Putin və Fukuyama: siyasi-ideoloji reallığa fərqli yanaşmalar

09:07 / 29.07.2019

Şübhə yoxdur ki, mədəniyyətlər əsrində ideoloji konseptlər ciddi əhəmiyyət kəsb edir. XXI əsrin əvvəlləri göstərir ki, bu istiqamətdə bəşəriyyət qarşısında qlobal miqyasda ciddi problemlər dayanır. Bu bağlılıqda liberalizmə olan hücumlar diqqəti daha çox çəkməyə başlayır. Bu ideoloji konsept, faktiki olaraq, XX əsrin sonlarında ciddi rəqabətdə qalib gəlmiş nəzəri-ideya sistemidir. Ancaq sonrakı mərhələdə meydana xeyli fərqli mənzərə çıxdı. Mütəxəssislər və ekspertlər liberalizmin tənəzzülündən danışmağa başladılar. Paralel olaraq, fərqli ideoloji konseptlərin populyarlığı bir qədər yüksəldi. Bütün bunlar Rusiya Prezidenti V.Putinin liberalizm haqqında söylədiyi bir fikirlə yeni istiqamət almağa başladı. Həmin kontekstdə müasir mərhələdə siyasi-ideoloji rəqabətin bir sıra əlamətləri üzərində geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Qalibin səhvləri: Qərbin ideoloji cəbhədə zəif yerləri

Müxtəlif ideoloji düşərgələrin mövcud olduğu bir zamanda, şübhəsiz ki, onlar arasında mübarizə də xüsusi məzmun kəsb edir. Siyasi baxımdan bu, özünü hazırda daha çox göstərir. Yəni sovetlər dağılandan sonra Qərbin bu hadisəni ideoloji qələbə rəngində təqdim etməsi sonrakı proseslərə də ayrıca məzmun verdi. Rusiya bir müddət Qərbin liberalizmi qarşısında susqun qaldı. Çin isə öz ideoloji xəttini davam etdirdi. Lakin artıq görünür ki, Rusiya da ideoloji sferada hücum taktikasını seçib. Bunun bariz nümunəsi Vladimir Putinin "Böyük iyirmilər"in Osaka sammiti zamanı liberalizmin nüfuzunu itirməsi və artıq dominant rol oynaya bilməməsi barədə söylədiyi fikirlər oldu.

Bir sözlə, Rusiya Prezidenti iddia edir ki, liberalizm artıq köhnəlib, aparıcı rol oynaya bilmir və bu mənada dünyanın gələcək ideoloji paradiqması olmaq imkanını itirib. Bu fikrə Qərbin müxtəlif dairələrindən münasibət ifadə edilib. Lakin ideoloqların münasibəti daha maraqlıdır. Çünki bu, ideoloji cəbhənin nəbzini tutmağa imkan verir. Həmin səbəbdən ekspertlər Frensis Fukuyamanın liberalizm və başqa ideoloji konseptlərlə bağlı fikirlərinə maraq göstərirlər (bax: məs., Фрэнсис Фукуяма о прошлом, настоящем и будущем либерализма / "Голос Америки", 12 iyul, 2019).

Liberalizm ideoloji konsept kimi müasir cəmiyyətlərin mənəvi-əxlaqi, hüquqi və demokratik inkişafı üçün zəruri olan faktor kimi meydana gəlib. Onun tarixinə varmadan, deyək ki, F.Fukuyama və digər alimlər liberalizmi Avropanı dini ixtilaflardan xilas edən sistem kimi dərk edirlər. Məsələn, Avropada protestantlar və katoliklərin 150 il davam edən savaşının bitməsində liberal dünyagörüşünün mühüm rol oynadığına əmindirlər. Yalnız Almaniyada Otuzillik (!) müharibədə əhalinin 1/3-i həlak olmuşdu. Çünki "insanlar hesab edirdilər ki, dövlət vahid dini doktrinanı dəstəkləməlidir" (bax: əvvəlki mənbəyə).

Bu, liberalizmin keçmişi baxımından maraqlı məqamdır. Belə ki, liberalizm dini fərqliliklərin yanaşı mövcud olmasına mənəvi, dünyagörüşü və ideya əsası verən cərəyan kimi meydana gəlib. Daha doğrusu, sosial sifariş olaraq öz təsdiqini tapıb. Liberalizm bu mənada plüralizm və tolerantlığın qaynağıdır. Onda liberal cəmiyyətlərdə fərqli dinlərə, ideoloji konseptlərə, mənəvi-əxlaqi dəyərlərə, mədəniyyət növlərinə tolerant münasibət şərtdir. Bundan kənarda liberalizm boş söz yığınına çevrilir.

