"Böyük Avrasiya": "sabitsizlik qövsü" və yeni təhlükəsizlik sistemi

17:11 / 21.08.2019

Mütəxəssislər dünyada cərəyan edən geosiyasi proseslərə vahid nəzəri-elmi bucaq altında yanaşmaqla hansı qlobal trendlərin üstünlük təşkil etdiyini aydınlaşdırmağa çalışırlar. Məsələyə, adəti üzrə, meydana gələn risklər və təhlükələr prizmasından nəzər salınır. Bu əsasda təhlükəsizlik sisteminin formalaşdırılması ilə əlaqədar müxtəlif təkliflər irəli sürülür. Onların sırasında "Böyük Avrasiya" ideyası da mövcuddur. Bu geniş məkanda yeni geosiyasi nizam yaratmaq və uyğun təhlükəsizlik sistemi formalaşdırmaq təklif olunur. Əlbəttə, maraqlı yanaşmadır. Prinsip etibarilə, müasir dünya nizamının yaradılması olduqca aktual məsələ sayılır. Ancaq onun necə reallaşması başqa mövzudur və konkret mexanizmlərin işlənməsini tələb edir.

Ziddiyyətlər: geosiyasi risk mənbələri

Ekspertlər qlobal geosiyasi mənzərə ilə bağlı maraqlı tezislər irəli sürürlər. Bütövlükdə geosiyasi dinamikada ciddi ziddiyyətlərin olduğu qəbul edilir. Həmin ziddiyyətlərin yaratdığı risklər prizmasından isə yeni münasibətlər sisteminin formalaşması imkanlarına nəzər salınır. Xüsusilə son zamanlar özünü göstərən bir sıra münaqişələr işığında geosiyasi mənzərə daha təhlükəli təsir bağışlayır.

Afrikadan başlayaraq Yaxın Şərqdən keçən və Asiyaya qədər uzanan böyük bir məkanda qeyri-müəyyənlik yaradan həmin münaqişələr doğrudan da qlobal sabitlik üçün ciddi təhlükə kəsb edir. Ekspertlər bu sırada Yəməndə baş verənlərə diqqət yetirirlər. Bu ölkə, faktiki olaraq, ikiyə parçalanır. Onun rəsmi hakimiyyətinin paytaxtı yoxdur. Sənanı husilər tutub, Adeni (şərti olaraq cənub paytaxtı) son günlərdə Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin dəstəklədiyi qüvvələr ələ keçirib. Ekspertlər bunu təhlükəli gedişat kimi qiymətləndirirlər.

Liviyada vəziyyətin mürəkkəbliyi ilə bağlı kifayət qədər geniş informasiyalar yayılıb. Orada da ikihakimiyyətlilik mövcuddur və qruplar arasında silahlı toqquşmalar davam edir. Feldmarşal Xəlifə Haftar kənardan aldığı yardımlarla paytaxt Tripolini tutmağa çalışır. Ekspertlərə görə, Liviyada tərəflərdən heç biri tam güclü olmadığından, proses uzun sürə bilər. Yəni Liviya regionda risk mənbəyi olaraq qalır.

Suriyada durumun nə dərəcədə təhlükəli olduğu haqqında daha çox yazılır. Orada artıq dünyanın böyük geosiyasi gücləri müxtəlif yollarla öz təsir dairələrini genişləndirmək uğrunda güzəştsiz mübarizə aparırlar. Hazırda İdlib ətrafında döyüşlər intensivləşib. Suriyanın siyasi gələcəyi ilə bağlı isə konkret bir nəticə yoxdur.

İran məsələsi də digərlərindən heç də az riskli deyil. Burada gərginliyin daha da yüksəlməsi gözlənilir. ABŞ son dövrlərdə İrana qarşı çox kəskin mövqe tutur. Vaşinqtonun sanksiyaları fonunda İranla neft sahəsində əməkdaşlıq etmək istəyənləri də hədələməsi münaqişənin daha geniş məkana yayılması anlamına gəlir. Məsələn, Amerika Yunanıstanı xəbərdar edib – İrandan Suriyaya neft daşıyan tankeri limanına qəbul etsə, iqtisadi və hüquqi tədbirlər görüləcək. Vaşinqton eyni məntiqlə regionun hər bir dövlətinə xəbərdarlıq edir.

