Azərbaycanca-ingiliscə idiomatik lüğət” çapdan çıxıb

Azərbaycan Dillər Universitetinin professoru, filologiya elmləri doktoru Nigar Vəliyevanın “Azərbaycanca-ingiliscə idiomatik lüğət” kitabı çapdan çıxıb.

Lüğət ali məktəb tələbələri, müəllimlər, doktorantlar, dissertantlar, tərcüməçilər, jurnalistlər, diplomatlar, informasiya işçiləri, iş adamları, ümumiyyətlə, ingilis dilini mükəmməl öyrənmək istəyən geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulub.

Zəngin lüğətçilik tarixi və ənənəsi olan Azərbaycan bu gün qlobal dünyaya öz milli-mənəvi dəyərləri, mədəniyyəti ilə inteqrasiya edir. Kitaba “Ön söz” yazmış AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın həqiqi üzvü Möhsün Nağısoylu diqqətə çatdırır ki, hər dövrün öz tələbatı olduğu kimi, lüğətçiliyin də öz inkişaf qanunları və tələbləri var. Belə ki, zaman keçdikcə müxtəlif lüğətlərin ərsəyə gəlməsinə ehtiyac duyulur. Beynəlxalq aləmə çıxışı olan müstəqil Azərbaycan Respublikasında ingilis dilinin köməyilə müxtəlif əlaqələrin qurulması göz qabağındadır. Bu gün Azərbaycan dilinin nüfuzu gündən-günə artır. İngilis dili isə, şübhəsiz, yayıldığı coğrafiyasının hüdudlarını durmadan aşır. Qlobal dil olan ingilis dilinin geniş coğrafi məkanda yayılmasına təsir edən amillər sırasında respublikamızda daim inkişafda olan mədəniyyət sahələrinin dünya miqyasında yayılması, ölkəmizin müxtəlif tədbirlərə (məsələn, “Avroviziya-2012” mahnı müsabiqəsi, Qəbələ Beynəlxalq Musiqi Festivalı, Bakı Caz Festivalı, Beynəlxalq Muğam Festivalı, “Bakı-2017” ilk Avropa Oyunları, Formula-1 yarışması, 42-ci Şahmat Olimpiadası, IV İslam Həmrəyliyi Oyunları və s.) ev sahibliyi etməsi, eləcə də xarici ölkələrdəki beynəlxalq tədbirlərdə iştirakı və digər məsələlər dayanır. Deməli, müxtəlif sahələrdə aparıcı rol oynayan ingilis dilinin Azərbaycan dilinə təsiri göz qabağındadır. Texniki amillərə gəldikdə isə müasir elmi-texniki yeniliklər, avadanlıq və cihazlar, xüsusilə rabitə və informasiya texnologiyaları sahəsində yeniliklər ingilis dilinin Azərbaycan dilinə təsirini qaçılmaz edir. Bütün bunlar ingiliscə-azərbaycanca və azərbaycanca-ingiliscə sahə lüğətlərinə nə qədər böyük tələbat olduğunu açıq-aşkar sübut edir. Bu baxımdan, professor Nigar Vəliyeva tərəfindən tərtib edilən “Azərbaycanca-ingiliscə idiomatik lüğət” müasir zamanın tələbatına tam cavab verir.

Digər tərəfdən, Prezident İlham Əliyevin 2013-cü il 9 aprel tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı” dilçi alimlərimizin qarşısında mühüm vəzifələr qoyur. Professor Nigar Vəliyevanın hazırladığı lüğət bu baxımdan dilçilik elminə, tərcümə sahəsinə dəyərli töhfədir.

Qeyd edək ki, Müasir Azərbaycan və ingilis dillərindəki frazeoloji birləşmələrin, atalar sözü və məsəllərin oxşar və fərqli cəhətlərini nəzərə almaqla onları üç qrupa ayırmaq olar və bu məsələ lüğətin tərtibində şərti işarələrdən istifadə edilməklə öz əksini tapıb. Belə ki, həm məna, həm obraz, həm də leksik tərkib etibarilə hər iki dildə, demək olar ki, tam eyniyyət təşkil edən ifadələr, atalar sözləri ingilis dilinə öz ekvivalenti ilə tərcümə olunur və bu, lüğətdə “=” (bərabər) işarəsi ilə verilib. Məsələn, (bir kəsin) dabanını yalamaq (yaltaqlanmaq) = to lick someone’s shoes / to lick someone’s boots. Divarın da qulağı var. = Even the walls have ears.

Lüğətdə obraz və leksik tərkib etibarilə bir-birindən qismən, yaxud tamamilə fərqlənən, lakin mənaca uyğun frazeoloji birləşmələr, atalar sözləri və məsəllər “-” (tire) işarəsi ilə verilib. Bu növdən olanlar analoq adlandırılır. Bunlar qarşıdakı dilə analoq vasitəsilə tərcümə edilir. Məsələn, -Eyibsiz gözəl olmaz. - Every man has his fault. -Elə arxalanan igid başa çatar. - Keep the people in order not to disgrace oneself. -Göz dəyməsin! - Touch wood!