Nəzəri olaraq, bu, yaxşı bir yanaşmadır. Müasir qloballaşma şəraitində fərqli düşüncə və əxlaq, din və mədəniyyət sahiblərinin eyni hüquq çərçivəsində dinc yaşamaları üçün səmərəli tənzimləmə mexanizmidir. Lakin məsələ ondan ibarətdir ki, son onilliklər məhz bu prinsiplərin liberalizm tərəfdarlarının özü tərəfindən pozulduğu haqqında fikirlər səslənir. Yəni həmin bağlılıqda liberalizmin keçmişi ilə indisi arasında bir "qırılma nöqtəsi" meydana gəlib. V.Putin də məhz bu fakta istinad edərək liberalizmin köhnəldiyini deyir. Liberalizm iki mənada köhnəlib: birincisi, öz real məzmununu keçmişdə almış bu ideoloji cərəyan onu lazımi keyfiyyətdə indiyə daşıya bilməyib; ikincisi, qloballaşan dünyada geriyə dönüş yoxdur, yəni real tolerantlıq, plüralizm, hüququn aliliyi, demokratik birgəyaşayış qaydalarının bərqərar olması zəruridir. Lakin liberalizm indiki məzmunu ilə bu tələbi ödəyə bilmir, bu səbəbdən artıq köhnədir.

Belə çıxır ki, liberalizmə dair mövqedə V.Putin də, F.Fukuyama da haqlıdırlar, lakin fərqli kontekstlərdə. F.Fukuyama nəzəri olaraq, dünyagörüşü forması qismində, sosial-tarixi missiyası baxımından liberalizmin müasir dünyanın tələblərinə daha uyğun olması barədə fikrində haqlıdır. V.Putin isə bu nəzəri müddəanın artıq real vəziyyətə, praktiki duruma uyğun gəlmədiyini iddia edərkən haqlıdır. Bu mövqeni təsdiq edən nümunələr siyasi, geosiyasi və ideoloji aspektlərdə kifayət qədərdir.

Alternativlik və tolerantlıq: liberalizmin özünü inkarı

Onların bir qismi üzərində dayanmaq olar. Keçən əsrin 90-cı illərində sosialist ideoloji sisteminin dağılması ilə liberalizm özünü hakimi-mütləq kimi hiss etməyə başladı. Yəni yeganə düzgün ideoloji sistem olduğu iddiasına düşdü. Bu isə liberalizmin mahiyyətində olan tolerantlıq və plüralizmə zidd mövqe idi. Liberalizm özünə alternativ görməməyə başlayandan tənəzzülü də başladı. Ancaq bunu Qərbdə dərindən duyan olmadı. Və, təbii olaraq, liberalizmə uyğun saymadıqları bütün siyasi-ideoloji hadisələri və geosiyasi seçimi antidemokratik, antisivil, radikal hadisə kimi təqdim edərək sərt mövqe tutdular. Bu istiqamətdə keçmişdə liberal olanlar daha radikal və kəskin mövqe tutduqca liberalizmin yayılma imkanları da məhdudlaşdı. Bu, tədricən liberalizmə alternativlərin formalaşmasına təkan verdi.

Bunu iki sferada müşahidə etmək olardı. Onlardan biri geosiyasi aspektlə bağlıdır. Burada ikili standart və fərqli geosiyasi yanaşmalara dözümsüzlük liberal cəbhənin cəlbedicilik səviyyəsini kəskin azaltdı. ABŞ-ın öz maraqları naminə istədiyi hərəkəti etməyə çalışması bu prosesi daha da gücləndirdi. Bununla beynəlxalq münasibətlər sistemində liberalizmin mövqeyi zəifləməyə başladı.