Bundan başqa, İran ilə bağlı proseslərə Moskva və Pekin laqeyd qalmır. Vaşinqtondan hər hansı təzyiq olanda Rusiya və Çin İranın müdafiəsinə qalxır. Bu oyunun nə vaxta qədər davam edəcəyi məlum deyil. Həm də problem yalnız İranla məhdudlaşmır. Artıq ekspertlər Asiya qitəsində bir neçə təhlükəli münaqişə ocaqlarının yarandığını bildirirlər. Həmin sırada Əfqanıstan, Hindistan, Pakistan, Koreya, Yaponiya və Çini əhatə edən hadisələr daha çox narahatlıq doğurur.

Əfqanıstanda siyasi vəziyyət riskli olaraq alır. Hətta Yaxın Şərqdən sıxışdırılan terror qruplarının bu ölkəyə axışdığı haqqında kəşfiyyat məlumatlarının olduğundan bəhs edilir. Belə gözlənilir ki, Əfqanıstan istənilən an partlaya biləcək barıt çəlləyini xatırladır. Konkret ifadə edilərsə, ətraf regionlara bu ölkədən terror ixrac olunması ehtimalı az deyil.

Hindistanın rəhbərliyinin Pakistanla mübahisəli ərazi olan Cammu və Kəşmir əyalətləri ilə bağlı yeni siyasi-hüquqi qərar qəbul etməsi Pakistan-Hindistan münasibətlərini xeyli gərginləşdirib. Xaraktercə sərt siyasətçi kimi qəbul edilən Hindistanın baş naziri Narendra Modi və Pakistanın baş naziri İmran Xanın vəziyyəti normallaşdırmağa çalışacaqlarına inam azdır. Məsələ belədir ki, Hindistan Kəşmirin xüsusi statusunu ləğv edib. Orada çox məhdud funksiyalara malik olan yerli məclis qalıb. Bu, faktiki olaraq, Kəşmirin Hindistanın digər əyalətləri ilə eyni hüquqi çərçivəyə salınması deməkdir. Dehlinin bu addımı Kəşmirlə əlaqəli beynəlxalq aləmin qəbul etdiyi qərarların üstündən xətt çəkmək anlamına gəlir. İndi bu əsasda Pakistanla Hindistan arasındakı münaqişənin daha da alovlanmasından ehtiyat edilir.

Kəşmir məsələsinin digər tərəfi Çinlə əlaqəlidir. Çinlə Hindistan sərhəd problemini uzun illər həll edə bilmirdilər. İndi Kəşmirlə bağlı Dehlinin atdığı addımı Pekin qəbul etmir. Həmin əsasda Dehli-Pekin münasibətlərinin xeyli kəskinləşməsi gözləniləndir. Maraqlıdır ki, Çinlə Hindistanın qarşıdurması ABŞ-a sərf edir. Çünki regionun iki ən güclü və perspektivli dövləti arasında ziddiyyət güclənərsə, hər ikisinin inkişaf şansı azalmış olar.

Dünya və "Böyük Avrasiya": dayanıqlı təhlükəsizlik modeli mövcuddurmu?

Ümumiyyətlə, Çin ancaq Hindistanla bağlı qeyri-müəyyənlikdə deyil. Onun ətrafında Koreya, Yaponiya və Honkonq xüsusi inzibati bölgəsi ilə əlaqəli ziddiyyətlər də mövcuddur. Son olaraq Honkonqda etirazların baş qaldırması Pekini narahat edir. Çin bu hadisənin arxasında ABŞ-ın dayandığını iddia edir. Vaşinqton isə bunu təkzib edir. Hətta Honkonq məsələsinin dinc yolla həllini təklif edir. Pekinin cavabı mənfidir.

Bunun fonunda Koreya yarımadasında vəziyyət kifayət qədər gərgindir. Orada Şimali Koreya nüvə silahı proqramını davam etdirir. Yarımada üçün yeni ziddiyyət də yetişməkdədir. Yaponiya ilə Cənubi Koreya İkinci dünya müharibəsi ilə bağlı ziddiyyətli mövqedədirlər. Seul ilə Tokio həmin dövrün hadisələrinə fərqli yanaşırlar.

Burada bir məqamı vurğulamaq istərdik. Ekspertlər geosiyasi risklərdən danışanda, nədənsə, Cənubi Qafqazdakı təhlükəni unudurlar. Konkret olaraq, erməni terroru və separatizmi olduqca ciddi riskləri ortaya çıxarır. Ermənistan real olaraq dövlət terroru həyata keçirir. Qonşu ölkənin ərazisinin bir hissəsini havadarlarının köməyi ilə işğal edən Ermənistan dünyaya meydan oxumaqda davam edir. Bu baxımdan Cənubi Qafqazda geosiyasi sabitlik üçün ən böyük təhlükəni Ermənistanın yaratdığını etiraf edib onu aradan qaldırmaq gərəkdir.

