Məhəmməd Hadi -140

09:30 / 09.01.2020

Nazim Nəsrəddinov

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi

Məhəmməd Hadinin əməkdaşlıq etdiyi  “Bürhani-tərəqqi“ qəzeti

1906-1911-ci illərdə Həştərxanda şamaxılı Mustafa Lütfi Hacı Sədrəddin oğlu İsmayılov (Şirvanski) tərəfindən Azərbaycan dilində nəşr olunan "Bürhani-tərəqqi" qəzeti haqqında informasiya axtarışına çıxmışdım.

"Bürhani-tərəqqi" izafəti, alınma söz birləşməsi - "tərəqqinin, inkişafın sübutu, dəlili " anlamına uyğun gəlir. Bu tipli dil vahidlərini anlamaq, onları çözələmək  üçün  birləşmənin  ikinci tərəfini, defisdən sağdakı sözü irəli çəkin, ona ahəngə uyğun olan yiyəlikhal şəkilçisi (-ın,-in,-un,ün) artırın, birləşmənin əvvəlindəki sözü ikinci yerdə yazın. Məsələn, əhli-maarif = maarif əhli; əhli-qələm = qələm əhli; ruzi-qiyamət = qiyamət günü...

Axtarışın əsas səbəbi Rusiya Federasiyasının bəzi dilçi alimlərinin məni inandırmayan fikirlərindəki dolaşıqlıqlara aydınlıq gətirmək idi. Məhəmməd Hadinin bu qəzetdə müvəqqəti redaktor olduğunu oxuduqlarımdan bilirdim. Həştərxanda sürgündə olarkən Nəriman Nərimanovun da "Bürhani tərəqqi" qəzetində elmi-publisistik yazılarla çıxış etməsi də məlumdur. M.Ə.Sabirin də "Bürhani-tərəqqi"dəki fəaliyyətindən danışırlar. Təəssüf ki, M.Ə.Sabirin "Hophopnamə"sində bu faktı təsdiq edən heç bir fakt hələlikyoxdur.

Nə isə...

Axtarışlar Türkiyəyə gedib çıxdı. "Kardeş kalemler" də bir neçə tutarlı faktlarla rastlaşdım. İnandığım da oldu, inanmadığım da. Araşdırdım, incələdim, fərqli-fərqli fikirlərlə üzləşdim. Mustafanın Lütfinin doğum tarixinin bir mənbədə 1876-cı il, digər mənbələrdə 1880-cı il kimi təqdimi ilə rastlaşdım. Bunlar sözgəlişi sözlər deyil. Elə bilməyin ki, bunun mətləbə dəxli yoxdur. Bizim bir sıra ədəbiyyatşünaslarımız 9  yaşında atadan  yetim  qalan  Məhəmmədin  Mustafa Lütfinin himayəsində böyüdüyünü yazırlar. Əlbəttə, bu, inandırıcı  deyil:  ya  Mustafa  Lütfi İsmayılov Məhəmmədin əmisi yaşındadır, ya da himayədarlıq haqqında deyilənlər həqiqətə uyğun deyil. Hər halda elmi yazıda deyilən fikir həqiqətə uyğun olmalıdır.

Mustafa Lütfi bir müddət Şamaxıda yaxşı müəllimlərdən dərs  alandan  sonra  İstanbula  köçmüş, orada şamaxılıların yaxşı tanıdığı savadlı, adı heç bir yazılı mənbədə çəkilməyən, sənədlərdə göstərilməyən elm ocağında oxumuşdur. Rusiya çarının 17 oktyabr1905-ci il tarixli manifestinin verdiyi imkanlardan istifadə edərək, o, xalı-xalça alverçisi kimi Həştərxana gəlmiş, qısa bir müddətdən sonra-noyabrın 26-da burada "Şurayi- İslam" adlı ictimai-siyasi cəmiyyət yaradır. Mustafa İsmayılov təhsildə tərbiyənin rolunuyüksək qiymətləndirməyə meyilli pedaqoq kimi cəmiyyətin nəzdində "Darül -ədəb" (ədəb evi, ədəb məktəbi"), qızlar üçün "Nümuneyi-tərəqqi" adlı zəmanənin tələb etdiyi yeni tipli məktəb açır. Mustafa İsmayılov Həştərxanda Azərbaycan dilində qəzet çıxarır. Təəssüf ki, bu qəzetin dilini tədqiq edən Minnulin Bəxtiyar Kimoviç elm aləminə "Bürhani -tərəqqi"ni tatar dilli qəzet kimi təqdim etmişdir.

