Xasiyyətimizin bilinməyən yanı

16:30 / 25.07.2018

Xasiyyətimizi formalaşdıran xüsusiyyətlərin bir çoxuna bələd olsaq da, bizi biz edən başqa gizli yanlar da var.

Biz adətən xasiyyətləri gördüyümüz fərqlər əsasında ayırırıq - Sara gülərüz və çoxdanışandır, John çox əsəbidir, Noah isə səliqəli və təmizkardır. Bu fərqlər fərdə xasdır.

Amma biz diqqətimizi təkcə görünən davranış üzərində cəmləsək, xasiyyətin kökündə duran xüsusiyyətləri görə bilmərik.

Bədənimizin içinə nəzər salmaq bizə yaxşı ipucları verəcək. Və elmin son əldə etdiyi nəticələr fonunda xasiyyətimizin hormonlar və immun sistemimizdən tutmuş bağırsağımızdakı mikroblara qədər biologiyamızdan asılı olduğu üzə çıxıb.

Əldə edilən yeni məlumatlar müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Çünki xasiyyət - xüsusilə də diqqətlilik və nevrotiklik - güclü şəkildə bizim gələcək əqli və fiziki sağlamlığımız və uzunömürlülülüyümüz ilə bağlıdır. Bunun izahını xasiyyətin fizioloji əsasını açaraq tapa bilərik.

Psixologiyanın qurucu ataları da elə bu sual haqqında düşünüblər.

1961-ci ildə ABŞ psixoloqu Gordon Allport yazırdı ki, "gələcəkdə nə vaxtsa xasiyyət ilə bağlı təsdiqlənmiş faktların insan biologiyasının təsdiqlənmiş faktları ilə əlaqəli olduğu üzə çıxacaq," lakin o, bunun üçün biologiyanın bir az daha irəli getməli olduğunu qəbul edirdi.

Biz adətən xasiyyətləri gördüyümüz fərqlər əsasında ayırırıqBiz adətən xasiyyətləri gördüyümüz fərqlər əsasında ayırırıq

Eyni onilliyin növbəti illərində Almaniyada doğulan ingilis psixoloqu Hans Eysenck Xasiyyətin Bioloji Əsası adlı kitab yazır. Kitab, fiziologiyada psixologiyanın əsaslarıni görən yazıçının ərsəyə gətirdiyi təcrübi xəritə idi.

1987-ci ildə o, əkizlər üzərində apardığı tədqiqatda xasiyyətin genetik əsaslı olduğu fikrini dilə gətirir və yazırdı ki, "əgər bu həqiqətən də belədirsə, o zaman orqanizmin müəyyən fizioloji quruluşları, biokimyəvi sekresiyaları və başqa bioloji xüsusiyyətlərində əks olunmalıdır...".

Eysenck və digərləri xasiyyətimizin daha çox beyindəki artma səviyyələrindən qaynaqlandığına inanırdılar və onların ideyaları introvert və ekstrovertlər arasındakı fərqlər üzərində cəmlənirdi.

Onlar elmin son gəldiyi nəticəyə - xasiyyətimizin dərimizin altında yatdığına təəccüblənib sevinərdilər.

Götürək stressli olarkən ayrılan kortizol hormonunu. Kortizol və şəxsiyyəti əlaqələndirən əvvəlki araşdırmalar fərqli nəticələr göstəriblər.

Amma həmin araşdırmalar arabir götürülən tüpürcək yaxmaları əsasında aparılmışdı ki, bu da heç ideal sayılmaz.

Çünki kortizol səviyyəsi bir gün içində düşüb-qalxır, o ki qalmışdı həftələr və aylar ərzində.

Fəqət 2017-ci ilin sonlarında çap olunan bir tədqiqat, 2000-dən çox iştirakçının saçındakı kortizol səviyyəsini yoxlayaraq bu problemi aşa bilib.

İştirakçılar həm də xasiyyətlə bağlı sualları cavablandırıblar. Tədqiqatçılar hər iştirakçının saçından 3 sm kəsiblər. Bu isə son üç ay ərzində yığılan kortizolu ölçmək imkanı verib.

Diqqətlilik (özünə qarşı intizam, qaydalılıq və məqsəd ilə izah olunur) xüsusiyyəti üzrə yüksək nəticə göstərən insanların saçlarında kortizol səviyyəsi aşağı olub.

Ən mühümü isə tədqiqatçılar iştirakçıların pəhriz forması, idmanla məşğuliyyəti və spirtli içki qəbuluna baxaraq nə qədər sağlam həyat sürdüklərinə də nəzər salıblar.

Diqqətliliyin bütün bu ölçülər üzrə sağlamlıqla üst-üstə düşməsi heç də təəccüblü deyil.