Yalnız bir dilə, yəni ya Azərbaycan, ya da ingilis dilinə mənsub olan, müqayisə edilən dillərdə müvafiq qarşılığı və ya analoqu olmayan frazeoloji birləşmələr, atalar sözləri və məsəllər lüğətdə * (ulduz) işarəsi ilə verilib. Məsələn, *çörəyimin duzu yoxdur - when one’s kindness to answered by ingratitude. Yaxud * cinni Cəfər qoşunu - a great many of men (too many, so many, such a lot of noisy, fussy, restless children). *Dadı damağında qalmaq (qida haqqında) - to continue to feel the taste of something pleasant (some delicious, delightful eating). *Diri tərmənmək (cəld olmaq) - to be efficient / to be promt (to do something quickly). Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, lüğətin dəyərli cəhətlərindən biri də oxucuya aydın olmaq üçün idiomatik ifadələrin (bu, həm tam qarşılığı olanlar, həm analoqa, həm də qarşılığı olmayanlara aiddir) mötərizədə izahlarının verilməsidir. Yuxarıdakı nümunələrdə bu cəhət görünür. Lüğətin bu xüsusiyyəti ilə bağlı bəzi nümunələrə diqqət yetirək: -cibişdana ötürmək (heç kəsə demədən özünə götürmək) - to take possession of something /to arrogate something to oneself / to lay fale claim to something, -cibinə qoymaq (üstün olmaq) - to knock spots off someone / to throw someone in the shade, -cibini doldurmaq (varlanmaq) - to line one’s pocket(s) / to make one’s pockets bulge / to feather one’s nest / to fill one’s purse,

-çala-çala getmək (istədiyinə nail olmamış meydanı tərk etmək) - without having got what one wanted / with nothing for one’s və digər çoxsaylı nümunələri göstərmək olar.

Lüğətin digər dəyəri burada idiomatik ifadələrin, atalar sözlərinin, məsəllərin hərfi məna ilə yanaşı, müqayisələrin verilməsidir. Bu zaman oxucuya asan olması məqsədilə ixtisarla Lit (literally), yəni, “hərfi” və Cf (confer), yəni, “müqayisə et” yazılıb. Bu cəhət də lüğətdə yer alan bütün idiomatik ifadələr, atalar sözləri və məsəllərdə həm tam qarşılığı olanlara, həm analoqa, həm də qarşılığı olmayanlara aiddir. Məsələn, abad kənd tüstüsündən bəlli olar - Lit. A village is known by the barking of the dogs / Cf. Nothing will be hidden. Yaxud daş qayaya rast gəlib - Lit. The seythe clashed on stone (i.e. ona has met one’s match)/ Diamond cut diamond ifadələri ilə yanaşı, “When Greek meets Greek then comes the tug of war” məsəli ilə müqayisə edilir. “Deyirəm dilim yanır, demirəm - ürəyim” ifadəsinin isə analoqu olan “To say is a trouble, but to keep mum is twcie trouble” fikri ilə yanaşı, ingilis təfəkküründə məlum olan “I’ve a word for your ear, but the wolf is prowling near” məsəli müqayisə üçün verilib.

Lüğətin zəngin materialından olan bu bir neçə nümunə həm də onu təsdiq edir ki, idiomatik ifadələr bu və ya digər əcnəbi dili öyrənənlər üçün olduqca zəruri məsələdir. Yəni, bu və ya digər sahənin mütəxəssisi əcnəbi dildə yazışmalar aparar, lakin müəyyən ifadənin, fikrin çatdırılmasında problemlə qarşılaşa bilər.

Lüğətin digər dəyərli cəhəti burada müəyyən sözlərin amerikan ingilisində necə verildiyini diqqətə çatdırmasıdır. Bu zaman qısa Amer. yazılır, mötərizədə həmin sözün Britaniya ingilisində qarşılığı verilir. Məsələn, dəvət - Amer. a bid (invitation)

Professor Nigar Vəliyevanın tərtib etdiyi bu lüğət dərin axtarışların məhsuludur. Lüğətdə bircə “abır” sözü ilə bağlı Azərbaycan dilində 70-dək idiomatik ifadənin ingilis dilində qarşılığı verilib. Bu cür nümunələrin sayını istənilən qədər artırmaq olar. Bütün bunlar müəllifin Azərbaycan və ingilis dillərinin məna incəliklərini mükəmməl araşdırmasını təsdiqləyir.

Bu kitab leksikologiyanın xüsusi kurslarında, tərcümə nəzəriyyəsində, müqayisəli tipologiya fənnində, müxtəlif nəzəri və praktik seminarlarda, başqa leksikoqrafik tədqiqatlarda, ayrı-ayrı lüğətlərin hazırlanmasında gərəkli materialdır. Lüğət frazeologiyayaratma və frazeologiyadan istifadə nəzəriyyəsinin inkişafı üçün dəyərli leksikoqrafik qaynaqdır.

“Mütərcim” Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzində çapdan çıxmış kitabın elmi redaktoru Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondunun icraçı direktoru Oqtay Səmədovdur.

“Azərbaycanca-ingiliscə idiomatik lüğət”in müəllifi professor Nigar Vəliyeva 2011-ci ildən Avropa Linqvistik Cəmiyyətinin üzvüdür. Elmi əsərləri ABŞ, Rusiya, Braziliya, Polşa, İspaniya, Rumıniya, Fransa, Gürcüstan və Kanadada, habelə ölkəmizin bir sıra nüfuzlu beynəlxalq elmi-nəzəri-metodik jurnallarında çap edilib.//azertac