 

Qəzetin təsis tarixi 18 yanvar 1906-cı ildən başlayır. "Bürhani-tərəqqinin 5 ildə (1906-1911) 141 nömrəsi işıq üzü görmüşdür. "Bürhani-tərəqqi"  oxuculara  "həftədə  bir dəfə  çıxan siyasi,  ədəbi, iqtisadi türkcə müsəlman qəzetəsidir" kimi tanıdılır. Qəzetin hərnömrəsi əsasən 4 səhifədir.

Bir sıra nömrələri 8 səhifə həcmindədir. Materiallar əksər nömrələrdə 3 sütunda yerləşdirilmişdir. Hər sütunda 40 sətir vardır.(Qəzetin  vaxtında  çıxması  üçün İsmayılov  qardaşları ticarətlə  məşğul olurdular).

Məktəb və mətbəə işlərinə yardım məqsədilə yaradılan ticarət işlərinə Mustafanın Şamaxıdan Həştərxana gələn kiçik qardaşı rəhbərlik edirdi. İsmayılovlar mağazanı icarəyə götürdüklərindən ticarətdən o qədər də xeyir qazanmırdılar. Onların əsas gəliriyazılanların qalması, məktəblərdən aldıqları təhsil haqları idi.

Mustafa İsmayılov ətrafına ədəbi, elmi və yetkin siyasi savadlı Azərbaycan, tatar, noqay, kumuq gənclərini toplaya bilmişdi. Onlardan-Həbibulla Ömərov, Zahidulla Şərufulin, Qurbanəli Erembetov, Fatix Şammazov və başqaları türk mətbuat tarixində yaddaqalan ziyalılardır. Azərbaycan şairi, Mustafanın şamaxılı əqrəbalarından Məhəmməd Hadi Əbdüssəlimzadə də "Bürhani-tərəqqi" qəzetinin yazılmasında və nəşrində haqqı-sayı olanlardandır. Məhəmməd Hadi Həştərxana Kürdəmirdən getmişdir. 1902-ci ilzəlzələsi bütün şamaxılıları yerindən-yurdundan ələk-fələk eləmişdi: Hadi də, mənim babam Rəsul da, onun qardaşı Məcid də - kimi tək, kimi ailəli Kürdəmirə üz tutmuşdular. Babamgil bir neçə rəs atla (rəs- numerativ sözdür, mal-qara "baş" numerativ sözü ilə, atisə "rəs" sözü ilə işlənir. Məsələn: beş rəs at -N.N.) Türkiyə ilə ticarətə üstünlük vermiş, onların yaxın qohumlarından və dostlarından biri Məhəmməd isə müəllimliyə qərar verir. Məhəmməd o vaxt Kürdəmirin də baş kəndi olan Köhnəbazar məktəbində müəllimişləyir.

Köhnəbazar kənd məktəbi Kürdəmirin ilk yeni tipli dövlət məktəbidir. Əsası 1881-ci ilin fevralında qoyulmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, bu məktəbin tarixini, təvazökarlıqdan uzaq olsa da deməliyəm ki, mən müəyyənləşdirmişəm. 1977-ci ildən başlayaraq,  müxtəlif mətbu orqanlarda  bu məktəbin  tarixi, burada işləyən  yüksək pedaqoji  təfəkkürlü müəllimlərhaqqında  yazılar yazmışam.  Köhnəbazar kənd məktəbinin - qədim Şirvan mahalının tarixi məktəbinin 130 yaşını faktlar əsasında pedaqoji işi anlayanlara və qiymətləndirməyi bacaranlara başa salmışam. Məktəbin 130 yaşlı yubileyi gec də olsa,  rayonsəviyyəsində,  nəhayət ki, qeyd olunmuşdur.  Yubiley tədbirlərinin gücləndirilməsinə böyük köməklik göstərən Təhsil Nazirliyinin mətbu orqanı olan "Təhsil" jurnalının o vaxtkı redaktoru rəhmətlik Malik Novruzovun bu işdə təşəbbüskarlığı da həmişəxatırlanmalıdır.Nə isə...