Ən vacibi isə sağlamlıqla bağlı bu faktorları nəzərə alınmadan belə, saçdakı kortizol səviyyəsi ilə diqqətliliyin əlaqəsinin eyni qalmasıdır.

Xasiyyətimiz hormonlar və immun sistemimizdən tutmuş bağırsağımızdakı mikroblara qədər biologiyamız bir çox tərəfləri ilə əlaqəlidirXasiyyətimiz hormonlar və immun sistemimizdən tutmuş bağırsağımızdakı mikroblara qədər biologiyamız bir çox tərəfləri ilə əlaqəlidir

Buna görə də tədqiqat yüksək diqqətliliyə malik insanların daha az stress keçirdiyini göstərən ilkin dəlildir.

Yəni, aşağı kortizol səviyyəsi sağlam həyatın nəticəsi deyil. Buna səbəb, adi fizioloji halda belə onların stressə qarşı daha az həssas olmalarıdır. Bu isə onların daha uzun və sağlam həyat sürmələrinə kömək olur.

Sağlamlıqla güclü şəkildə bağlı olan başqa bir xüsusiyyət də var: nevrotiklik.

Bu xüsusiyyətə malik olan insanlar əsəb, mübahisə, aşağı əhval və narahatçılığa meyllidirlər.

Onların fiziki sağlamlığı da ürəkaçan olmur. Son nəticələrə əsasən, qəribə səslənsə də, bağırsaqda yaşayan mikrobakteriyadan asılıdır.

2017-ci ildə dərc olunan başqa bir tədqiqatda tədqiqatçılar 672 könüllünün nəcis nümunəsinin DNT-sini analiz ediblər.

Könüllülər həm də xasiyyətlə bağlı sualları cavablandırıblar.

Pəhrizlərdəki fərqləri qaydasında qoyduqdan sonra belə, tədqiqatçılar yüksək nevrotiklik səviyyəsi ilə bir çox patogenlərdən ibarət qamma-proteobakteriya arasında kiçik, lakin mühüm əlaqə aşkarlayıblar.

Biz fiziki və əqli sağlamlığımız üçün tez-tez "yaxşı" bağırsaq mikrobları və pis mikroblar haqqında eşidirik.

 

Qamma-proteobakteriyanın tərkibində ikinci kateqoriyaya uyğun gələn ziyanlı bakteriya var.

Artan səviyyə xroniki şişkinlik göstəricisi də ola bilər (kəskin şişkinlik bədənin yara və infeksiya ilə mübarizəsinə kömək olur, amma xroniki şişkinlik ziyanlıdır).

Stressli olarkən ayrılan kortizol hormonunu saçımızda ölçmək mümkündürStressli olarkən ayrılan kortizol hormonunu saçımızda ölçmək mümkündür

Yaxşı mikroblar isə sağlamlığa yaxşı təsir göstərdiyi kimi, beyin inkişafı üçün də mühümdür.

Bu tədqiqatda da diqqətlilik mikrobiom ilə əlaqələndirilib.

Daha az diqqətlilik iştirakçıların "yaxşı" bakteriya sayılan və xroniki şişkinliyin qarşısını alan və sağlam çəkinin qorunmasını təmin edən lachnospiraceae bakteriyası daha aşağı olub.

Xasiyyət ilə mikrobiomun əlaqəsi daha çox nevrotik olub və bu da daha az diqqətli olan insanların xəstəliklərə qarşı digərlərindən daha həssas olduğuna da aydınlıq gətirir.

Lakin qarşımızdakı mənzərə hələ də qarışıqdır. Bu yeni araşdırmalar isə yalnız ilkindir.

Nəyin birinci gəldiyini müəyyənləşdirmək hələ qeyri-mümkündür - bağırsaqdakı mikrobakteriyaya təsir göstərən xasiyyətdirmi, yoxsa əksinə? Bir şeydən isə əminik: hər ikisi həyatımızın erkən dönəmi ilə bağlıdır.

2015-ci ildə aparılan bir araşdırma göstərib ki, bağırsaq mikrobakteriyasının xüsusiyyətləri 18-27 aylıq körpələrin temperamenti ilə üst-üstə düşür.

Anaların şən və daha aktiv deyə tərif etdikləri balacaların bağırsaq bakteriyaları da daha yaxşı olub. Bu isə sağlamlıq üçün çox xeyirlidir və heç də pəhrizdəki fərqlərdən asılı deyil.

Bədəndəki xroniki şişkinliyin xasiyyət ilə bağlı başqa bir göstəricisi də var.