Digər məqam Qərbin özü də daxil olmaqla cəmiyyətin gənc təbəqəsinin yeni ideoloji axtarışları gücləndirməsində ifadə olundu. Bu zaman gənclər daha çox radikal, solçu və ultramillətçi ideoloji düşərgəyə meyl etməyə başladılar. Siyasi mühitdə isə sağ populizm və solçu mövqe tədrici nüfuz əldə etməyə başladı. Artıq Qərbdə liberalizmlə populizmin seçki mübarizəsinə çox ciddi yanaşırlar. Liberallar həyəcan təbili çalırlar ki, seçkidə populistləri məğlub etmək, dünyanı xilas etməyə bərabərdir. Sual olunur: hansı səbəblərdən belə bir vəziyyət yaranıb? Və yaxud seçkidə liberalların qalib gəlməsi, real olaraq dünya siyasi mühitində liberal dəyərlərin bərqərar olması deməkdirmi?

Məsələn, islamofobiyaya son qoyulacaqmı? Yaxud Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həllinə ədalətli yanaşılacaqmı? Ermənistanın təcavüzkarlığı real təpki görəcəkmi? Dövlətlərarası münasibətlərdə keçmiş liberalizm ruhunda qaydalar bərqərar olacaqmı? Bu suallara cavab vermək çətindir. Çünki hazırda liberalizmdən danışanların real addımları tamam fərqli bir mənzərə ortaya qoyur.

Bundan başqa, ABŞ-da sağ populist kimi təqdim edilən Donald Tramp hakimiyyətdədir. İtaliyada da populistlərin mövqeyi güclüdür. Avropa Parlamentinə son seçkilərdə populistlər xeyli irəliləyiş əldə etdilər. Bütün bunlar dünya miqyasında ideoloji mübarizə cəbhəsinin dəyişdiyini və məzmunca yeni keyfiyyət aldığını göstərir. Bunun da öz əlamətləri vardır.

Artıq ideoloji ayrılıq tam olaraq Qərb-Rusiya və ya Qərb-Çin xətti üzrə deyil. Qərbin özünün daxilindən belə ayırıcı xətlər keçir. Liberalizm-populizm-solçuluq ideoloji xətti daha mürəkkəb bir cizgi alıb. Bu baxımdan Rusiya ilə bərabər Qərbin öz daxilində yetişən ideoloji parçalanma faktını unutmaq olmaz. Deməli, qlobal miqyasda ideoloji mübarizə yeni mərhələyə qədəm qoyur. Burada "soyuq müharibə" dönəmindən prinsipial fərqlənən bir vəziyyət yaranmış olur.

Müəyyən mənada liberalizm özü öz daxili ilə mübarizə aparmağa məhkumdur. Bəlkə də bu anlamda onun ən ciddi rəqibi elə özüdür. Liberalların özlərinə tənqidi yanaşmaq potensialı barədə indi qəti söz demək çətindir. Digər tərəfdən, populistlərin Qərbdə siyasi-ideoloji mövqelərinin güclənməsi Rusiya və Çin üçün də yeni imkanlar açır. Bu isə o deməkdir ki, ideoloji cəbhədə pilləvarı bir rəqabət mənzərəsi yaranır. Bu, mürəkkəb bir durumdur və kimin hansı şansa malik olduğunu zaman göstərəcək. Liberalizmin özünün yetişdirdiyi ideoloji böhran vəziyyətindən necə çıxacağı çoxməchullu bir tənlikdir. Bu baxımdan V.Putin kimi, F.Fukuyamanın da formulu mükəmməl deyil.

Newtimes.az 


Etiket:

Strategiya.az

Xəbərlər
20.07.2022

Xarici valyutaların manata qarşı bugünkü məzənnəsi

20.07.2022

Ceyhun Bayramov ölkəmizin Avropanın enerji təhlükəsizliyində mühüm rol oynadığını bildirib

20.07.2022

İmtahanın nəticələri ilə əlaqədar müraciətlərə baxılması üçün Apellyasiya Şurasına ərizə qəbuluna başlanılıb

20.07.2022

Xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov NATO-nun Baş katibi Yens Stoltenberq ilə görüşüb

20.07.2022

Avropa İttifaqı münaqişədən sonrakı dövrdə mühüm rol oynayır - Ceyhun Bayramov

20.07.2022

"Qarabağ" İsveçrə çempionuna qalib gəldi

20.07.2022

Tehranda Rusiya və Türkiyə prezidentlərinin görüşü olub

16.07.2022

Ceyhun Bayramov Gürcüstanın Baş naziri ilə bölgədə sülh prosesini müzakirə edib

16.07.2022

Mikayıl Cabbarov: Sənaye zonalarında istehsal 53 faiz, ixrac isə 2 dəfə artıb

16.07.2022

Ağalı kəndinə köçürülən ailələrin tibbi müayinələrinə başlanılıb

16.07.2022

Prezident İlham Əliyev: Bizim Xəzər dənizi kimi çox nəhəng bir enerji mənbəyimiz var