 

Məhəmməd Əbdüssəlimzadə Həştərxandan məktub alır və o, çox güman ki, tərəddüd etmədən şimala üz tutur. Ədəbiyyat tarixçilərimizin yazdığına görə, Məhəmməd Hadi bir müddət "Bürhani-tərəqqi"nin redaktoru da olur. Bu fikri ona görə ehtiyatlayazıram ki, Bakıda -M.F.Axundov adına Respublika kitabxanasında bu qəzetin - 141 nömrəsi olan "Bürhani-tərəqqi" nin cəmi 12 nömrəsi saxlanılır. Odur ki, tədqiqatı genişləndirmək çətinlik törədir. Görəsən, qəzetin bütün nömrələrinin surətin çıxarıb, səliqəlişəkildə Azərbaycan oxucularına çatdırmaq çətindirmi?

Yenə də nə isə...

 

Məhəmməd Əbdüssəlimzadə qohumu Mustafa İsmayılovun xahişi ilə 1906-cı ilin mayında Həştərxana gedir, sentyabrın ortalarına qədər "Bürhahi-tərəqqi" qəzetində və "Darül-ədəb"də işləyir. Görünür, "Şurayi-islam" cəmiyyətinin üzləri arasında fikir birliyitez-tez pozulduğuna görə, Bakıdan "Həyat" qəzetinin redaktoru Əli bəy Hüseynzadədən iş dəvəti alan kimi Məhəmməd Hadi Bakıya qayıdır və "Füyuzat" jurnalında fəaliyyətə başlayır.

 

Məhəmməd Əbdüssəlimzadənin "Bürhani-tərəqqi"də çıxan bir şeiri "Dəbistan" jurnalının 6 avqust 1906-cı il tarixli nömrəsində "Bürhani-tərəqqi"dən qeydi ilə çap olunmuşdur. "Lövheyi-təsviri-maarif" adı ilə oxuculara təqdim olunan bu şeir dördlükşəklindədir, 18 bənddir. Sonuncu bəndə bir beyt əlavə olunmuşdur. Vətən övladına müraciətlə başlayan bu şeir oxucunu maarif məsələlərinə xüsusi diqqət verməyə çağırır:

 

Maarif bir həqiqətdir, silər mirati-idraki,

Maarif bir ziyadır kim, qılar tənvir vicdani.

Maarif vaqif eylər şəxsi əsrari-xəfayayə,

Maarif kəşf edər insanə mənizari-imkani.

 

Köməyinə, bilik və bacarığına güvəndiyi Məhəmməd Hadinin Bakıya qayıtması Mustafa İsmayılovun qəzetçilik fəaliyyətini çətinləşdirir. «Şurayi-islam» cəmiyyətinin üzvləri arasında yaranan qarşıdurmanı sakitləşdirmək üçün Bakıdan Həştərxana gedənƏlimərdan bəy Topçubaşov əməl və əqidə dostlarını barışdırmaq istəsə də, istəyinə nail ola bilmir.

 

1908-ci il yanvarın 22-də Mustafa İsmayılov panislamizm ideyalarını yaydığına və xalqı hakimiyyətə müqavimət göstərməyə çağırdığına görə həbs edilir. O, martda polis nəzarətində saxlanmaq şərti ilə azadlığa buraxılır.

 

1909-cu ildə "fars inqilabçılarına kömək etdiyinə görə" Nəriman Nərimanov Metex qalasından - həbsdən çıxarılaraq, Həştərxana sürgün edilir. N.Nərimanov Hətərxanda yaxşı qarşılanır. "Bürhani -tərəqqi" qəzetinin birinci səhifəsində ən bahalı reklamyerində onun gəlişi ezop manerası ilə oxuculara bildirilir: "Müsəlman doktoru Nəriman bəy Nərimanov daxili və qadın xəstəlikləri olanları hər gün qəbul edir. Qəbul səhər saat 9-dan 12-dək, axşam saat 5-dən 7-yədəkdir.