Beləliklə, böyük bir geosiyasi məkanda "sabitsizlik qövsü" mövcuddur. Bunun fonunda "Böyük Avrasiya"nı necə yaratmaq olar? Bir sıra ekspertlər hesab edirlər ki, həmin vəzifəni Rusiya yerinə yetirməlidir. Yəni, Moskva obyektiv olmalı və başqalarının da hüququnu gözləməklə yeni bir təhlükəsizlik sistemi qurmalıdır (bax: məs., Фёдор Лукьянов. Выбирать не время. Направление "Большая Евразия" становится для России основным / "Российская газета", 13 avqust 2019).

Əslində, nəzəri olaraq yaxşı ideyadır. Ancaq məsələ ondan ibarətdir ki, Rusiyanın tam obyektiv mövqe tutaraq hamıya uyğun olan təhlükəsizlik sistemi yarada biləcəyinə inam azdır. Məsələn, Ermənistanla bağlı Moskva obyektiv olacaqmı? Sirr deyil ki, Ermənistan Rusiyanın Cənubi Qafqazda forpostudur. Bundan başqa, Abxaziya, Cənubi Osetiya, Donbas, Krım kimi məsələlər necə həll ediləcək? Digər məsələlər də var ki, hazırkı mərhələdə hansısa supergücün tam obyektiv, beynəlxalq hüquq normaları çərçivəsində onlara yanaşa biləcəyinə inam çox azdır.

Bir çox ekspertlər bu cür vəziyyətdən çıxış yolunu çoxqütblü təhlükəsizlik sisteminin yaradılmasında (çoxqütblü dünya nizamı əsasında) görürlər. Bu da sona qədər aydın olmayan bir mənzərədir. Çünki ekspertlər sırasında, ümumiyyətlə, çoxqütblülük modelinin artıq reallaşa bilmədiyinə inananlar az deyil. Bunun səbəbi kimi ABŞ-ın, faktiki olaraq, bütün dünyaya təzyiqlər etməsi və xüsusən ticarət müharibələri aparması göstərilir.

Yuxarıda vurğulananlardan belə çıxır ki, "Böyük Avrasiya" ideyasına qlobal geosiyasi proseslərdən kənarda baxmaq reallığa uyğun deyil. Avrasiya məkanı bütövlükdə dünya geosiyasi mənzərəsinin bir hissəsidir. Digər tərəfdən, müasir dünyada qloballaşma vüsət alıb. Ən uzaq regionları və dövlətləri belə bir-birindən ayrı təsəvvür etmək mümkün deyil. Transmilli şirkətlər, obrazlı desək, "dünyanı çox kiçildiblər". Bu səbəbdən dünyada ciddi geosiyasi, iqtisadi, maliyyə, hərbi, mədəni, dini ziddiyyətlər mövcud olduqca, hətta ən böyük geosiyasi məkanda qalıcı, dayanıqlı təhlükəsizlik sistemi qurmaq real görünmür. O cümlədən "Böyük Avrasiya" layihəsi hələlik ideya kimi mövcuddur, onun real təhlükəsiz geosiyasi obrazı dumanlıdır.

 

Newtimes.az


Etiket:

Strategiya.az

Xəbərlər
20.07.2022

Xarici valyutaların manata qarşı bugünkü məzənnəsi

20.07.2022

Ceyhun Bayramov ölkəmizin Avropanın enerji təhlükəsizliyində mühüm rol oynadığını bildirib

20.07.2022

İmtahanın nəticələri ilə əlaqədar müraciətlərə baxılması üçün Apellyasiya Şurasına ərizə qəbuluna başlanılıb

20.07.2022

Xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov NATO-nun Baş katibi Yens Stoltenberq ilə görüşüb

20.07.2022

Avropa İttifaqı münaqişədən sonrakı dövrdə mühüm rol oynayır - Ceyhun Bayramov

20.07.2022

"Qarabağ" İsveçrə çempionuna qalib gəldi

20.07.2022

Tehranda Rusiya və Türkiyə prezidentlərinin görüşü olub

16.07.2022

Ceyhun Bayramov Gürcüstanın Baş naziri ilə bölgədə sülh prosesini müzakirə edib

16.07.2022

Mikayıl Cabbarov: Sənaye zonalarında istehsal 53 faiz, ixrac isə 2 dəfə artıb

16.07.2022

Ağalı kəndinə köçürülən ailələrin tibbi müayinələrinə başlanılıb

16.07.2022

Prezident İlham Əliyev: Bizim Xəzər dənizi kimi çox nəhəng bir enerji mənbəyimiz var