16.07.2022

Qubada içərisində 125 min manat olan seyf oğurlanıb

14.07.2022

İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının 140 illiyi qeyd edilləcək - SƏRƏNCAM

14.07.2022

Azərbaycan tarixinin şanlı səhifələrindən biri - 14 iyul 1969-cu il

14.07.2022

Şuşada Vaqif Poeziya Günləri başlayıb

14.07.2022

Təhsil Nazirliyi: 204 məktəbdə elektron jurnal və gündəlik sistemi tətbiq edilib

14.07.2022

Təhsil Nazirliyi məlumat yaydı

14.07.2022

FHN: Zəngilan rayonunda ağaclıq ərazidə baş verən yanğının tam söndürülməsi istiqamətində tədbirlər görülür

14.07.2022

Azərbaycan neftinin qiyməti 114 dolları ötüb

14.07.2022

Azərbaycan Ordusunun əsgəri həlak olub

14.07.2022

Baş Prokurorluq rəis müavininin intiharı ilə bağlı məlumat yaydı

13.07.2022

Respublika üzrə pensiyaların iyulun 15-də tam ödənilərək yekunlaşdırılması nəzərdə tutulub

13.07.2022

Qızıl təpə abidəsində arxeoloji tədqiqatlar davam edir

13.07.2022

Azərbaycan neftinin bir bareli 113,91 dollara satılır

13.07.2022

Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin tam istismara verilməsindən 16 il ötür

12.07.2022

Partlayış zamanı “Baktelecom”un rabitə infrastrukturuna ziyan dəyməyib

12.07.2022

Dünyada "Premium Euro-95" benzinin bahalaşması gözlənilir - Azərbaycana necə təsir edəcək?

12.07.2022

Azərbaycan nefti ucuzlaşıb

12.07.2022

Böyük Britaniyanın yeni baş nazirinin adı sentyabrın əvvəlində açıqlanacaq

12.07.2022

Tovuz döyüşlərindən iki il ötür

12.07.2022

Bakının mərkəzində partlayış baş verib

12.07.2022

Cüdoçularımız Xorvatiyada Qran-Pri turnirində iştirak edəcəklər

12.07.2022

Ərdoğan yaxın zamanda Venesuelaya səfər edəcək - Maduro

11.07.2022

Türkiyə və Ukrayna prezidentləri arasında telefon danışığı olub

11.07.2022

Xaçmazdakı meşə yanğınının söndürülməsinə iki helikopter və amfibiya tipli təyyarə cəlb olunub 

11.07.2022

Ərdoğan və Paşinyan arasında telefon danışığı olub

11.07.2022

Saatlı stansiyası yaxınlığında qəzaya uğrayan qatar Gürcüstana məxsusdur - ADY

11.07.2022

FHN Xaçmazdakı meşə yanğınları ilə bağlı məlumat yayıb

11.07.2022

Vahid əlaqələndirmə mərkəzlərində 41 min şəxsə xidmətlər göstərilib

11.07.2022

Kino Agentliyi Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyində olan qurumların siyahısına əlavə edilib

09.07.2022

Gələn ilin sonunda Şuşa ilk sakinlərini qəbul edəcək - Aydın Kərimov

09.07.2022

Azərbaycan Ordusunun hərbçisi həlak olub

09.07.2022

DİN: Ötən gün ölkə ərazisində qeydə alınan cinayətlərdən 52-nin açılması təmin olunub

09.07.2022

Xocavənd rayonu ərazisində yeni hərbi hissənin açılışı olub

09.07.2022

Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva Qurban bayramı münasibətilə xalqımızı təbrik edib

09.07.2022

Abeyə atəş açan şəxs əməlinin səbəbini açıqlayıb

09.07.2022

Zakir Həsənov Qurban bayramı münasibətilə Azərbaycan Ordusunun şəxsi heyətini təbrik edib

09.07.2022

XİN Azərbaycanın diplomatik xidmət orqanlarının əməkdaşlarını peşə bayramı münasibətilə təbrik edib

09.07.2022

Bu gün Azərbaycanda Qurban bayramı qeyd edilir

08.07.2022

Bərdədə avtomobil yolunun tikintisi ilə bağlı 3,1 milyon manat ayrıldı - SƏRƏNCAM