumat yaydı

13.07.2022

Respublika üzrə pensiyaların iyulun 15-də tam ödənilərək yekunlaşdırılması nəzərdə tutulub

13.07.2022

Qızıl təpə abidəsində arxeoloji tədqiqatlar davam edir

13.07.2022

Azərbaycan neftinin bir bareli 113,91 dollara satılır

13.07.2022

Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin tam istismara verilməsindən 16 il ötür

12.07.2022

Partlayış zamanı “Baktelecom”un rabitə infrastrukturuna ziyan dəyməyib

12.07.2022

Dünyada "Premium Euro-95" benzinin bahalaşması gözlənilir - Azərbaycana necə təsir edəcək?

12.07.2022

Azərbaycan nefti ucuzlaşıb

12.07.2022

Böyük Britaniyanın yeni baş nazirinin adı sentyabrın əvvəlində açıqlanacaq

12.07.2022

Tovuz döyüşlərindən iki il ötür

12.07.2022

Bakının mərkəzində partlayış baş verib

12.07.2022

Cüdoçularımız Xorvatiyada Qran-Pri turnirində iştirak edəcəklər

12.07.2022

Ərdoğan yaxın zamanda Venesuelaya səfər edəcək - Maduro

11.07.2022

Türkiyə və Ukrayna prezidentləri arasında telefon danışığı olub

11.07.2022

Xaçmazdakı meşə yanğınının söndürülməsinə iki helikopter və amfibiya tipli təyyarə cəlb olunub 

11.07.2022

Ərdoğan və Paşinyan arasında telefon danışığı olub

11.07.2022

Saatlı stansiyası yaxınlığında qəzaya uğrayan qatar Gürcüstana məxsusdur - ADY

11.07.2022

FHN Xaçmazdakı meşə yanğınları ilə bağlı məlumat yayıb

11.07.2022

Vahid əlaqələndirmə mərkəzlərində 41 min şəxsə xidmətlər göstərilib

11.07.2022

Kino Agentliyi Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyində olan qurumların siyahısına əlavə edilib

09.07.2022

Gələn ilin sonunda Şuşa ilk sakinlərini qəbul edəcək - Aydın Kərimov

09.07.2022

Azərbaycan Ordusunun hərbçisi həlak olub

09.07.2022

DİN: Ötən gün ölkə ərazisində qeydə alınan cinayətlərdən 52-nin açılması təmin olunub

09.07.2022

Xocavənd rayonu ərazisində yeni hərbi hissənin açılışı olub

09.07.2022

Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva Qurban bayramı münasibətilə xalqımızı təbrik edib

09.07.2022

Abeyə atəş açan şəxs əməlinin səbəbini açıqlayıb

09.07.2022

Zakir Həsənov Qurban bayramı münasibətilə Azərbaycan Ordusunun şəxsi heyətini təbrik edib

09.07.2022

XİN Azərbaycanın diplomatik xidmət orqanlarının əməkdaşlarını peşə bayramı münasibətilə təbrik edib

09.07.2022

Bu gün Azərbaycanda Qurban bayramı qeyd edilir

08.07.2022

Bərdədə avtomobil yolunun tikintisi ilə bağlı 3,1 milyon manat ayrıldı - SƏRƏNCAM