Sağlamlıq turizm sahəsində investisiyaların cəlb olunması

Ruslan Quliyev,

Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti 

Sağlamlıq turizmin şəxsi valyutanın tədiyyə balansında rolu gətirilən valyuta ilə onun ölkədə olan valyuta ehtiyatlarına olan nisbəti və ölkədən aparılan valyutaya nisbəti arasında dəyişmələr təhlil olunur.Turizmin səmərəsi həmçinin iş yerlərinin açılması, əhalinin məşğulluğunun artması, zəif inkişaf etmiş rayonların iqtisadiyyatının stimullaşmasına təsir edir. İş yerlərinin artımı turizm sənayesinin xüsusiyyətləri ilə formalaşır və aqşağıdakılarda öz əksini tapır:

-         əhaliyə turist xidmətinin mövsümü xarakteri, başqa respublikalardan iş qüvvəsinin cəlb edilməsi pensiyaçıların əməyindən istifadə etməyə imkan verir;

-         yarım iş günündə işləyənlərin xüsusi çəkisi artır;

-         ixtisaslaşmış əməyinə əsaslanan  işçilərin xüsusi çəkisinin artımı;

-         turist sənayesində avtomatikləşmə kompyuterləşmənin məhdudluğu.

Sağlamlıq turizmin inkişafı bölgədə və regionda büdcə gəlirlərinin artmasına və əhali gəlirlərinə təsir edir.  Sağlamlıq turizmin inkişafı regionda  təbiətin qorunması və onun təkrar istehsalı üçün zəruri olan mexanizmləri gücləndirir.

İnvestisiyanın layihələnməsi səmərəlilik meyarları üzərində qurulur. Səmərə anlayışı turizmdə qlobal və sahə prinsiplərinə əsaslanır. Qlobal səviyyədə investisiya səmərəliliyi iqtisadi effektlə müəyyənləşir. Qoyulan investisiyanın hesabına əlavə artım ölçülür.1faiz investisiya artımı neçə faiz ÜDM-in artımına təsir edirsə, bu elastiklik əmsalı səmərə kimi ölçülə bilər. Səmərəlilik sahə üzrə də hesablanır. Sağlamlıq turizm sahəsində iqtisadi -sosial səmərə əldə olunan mənfəətlə ölçülür.Belə ki, ümumi səmərə=məsrəf+kapital qoyuluşu və mənfəət.Turizmdə səmərəlilik məsrəflə mənfəət arasında nisbətlə ölçülür və rentabellik səviyyəsi formalaşır. Effekt=turizm məhsulunun dəyəri;turizm sferasına gətirilmiş məsrəflər sosial səmərəlilik-iş yerlərinin açılması və işləyənlərin əmək haqqısının,həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə ifadə olunur.

 Turizmdə iş qüvvəsi və istifadəsinin səmərəliliyi- iş qüvvəsi insanın fiziki-əqli qabiliyyəti olmaqla, maddi və mənəvi nemətlərin xidmətin yaradılmasında istifadə olunur. Əmək prosesində iş qüvvəsinin kəmiyyəti və keyfiyyəti reallaşır, cəmiyyətin məhsuldar qüvvəsinin tərkib hissəsi kimi çıxış edir.

Əmək məhsuldarlığı əməyin nətəcəsi kimi ifadə olunur, maksimum əmək məhsulun minimum məsrəflərdə təmin olunması kimi çıxış edir. Əməyin nəticəsi vahid məhsula və xidmət çəkilən xərclər yaxud vahid zamanda istehsal olunan və yaxud göstərilən xidmətə deyilir. Beləliklə məhsuldarın əmək prosesində səmərəli kimi qəbul edilir. Və yaxud vahid zamanda göstərilən xidmətin dəyərinin kəmiyyəti ilə ölçülür. Əmək məhsuldarlığın saxta kvartı ilə görə hesablanır. Əmək məhsuldarlığı iki üsulda hesablanır. Birincisi birbaşa adam düşən istehsal və göstərilən xidmətə görə; ikincisi turist məhsulunun reallaşmasında əldə olunan gəlirlərin orta illik pensiyaçıların sayına bölmək yolu ilə.

Əmək tutumu-istehsal həcminin əksidir.İstehsal  həcminin artmında əmək tutumunun azalmasına olan kitabi ilə hesablanır.

                                                                /3.1./

                                    Y= 100x/100+X;

                                    X=100Y/100+Y

Burada Y-əmək tutumunu azalması tempi, %

             Y-hasilatı artım tempiY

Əmək tutumunun azalması təkcə texniki tərəqqi ilə deyil, iş vaxtının səmərəsi onun daha intensiv istifadəsi ilə, yaxud qeyri məhsuldar iş vaxtını azaltmak əməyin intensivliyi yolu ilə baş verir. Turist firmalarında əmək məhsuldarlığının məhsulunun əmək tutumunun təyin edilməsi görə öz həllini tapmışdır.Bu hasilat normasının və xidməti hesablamaq üçün tətbiq olunur.İşçilərin hasilat artanda əlavə xidmət artır.Bu məhsuldarlıq aşağıdakı formula ilə ifadə olunur.

