Ziyalı kimliyi və ziyalılıq məsələsi: sosio-psixoloji nəzər və fəlsəfi dünyagörüşü kontekstində

 Gündəlik və elmi leksikonda istifadə edilən mühüm, işlək kateqoriyalardan biri də ziyalı və ziyalılıqdır. Ziyalı anlayışı bəzi hallarda müxtəlif terminlər, bir çox hallarda isə ümumi kateqoriyalarla ifadə edilsə də, özündə ehtiva etdiyi məna çalarları etibarilə konkret sosial statusa malik olan müəyyən stratanı (təbəqəni) bildirir. Ərəb sözü olan “ziyalı” anlayışı etimoloji mənada “aydın”, “nurlu” kimi sinonim sözlərlə ifadə olunsa da, semantik olaraq konkret bir sahədə müəyyən elmi biliklərə dərindən yiyələnmiş, öz fəaliyyət mexanizmi ilə adekvat elmi istiqamətdə fundamental töhfələr bəxş edən şəxs kimi səciyyələndirilir. Başqa sözlə sosioloji terminlə ifadə etsək, ziyalı funksional vahiddir. Yəni onun sosiumdakı mövqeyi və mövqeyinə müvafiq funksional fəaliyyəti sayəsində yeni ictimai dəyərlər təşəkkül tapır, ziyalının intellektual potensialı istiqamətləndirici və tənzimləyici mexanizm qismində çıxış edir.

Ziyalı ilə intellektual şəxsin fərqi nədir?

Zaman-zaman “ziyalı kimdir”, “ziyalı ilə intellektual şəxsin fərqi nə(lər)dən ibarətdir” kimi suallar səsləndirilir və bəzi hallarda bu istiqamətdə verilən cavablar müəyyən fikir dolaşıqlıqları meydana gətirir. Və çox zaman “müəyyən elmi istiqamətdə konkret biliklərə malik olan hər bir şəxs ziyalıdır” fikri səsləndirilir. Amma qeyd etmək lazımdır ki, ziyalılıq anlayışına fəlsəfi substratlar əsasında yanaşmaqla belə bir aksiomatik reallığı ortaya çıxara bilərik ki, konkret elmi istiqamətdə müəyyən biliklərə yiyələnmiş hər bir şəxs ziyalı deyildir. Ziyalı yiyələndiyi elmi biliklərə və bunun sayəsində əldə etdiyi sosial statusuna müvafiq davranış və fəaliyyətə malik olan şəxsdir. Antik yunan filosofu Sokrat qeyd edirdi ki, hər bir ziyalı adlandırılan şəxs əldə etdiyi biliklərə, fəlsəfi - intellektual potensialına müvafiq surətdə davranmırsa, o zaman həmin şəxs ziyalı adlandırılmamalıdır. Sokratın bu fikrini modern sosioloji terminlərlə ifadə etsək, qeyd edə bilərik ki, fərd (geniş anlamda şəxsiyyət) o zaman ziyalı adlandırıla bilər ki, o əldə etdiyi bilikləri, mövcud intellektual potensialını sosiumda özünün  sosial statusu və daşıdığı dəyərlərlə uzlaşdırsın və müvafiq davranış forması sərgiləsin. Ən əsası odur ki, ziyalı adlandırılan şəxsin fəaliyyəti və dəyərləri ictimai dəyərlərlərlə uzlaşsın və ictimai əhəmiyyyət kəsb etsin.

Toplum maraqları ziyalının fərdi və ictimai fəaliyyəti kontekstində

Hər bir cəmiyyətdə sosial statusundan asılı olmayaraq fərdlərin fəaliyyəti o zaman səmərəli və sosium üçün faydalı olur ki, o, ictimai əhəmiyyət kəsb etsin və hansısa korporativ maraqlara yox, toplumun ümumi dəyərlərinə və ali mənafeyinə tam cavab versin. Cəmiyyətşünaslıq elminin əsasları sübut edir ki, funksional vahid olan ziyalının da fəaliyyət mexanizminin səmərəlilik səviyyəsi onun ictimai dəyərlərlə və maraqlarla uzlaşmasından asılıdır. Əgər ziyalı adlandırdığımız şəxsin intellektual məhsulu fərdi və ictimai dəyərlərlə uzlaşırsa, eləcə də innovativ səciyyə daşıyırsa, deməli,  cəmiyyətin milli maraqlarına və dəyərlərinə adekvat surətdə cavab verir. Bu isə cəmiyyətdə fərdlərin və institutların fəaliyyətinə yeni istiqamət və təkan verməklə stimulverici xarakter daşıyır.

Ziyalı və eqo məsələsi: sosioloji baxış

Bütün bunlar isə bir daha ziyalı və eqo məsələsini aktuallaşdırır. Funksional vahid olan ziyalı adlandırılan şəxsin intellektual potensialı sosiumda tənzimləyici və yönləndirici mexanizm kimi çıxış etdiyindən eqoizmin təzahürü olmamalıdır. Sosioloji terminlə ifadə etsək, ziyalının fəaliyyət mexanizmi nə qədər fərdi səciyyə daşısa da, bir o qədər ictimai maraqlara cavab verən alturist xarakterli olmalıdır. Bəzən sosioloji ədəbiyyatda “alturizm” fərdi maraqların və dəyərlərin kobud surətdə sosial maraqlara qurban verilməsi kimi təqdim olunsa da, əslində, ifrat eqoizmin əksi kimi səciyyələndirilməlidir. Yəni fərd öz maraqlarını və dəyərlərini kobud surətdə başlıca istinad və hərəkət mənbəyi kimi götürmür, ictimai xarakterli mənafe və normalara da xüsusi yer verir. Başqa sözlə, maraqların və dəyərlərin uzlaşdırılması mexanizminin işləkliyi təmin edilir ki, bu da cəmiyyətdaxili ahəngdarlığı və dinamikanı şərtləndirən faktor qismində çıxış edir.

“Ziyalı maskası” – ictimai əhəmiyyəti olmayan fərdi maraqların təmin olunması vasitəsi 

Təəssüflər olsun ki, bir çox hallarda, ziyalı və ziyalılıq statuslarından konkret siyasi maraqların təmin olunması üçün ideoloji vasitə qismində istifadə edilir. Bu sırada cəmiyyət daxilində autsayderə çevrilmiş şəxslər xüsusilə fərqlənir. Özəlliklə də, sosiumda təşəkkül tapmış norma və dəyərlərə uyğun olmayan fəaliyyət mexanizminə malik olan şəxslər bu və ya digər vasitələrdən özlərinin korporativ maraqlarını təmin etmək üçün yararlanırlar.

Beləliklə, bu cür şəxs və halların timsalında “ziyalı maskası” ictimai əhəmiyyəti olmayan fərdi maraqların təmin olunması vasitəsi kimi çıxış edir.