“ZİYA” QƏZETİNİN YARANMA TARİXİ, yaxud bir hərf düşümünün yaratdığı yanlışlıq

Hörmətli Nazim Nəsrəddinov! (Bəli-N.N.)

Mənim elektron poçtuma ünvanladığınız materialları alıb oxudum. Sizin "Ziya" qəzetinin nəşr tarixi ilə bağlı qaldırdığınız məsələ Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin bugünkü (5 iyul 2017-ci il) iclasında geniş müzakirə olundu. "Ziya" qəzetinin 2013-cü il transfoneliterasiya nəşri

(“Qanun” nəşriyyatı, Məsləhətçi və redaktoru Əflatun Amaşov, rəyçi və ön sözün müəllifi prof. Şamil Vəliyev, ərəb əlifbasından latın qrafikasına çevirəni Müştəba Əliyev)

faksimilesi ilə tutuşdurularaq nəzərdən keçirilmişdir. Məlum olmuşdur ki, kitabda “Ziya” qəzetinin 1-ci nömrəsindən (hicri-qəməri təqvimi ilə 4 məhərrəm 1297-ci il - miladi 6 dekabr 1879-cu il) 30-cu sayınadək (29 rəcəb 1297-ci il – miladi 26 iyun 1880-ci il) ardıcıl müasir əlifbaya çevrilərək nəşr edilmiş, kitaba geniş lüğət yazılmış, qəzetin dili və üslubu olduğu kimi saxlanılmışdır. Baxmayaraq ki, “Ziya” kitabı Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin yaranmasından (iyun 2014) bir il əvvəl işıq üzü görüb, ədalət naminə qeyd olunmalıdır ki, nəşrə böyük zəhmət çəkilib və

“Sizin transliterasiya etdirdiyiniz "Ziya" çox nöqsanlıdır” – deyilərək gözdən salınmasına lüzum yoxdur.

(Əstəğfürullah!
Mən heç vaxt o fikirdə olmamışam.Mən demişəm ki,tranliterasiya olunmuş "Ziya" kitabında qəzetin ilk 46 nömrəsi yoxdur və bu işlə məşğul olanlar "Ziya" qəzetinin ilk nömrəsi kimi onun 47-ci nömrəsini-ikinci sənəsinin 1-ci nömrəsini göstərirlər.
Bu, faktı xatırlatmaq nəşri gözdən salmaqdırmı? -N.N.)"

Mən “Ziya”nın hicri təqvimi ilə 4 məhərrəm 1297-ci il - miladi 6 dekabr 1879-cu il tarixli 1-ci nömrəsinin ilk səhifəsinin fotosunu diqqətinizə təqdim edirəm. Səhifənin yuxarı başında, sağdan birinci sözdə “əlif” hərfi düşdüyü üçün Müştəba Əliyev söz birləşməsini “Yekinci səne” yəni “birinci il” kimi oxumuşdur. Azərbaycanda “Ziya” qəzetinin tam dəsti olmadığını (?-N.N.) nəzərə alsaq bəzi mütəxəssislərin, o cümlədən prof. Ş.Vəliyevin, M.Əliyevin və b. “Ziya”nın hicri 4 məhərrəm 1297-ci il - miladi 6 dekabr 1879-cu il tarixli 1-ci nömrəsini qəzetin ilk sayı hesab etməsi təəccüblü görünməməlidir. 
(Deməli,mətbuat tarixini bilməmək də olar-N.N.) Amma həmin qəzetin 13 dekabr 1879-cu il 2-ci sayını nəzərdən keçirdikdə görürük ki, “Yekinci səne” kimi oxunan sözün əvvəlində “əlif” hərfi var və bu halda söz “ikinci sənə” yəni “ikinci il” kimi oxunur. Beləliklə bir hərf düşümü “Ziya” qəzetinin tarixini bir il geri atmış, ciddi yanlışlığa səbəb olmuşdur.

Nazim müəllim, sizin qeyd etdiyiniz kimi həqiqətən “Ziya” qəzeti 1879-cu ilin yanvar ayından nəşrə başlamış, həmin ilin dekabrın 6-dək 46 sayı üşıq üzü görmüşdür. 
Bu məqamda belə bir sual da meydana çıxır: Necə olub ki, 1879-cu ildə “Ziya” qəzetinin iki dəfə birinci nömrəsi çap olunub? Nəzərə almaq lazımdır ki, qəzetdə hicri-qəməri təqvimi əsas idi (Naşir və imtiyaz sahibi Səid Ünsizadə "Ziya"nı islam qəzeti hesab edirdi-N.N.) və nömrələr də bu təqvimə uyğun sıralanırdı. Qəzet fəaliyyətə 1296-cı ilin səfər ayında başlamış (səfər ayının 16-da-N.N.), zilhiccə ayının sonunda il başa çatmışdır. Məhərrəm ayının 1-dən isə 1297-ci il başlamışdır. Beləliklə “Ziya”nın hicri təqvimi ilə 4 məhərrəm 1297-ci il, yaxud miladi ilə 6 dekabr 1879-cu il tarixli 1-ci nömrəsi qəzetin nəşrinin ikinci ilinə aiddir.
“Ziya”nın ikinci ilinin 30 sayını nəşrə hazırlayan Müştəba Əliyevin mətbuat tariximiz üçün xidmətlərinin üzərinə kölgə salmadan (Allah Müştəba müəllimə rəhmət eləsin.O,tapdığı nömrələri çapa hazırlayıb-N.N.) qəzetin birinci ilində çap olunmuş 46 sayının transfoneliterasiya edilməsi məsələsi gündəmə gəlir.

Hörmətli Nazim müəllim. "Ziya" qəzetinin nəşr tarixi ilə bağlı səmərəli tədqiqatlarınıza görə təşəkkürlər (Cümlənin xəbəri yoxdur.Bəzən belə də olur.Mən də təşəkkürlərə görə dostumuza minnətdarlıq edirəm.-N.N.). 

Qəzetin birinci ilinin 46 sayını nəşrə hazırlamaq arzusunda olsanız Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsi Sizinlə bu məsələni müzakirə etməyə hazırdır.

(Çox sağ olun.Bu,bir adamın işi deyil.Belə işlərdə-ərəb əliffbasından latın qrafikasına edilən transliterasiyada
ən azı 5-6 mütəxəssisin əlbir fəaliyyəti lüzumlu görünür-N.N.).

Bakı, 05.07.2017".