16.07.2022

Qubada içərisində 125 min manat olan seyf oğurlanıb

14.07.2022

İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının 140 illiyi qeyd edilləcək - SƏRƏNCAM

14.07.2022

Azərbaycan tarixinin şanlı səhifələrindən biri - 14 iyul 1969-cu il

14.07.2022

Şuşada Vaqif Poeziya Günləri başlayıb

14.07.2022

Təhsil Nazirliyi: 204 məktəbdə elektron jurnal və gündəlik sistemi tətbiq edilib

14.07.2022

Təhsil Nazirliyi məlumat yaydı

14.07.2022

FHN: Zəngilan rayonunda ağaclıq ərazidə baş verən yanğının tam söndürülməsi istiqamətində tədbirlər görülür

14.07.2022

Azərbaycan neftinin qiyməti 114 dolları ötüb

14.07.2022

Azərbaycan Ordusunun əsgəri həlak olub

14.07.2022

Baş Prokurorluq rəis müavininin intiharı ilə bağlı məlumat yaydı

13.07.2022

Respublika üzrə pensiyaların iyulun 15-də tam ödənilərək yekunlaşdırılması nəzərdə tutulub

13.07.2022

Qızıl təpə abidəsində arxeoloji tədqiqatlar davam edir

13.07.2022

Azərbaycan neftinin bir bareli 113,91 dollara satılır

13.07.2022

Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin tam istismara verilməsindən 16 il ötür

12.07.2022

Partlayış zamanı “Baktelecom”un rabitə infrastrukturuna ziyan dəyməyib

12.07.2022

Dünyada "Premium Euro-95" benzinin bahalaşması gözlənilir - Azərbaycana necə təsir edəcək?

12.07.2022

Azərbaycan nefti ucuzlaşıb

12.07.2022

Böyük Britaniyanın yeni baş nazirinin adı sentyabrın əvvəlində açıqlanacaq

12.07.2022

Tovuz döyüşlərindən iki il ötür

12.07.2022

Bakının mərkəzində partlayış baş verib

12.07.2022

Cüdoçularımız Xorvatiyada Qran-Pri turnirində iştirak edəcəklər

12.07.2022

Ərdoğan yaxın zamanda Venesuelaya səfər edəcək - Maduro

11.07.2022

Türkiyə və Ukrayna prezidentləri arasında telefon danışığı olub

11.07.2022

Xaçmazdakı meşə yanğınının söndürülməsinə iki helikopter və amfibiya tipli təyyarə cəlb olunub 

11.07.2022

Ərdoğan və Paşinyan arasında telefon danışığı olub

11.07.2022

Saatlı stansiyası yaxınlığında qəzaya uğrayan qatar Gürcüstana məxsusdur - ADY

11.07.2022

FHN Xaçmazdakı meşə yanğınları ilə bağlı məlumat yayıb

11.07.2022

Vahid əlaqələndirmə mərkəzlərində 41 min şəxsə xidmətlər göstərilib

11.07.2022

Kino Agentliyi Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyində olan qurumların siyahısına əlavə edilib

09.07.2022

Gələn ilin sonunda Şuşa ilk sakinlərini qəbul edəcək - Aydın Kərimov

09.07.2022

Azərbaycan Ordusunun hərbçisi həlak olub

09.07.2022

DİN: Ötən gün ölkə ərazisində qeydə alınan cinayətlərdən 52-nin açılması təmin olunub

09.07.2022

Xocavənd rayonu ərazisində yeni hərbi hissənin açılışı olub

09.07.2022

Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva Qurban bayramı münasibətilə xalqımızı təbrik edib

09.07.2022

Abeyə atəş açan şəxs əməlinin səbəbini açıqlayıb

09.07.2022

Zakir Həsənov Qurban bayramı münasibətilə Azərbaycan Ordusunun şəxsi heyətini təbrik edib

09.07.2022

XİN Azərbaycanın diplomatik xidmət orqanlarının əməkdaşlarını peşə bayramı münasibətilə təbrik edib

09.07.2022

Bu gün Azərbaycanda Qurban bayramı qeyd edilir

08.07.2022

Bərdədə avtomobil yolunun tikintisi ilə bağlı 3,1 milyon manat ayrıldı - SƏRƏNCAM