                                                             /3.2./

П=100_r/_t

Burada-əmək məhsuldarlığının artımı hasilatı artım, %-lə

_r- işçilərin sayının artımı, %-lə

_t-turizm xidmətinin hasilatının artımı %-lə

Turizmdə əmək məhsuldarlığı üç əsas göstəricinin birləşdirir:

  -dəyər qiymətində əmək məhsudarlığı,

  -natural ifadədə əmək məhsuldarlığı

   - kompleks göstəricilər

Birinci göstərici turist sənayesində işçilərin hasilatını əks etdirir.Bu göstəriciləri regionda turist məhsulunun reallaşmasında əldə edilmək gəlirin işçilərin orta illik sayına bölməklə müəyyənləşir.

                                                     /3.3./

                                     B=T/R

B-hasilat, vahid işçiyə əmək əldə olunan nəticə

T-turist məhsulunun  reallaşmasından əldə olunan nəticə , R-turist sənayesində orta illik işçilərin siyahı üzrə sayı.

Əmək məhsuldarlığı bazar iqtisadiyyatı şəraitində əmək fəaliyyətindən asılı olaraq amillərdən də asılıdır ki, bu da öz növbəsində qiymətlərin dəyişməsi, tariflər, güzəşli göndəriş alanlarının sayının çoxalaması kimi kənar amillərdən asılıdr. Əmək məhsuldarlığılna hər bir işçinin sosial müdafiyəsi tədbirləri onun perspektiv dövürdə yaşayışına təminat sistemi ölkədə olan ictimai böplqü sistemi və turizm  regionda yaşayış üçün ətraf mühiti təsir edir. Ona görə də kompleks həyat şəraiti, müdafiə sistemində ətraf mühit, sosial mühit və təminat sistemi və əmək məhsuldarlığının artımına təsir edən amillərdir. Ona görə də, əmək səmərəsinin kompleks ölçmə metodu, bir əmək məhsuldarlığının dəyər və natural dəyişmə göstəricilərini qarşlıqılı əlaqəsi kimi qiymətləndirmək olar

K_n=BH

Burada K_n-əməyin səmərəliyinin dinamikasının kompleks göstəricisi

             B-əmək məhsuldarlığın dəyişməsinin

             H-əmək məhsuldarlığının dəyər göstəricisi

İş qüvvəsinin istifadəsinə turist əməyinin məhsuldarlığına amillərin xarakteri və məzmununa görə aşağıdakı qruplara bölmək olar.

-ümumi iqtisadi amillər

-turist sənayesi firmaları üzrə təsir edən amillər.

Ümumi  iqtisadi amillər iqtisadiyyatın inkişafının artım templəri və investisiya qoyuluşları, elmi-texniki tərəqqi və innovasiyalar, turist sənayesinin inkişafı, infrastuktur obyektləri və işçilərin peşəkarlığı və hazırlığına dövlət dəstəyi. Turist firmaları səviyyəsində amillərə turist xidmətinin təşkili və fəaliyyətində keyfiyyət üçün reallaşan tədbirlər əməyin təşkili və iqtisadi stimullar sistemi firma səviyyəsində planlaşma, marketing və idarə etmənin təkmilləşməsi  üsulları daxildir.

Turzimdə əməyin səmərəliyininmühüm yolu, elmi-texniki tərəqqi turizm firmalarının müasir texnoligiyalarndan istifadəsi, yeni nəqliyyat növləri kiçik mexanizmləri təşkil edir.Digər yol turizm fəaliyyətində məhsulun keyfiyyətini yüksəltmək turistin tələbinə və zövqünə uyğun onun təkmilləşməsi və turzim xidmətində keyfiyyət problemlərinin həlli rolunda başqa bir amil turizmdə əməyin xarakterinə uyğun stimullar sistemini tədbiqi və daha çox əmək haqqı sistemni təkmilləşməsi təşki edir.Əməyin təşkili və idarə edilməsində onun müəyyən normalarında və elmi əsaslarla təşkili və idarə olunması sosial müdafiə rıçaqlarının istifadə edilməsi ilə müasir tipli əmək prosesinin təşkili əsas rol oynayır.Turizm əməyinin səmərəliyinin turzim məhslunun reallaşması və ondan gələn gəlirlərin artırılması ilə mümkün olur.Sağlamlıq turzim gəlirləri təkrar istehsal və kadr potensialını gücləndirmək üçün istifadə olunur.

Ədəbiyyət  siyahısı:

1. 1.     Ə.Q.Əlirzayev “Turizmin iqtisadiyyatı və idarə edilməsi”- Bakı-2010.İqtisad Universiteti” Nəşriyyatı.
2. 2.     B.Ə. Bilalov, Ç.G.Gülalıyev - “Turizmin Əsasları ” –Bakı-2015  
3. 3.     “Azərbaycanda Turizmin inkişaf problemləri “ – F.İ.Qurbanov  , Bakı -2007 Adiloğlu  nəşriyyatı