Ünvan : Könnə Dəmirçi küçəsi, № 28.Velosiped klubunun arxa tərəfində".

 

Azərbaycan və rus dillərində olan bu elan qəzetdə üç ay davam edir. Elandan sonra ərazinin türkdilli və rusdilli vətəndaşları N.Nərmanovun hüzuruna axışır.

 

Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, "Bürhani- tərəqqi" müəyyən çətinliklərlə çıxırdı. Bu, ən çox qəzetin hər yazısının diqqətlə araşdırılması və bu araşdırmaların üzə çıxardığı faktlarla ilgili idi. Qəzetin nömrələrinin ləngidilməsi hökumət tərəfindən təyin edilmişsenzorun və quberniyada tatar dilində çap olunan qəzet, jurnal və ədəbiyyat materiallarının tərcüməçisi, Həştərxandakı rus-tatar məktəbinin rus dili müəllimi İsak İsgəndərovun hakim dairələrə yaxınlığı ilə bağlı idi. İ.İsgəndərovun əsas hədəfi "Şurayi-islam" və obu cəmiyyətin məktəbi "Darül-ədəb" idi. 1910-cu ilin fevralında Mustafa İsmayılov "Darül-ədəb"dən uzaqlaşdırılır. 1911-ci ilin iyununda "Bürhani-tərəqqi" qəzeti bağlanır. Vəsait olmadığını bəhanə edərək, 1911-ci ilin sentyabrından "Daryl-"ə şagird qəbuludayandırılır.

 

Bəzi müəlliflərin yazdığına görə "Bürhani -tərəqqi" bağlanandan  sonra Mustafa  İsmayılov  Qafqaza  qayıdır. Təəssüf ki, yazılarda konkret məkan göstərilmir.

1914-cü il martın 14-də Həştərxan qubernatoru Mətbuat üzrə Baş İdarəyə göndərdiyi 2391 №-li məktubunda Mustafa İsmayılova gündəlik "Haqq" qəzeti çıxarmağa icazə verdiyini yazmışdır. Qəzet Mustafa İsmayılovun evinə yaxın mətbəələrin birində çıxır."Haqq" qəzeti əvvəllər hər gün, sonralar isə həftədə 2-3 dəfə şıxmışdır.

 

Lütfi Mustafa İsmayılovun (Şirvanskinin ) sonrakı taleyindən xəbərsizik.

 

Tədqiqat davam edir. Növbəti yazılarımızın birində Lütfi Mustafa İsmayılov Şirvaninin "Bürhani-tərəqqi ilə bir vaxtda Həştərxanda nəşr olunan "Mizan" qəzetindən bəhs edəcəyik.


Etiket:

Strategiya.az

Xəbərlər
20.07.2022

Xarici valyutaların manata qarşı bugünkü məzənnəsi

20.07.2022

Ceyhun Bayramov ölkəmizin Avropanın enerji təhlükəsizliyində mühüm rol oynadığını bildirib

20.07.2022

İmtahanın nəticələri ilə əlaqədar müraciətlərə baxılması üçün Apellyasiya Şurasına ərizə qəbuluna başlanılıb

20.07.2022

Xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov NATO-nun Baş katibi Yens Stoltenberq ilə görüşüb

20.07.2022

Avropa İttifaqı münaqişədən sonrakı dövrdə mühüm rol oynayır - Ceyhun Bayramov

20.07.2022

"Qarabağ" İsveçrə çempionuna qalib gəldi

20.07.2022

Tehranda Rusiya və Türkiyə prezidentlərinin görüşü olub

16.07.2022

Ceyhun Bayramov Gürcüstanın Baş naziri ilə bölgədə sülh prosesini müzakirə edib

16.07.2022

Mikayıl Cabbarov: Sənaye zonalarında istehsal 53 faiz, ixrac isə 2 dəfə artıb

16.07.2022

Ağalı kəndinə köçürülən ailələrin tibbi müayinələrinə başlanılıb

16.07.2022

Prezident İlham Əliyev: Bizim Xəzər dənizi kimi çox nəhəng bir enerji mənbəyimiz var