2014-cü ildə 26 mindən artıq nəfər üzərində aparılan bir tədqiqat göstərib ki, yüksək diqqətlilik göstərən insanlarda proteinin müəyyən növlərini daha az istehsal olunur.

Qan nümunələrinə əsasən, buraya C-reaktiv və interleukin-6 proteinləri də daxildir.

Yüksək açıqlıq (yeni şeyləri yoxlamaq həvəsi və estetik həssaslığa meyllilik) də C-reaktiv proteininin aşağı olması ilə bağlıdır.

Tədqiqatçılar, sonuncu əlaqənin açıqfikirli insanların daha aktiv və intellektual baxımdan fərqli həyat tərzi sürmələrini izah etdiyini düşünürlər. Bu isə onlarda sistematik şişkinliyi azaldır.

Beyinin inkişafında yaxşı mikrobların vacib rolu varBeyinin inkişafında yaxşı mikrobların vacib rolu var

Beyinin inkişafında yaxşı mikrobların vacib rolu var

Əlbəttə ki, mikrobiom və ya C-reaktiv proteini səviyyəsi haqqında çox az adam düşünür. Fəqət bədənimizin qan təzyiqi və ürək döyüntüsü kimi bizə daha tanış olan xüsusiyyətləri də xasiyyətimizdən asılıdır.

5 mindən çox 50 yaşlarında britaniyalı üzərində aparılan və 2017-ci ildə çap edilən bir araşdırmada, hiper-gərgin insanların nevrotik xüsusiyyətlər üzrə daha çox xal topladığı üzə çıxıb.

Diqqətlilik üzrə isə onlar aşağı xal toplayıblar. Beləliklə, bu iki xüsusiyyətin fiziki sağlamlığa təsir göstərən başqa bir yolu üzə çıxıb.

Aşağı ürək döyüntüsü fiziki sağlamlıq göstəricisi sayılsa da, söhbət xasiyyətə gələndə nəticələr daha da qəlizləşir. B

ir neçə tədqiqat göstərib ki, aşağı ürək döyüntüsü yüksək psixopatlıq ilə üst-üstə düşür. Bu təsvirə uyğun insanlar süni cazibə, qorxusuzluq və impulsivlik sərgiləyirlər.

Aşağı ürək döyüntüsü ilə aqressiv və kriminal davranışı arasındakı əlaqəni nəzərə alsaq, əslində burada qeyri-adi heç nə yoxdur.

İki əsas izaha aşağı ürək döyüntüsünün qorxusuzluq göstəricisi olduğu və bəzi psixopat insanların rahatlığı şiddət və münaqişədə tapmasına yol açan naxoşluq halı daxildir. Yenə də bu ideyaları sınamaq üçün daha çox tədqiqata ehtiyac var.

Xasiyyətimizin bədənimizin fiziki bəzəyindən asılı olduğu aydındır.

Ola bilsin ki, yaxın gələcəkdə xasiyyətimizi tamamilə müxtəlif yolla ölçmək mümkün olacaq.

Anketlərdən istifadə etmək və davranışı izləmək əvəzinə biz bəlkə də insanı formalaşdıran proteinlər, hormonlar, mikrobakteriya və nəbzi yoxlamaq üçün qan analizləri və ürək döyüntüsünü ölçən monitorlarla kifayətlənəcəyik.

Bəlkə də Gordon Allport-un illər öncə ümid etdiyi kimi xasiyyətin biologiyası ilə psixologiyanın birbaşa əlaqəsini görə biləcəyik.

Dr. Christian Jarrett Britaniya Psixologiya Cəmiyyətinin Tədqiqat Analizi bloqunun redaktorudur. Onun növbəti kitabı Personology 2019-cu ildə çapdan çıxacaq.


Etiket:

Strategiya.az

Xəbərlər
20.07.2022

Xarici valyutaların manata qarşı bugünkü məzənnəsi

20.07.2022

Ceyhun Bayramov ölkəmizin Avropanın enerji təhlükəsizliyində mühüm rol oynadığını bildirib

20.07.2022

İmtahanın nəticələri ilə əlaqədar müraciətlərə baxılması üçün Apellyasiya Şurasına ərizə qəbuluna başlanılıb

20.07.2022

Xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov NATO-nun Baş katibi Yens Stoltenberq ilə görüşüb

20.07.2022

Avropa İttifaqı münaqişədən sonrakı dövrdə mühüm rol oynayır - Ceyhun Bayramov

20.07.2022

"Qarabağ" İsveçrə çempionuna qalib gəldi

20.07.2022

Tehranda Rusiya və Türkiyə prezidentlərinin görüşü olub

16.07.2022

Ceyhun Bayramov Gürcüstanın Baş naziri ilə bölgədə sülh prosesini müzakirə edib

16.07.2022

Mikayıl Cabbarov: Sənaye zonalarında istehsal 53 faiz, ixrac isə 2 dəfə artıb

16.07.2022

Ağalı kəndinə köçürülən ailələrin tibbi müayinələrinə başlanılıb

16.07.2022

Prezident İlham Əliyev: Bizim Xəzər dənizi kimi çox nəhəng bir enerji mənbəyimiz var