16.07.2022

Qubada içərisində 125 min manat olan seyf oğurlanıb

14.07.2022

İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının 140 illiyi qeyd edilləcək - SƏRƏNCAM

14.07.2022

Azərbaycan tarixinin şanlı səhifələrindən biri - 14 iyul 1969-cu il

14.07.2022

Şuşada Vaqif Poeziya Günləri başlayıb

14.07.2022

Təhsil Nazirliyi: 204 məktəbdə elektron jurnal və gündəlik sistemi tətbiq edilib

14.07.2022

Təhsil Nazirliyi məlumat yaydı

14.07.2022

FHN: Zəngilan rayonunda ağaclıq ərazidə baş verən yanğının tam söndürülməsi istiqamətində tədbirlər görülür

14.07.2022

Azərbaycan neftinin qiyməti 114 dolları ötüb

14.07.2022

Azərbaycan Ordusunun əsgəri həlak olub

14.07.2022

Baş Prokurorluq rəis müavininin intiharı ilə bağlı məlumat yaydı

13.07.2022

Respublika üzrə pensiyaların iyulun 15-də tam ödənilərək yekunlaşdırılması nəzərdə tutulub

13.07.2022

Qızıl təpə abidəsində arxeoloji tədqiqatlar davam edir

13.07.2022

Azərbaycan neftinin bir bareli 113,91 dollara satılır

13.07.2022

Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin tam istismara verilməsindən 16 il ötür

12.07.2022

Partlayış zamanı “Baktelecom”un rabitə infrastrukturuna ziyan dəyməyib

12.07.2022

Dünyada "Premium Euro-95" benzinin bahalaşması gözlənilir - Azərbaycana necə təsir edəcək?

12.07.2022

Azərbaycan nefti ucuzlaşıb

12.07.2022

Böyük Britaniyanın yeni baş nazirinin adı sentyabrın əvvəlində açıqlanacaq

12.07.2022

Tovuz döyüşlərindən iki il ötür

12.07.2022

Bakının mərkəzində partlayış baş verib

12.07.2022

Cüdoçularımız Xorvatiyada Qran-Pri turnirində iştirak edəcəklər

12.07.2022

Ərdoğan yaxın zamanda Venesuelaya səfər edəcək - Maduro

11.07.2022

Türkiyə və Ukrayna prezidentləri arasında telefon danışığı olub

11.07.2022

Xaçmazdakı meşə yanğınının söndürülməsinə iki helikopter və amfibiya tipli təyyarə cəlb olunub 

11.07.2022

Ərdoğan və Paşinyan arasında telefon danışığı olub

11.07.2022

Saatlı stansiyası yaxınlığında qəzaya uğrayan qatar Gürcüstana məxsusdur - ADY

11.07.2022

FHN Xaçmazdakı meşə yanğınları ilə bağlı məlumat yayıb

11.07.2022

Vahid əlaqələndirmə mərkəzlərində 41 min şəxsə xidmətlər göstərilib

11.07.2022

Kino Agentliyi Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyində olan qurumların siyahısına əlavə edilib

09.07.2022

Gələn ilin sonunda Şuşa ilk sakinlərini qəbul edəcək - Aydın Kərimov

09.07.2022

Azərbaycan Ordusunun hərbçisi həlak olub

09.07.2022

DİN: Ötən gün ölkə ərazisində qeydə alınan cinayətlərdən 52-nin açılması təmin olunub

09.07.2022

Xocavənd rayonu ərazisində yeni hərbi hissənin açılışı olub

09.07.2022

Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva Qurban bayramı münasibətilə xalqımızı təbrik edib

09.07.2022

Abeyə atəş açan şəxs əməlinin səbəbini açıqlayıb

09.07.2022

Zakir Həsənov Qurban bayramı münasibətilə Azərbaycan Ordusunun şəxsi heyətini təbrik edib

09.07.2022

XİN Azərbaycanın diplomatik xidmət orqanlarının əməkdaşlarını peşə bayramı münasibətilə təbrik edib

09.07.2022

Bu gün Azərbaycanda Qurban bayramı qeyd edilir

08.07.2022

Bərdədə avtomobil yolunun tikintisi ilə bağlı 3,1 milyon manat ayrıldı - SƏRƏNCAM