16.07.2022

Qubada içərisində 125 min manat olan seyf oğurlanıb

14.07.2022

İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının 140 illiyi qeyd edilləcək - SƏRƏNCAM

14.07.2022

Azərbaycan tarixinin şanlı səhifələrindən biri - 14 iyul 1969-cu il

14.07.2022

Şuşada Vaqif Poeziya Günləri başlayıb

14.07.2022

Təhsil Nazirliyi: 204 məktəbdə elektron jurnal və gündəlik sistemi tətbiq edilib

14.07.2022

Təhsil Nazirliyi məlumat yaydı

14.07.2022

FHN: Zəngilan rayonunda ağaclıq ərazidə baş verən yanğının tam söndürülməsi istiqamətində tədbirlər görülür

14.07.2022

Azərbaycan neftinin qiyməti 114 dolları ötüb

14.07.2022

Azərbaycan Ordusunun əsgəri həlak olub

14.07.2022

Baş Prokurorluq rəis müavininin intiharı ilə bağlı məlumat yaydı

13.07.2022

Respublika üzrə pensiyaların iyulun 15-də tam ödənilərək yekunlaşdırılması nəzərdə tutulub

13.07.2022

Qızıl təpə abidəsində arxeoloji tədqiqatlar davam edir

13.07.2022

Azərbaycan neftinin bir bareli 113,91 dollara satılır

13.07.2022

Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin tam istismara verilməsindən 16 il ötür

12.07.2022

Partlayış zamanı “Baktelecom”un rabitə infrastrukturuna ziyan dəyməyib

12.07.2022

Dünyada "Premium Euro-95" benzinin bahalaşması gözlənilir - Azərbaycana necə təsir edəcək?

12.07.2022

Azərbaycan nefti ucuzlaşıb

12.07.2022

Böyük Britaniyanın yeni baş nazirinin adı sentyabrın əvvəlində açıqlanacaq

12.07.2022

Tovuz döyüşlərindən iki il ötür

12.07.2022

Bakının mərkəzində partlayış baş verib

12.07.2022

Cüdoçularımız Xorvatiyada Qran-Pri turnirində iştirak edəcəklər

12.07.2022

Ərdoğan yaxın zamanda Venesuelaya səfər edəcək - Maduro

11.07.2022

Türkiyə və Ukrayna prezidentləri arasında telefon danışığı olub

11.07.2022

Xaçmazdakı meşə yanğınının söndürülməsinə iki helikopter və amfibiya tipli təyyarə cəlb olunub 

11.07.2022

Ərdoğan və Paşinyan arasında telefon danışığı olub

11.07.2022

Saatlı stansiyası yaxınlığında qəzaya uğrayan qatar Gürcüstana məxsusdur - ADY

11.07.2022

FHN Xaçmazdakı meşə yanğınları ilə bağlı məlumat yayıb

11.07.2022

Vahid əlaqələndirmə mərkəzlərində 41 min şəxsə xidmətlər göstərilib

11.07.2022

Kino Agentliyi Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyində olan qurumların siyahısına əlavə edilib

09.07.2022

Gələn ilin sonunda Şuşa ilk sakinlərini qəbul edəcək - Aydın Kərimov

09.07.2022

Azərbaycan Ordusunun hərbçisi həlak olub

09.07.2022

DİN: Ötən gün ölkə ərazisində qeydə alınan cinayətlərdən 52-nin açılması təmin olunub

09.07.2022

Xocavənd rayonu ərazisində yeni hərbi hissənin açılışı olub

09.07.2022

Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva Qurban bayramı münasibətilə xalqımızı təbrik edib

09.07.2022

Abeyə atəş açan şəxs əməlinin səbəbini açıqlayıb

09.07.2022

Zakir Həsənov Qurban bayramı münasibətilə Azərbaycan Ordusunun şəxsi heyətini təbrik edib

09.07.2022

XİN Azərbaycanın diplomatik xidmət orqanlarının əməkdaşlarını peşə bayramı münasibətilə təbrik edib

09.07.2022

Bu gün Azərbaycanda Qurban bayramı qeyd edilir

08.07.2022

Bərdədə avtomobil yolunun tikintisi ilə bağlı 3,1 milyon manat ayrıldı - SƏRƏNCAM