QLOBALLAŞMA PROSESİ MÜASİR DÜNYA SİYASƏTİNİN ƏSAS TENDENSİYALARINDAN BİRİ KİMİ

  XXI əsr yekdilliklə dünya iqtisadiyyatının qloballaşması, transmilli iqtisadi strukturların və maliyyə institutlarının fəaliyyət sahəsinin dünya miqyasında genişlənməsi, kapitalın, malların, işçi qüvvəsinin getdikcə artan yerdəyişməsi və dövriyyəsi əsasında qarşılıqlı iqtisadi asılılığın güclənməsi kimi xüsusiyyətlərlə səciyyələndirilir. XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində dünya xəritəsi növbəti dəfə geosiyasi cəhətdən önəmli dəyişikliklərə məruz qaldı. SSRİ-nin süqutu nəticəsində bütün dünyada, xüsusilə də Avrasiya məkanında geosiyasi vəziyyət və statuslar əsaslı şəkildə dəyişikliyə uğradı. Şərqin lideri SSRİ-nin bir geosiyasi rəqib kimi aradan qalxması Qərb yarımkürəsinin bir nömrəli aktoru olan ABŞ-ın yeganə qlobal dövlətə çevrilməsi prosesinin zirvəsi oldu (1, 97). Bu həm də ABŞ-ın qlobal dövlət statusu ilə əlaqədar olaraq yeni problemin meydana çıxmasına səbəb oldu. Belə ki, qlobal lider dünyanı idarə etmək üçün ilk növbədə Avrasiyada qüvvələr balansının saxlanılmasını təmin etməli idi. Məhz bu cür şəraitdə qloballaşma adlanan prosesə start verildi. Qloballaşma öz növbəsində dövlətlərarası münasibətlərə və beynəlxalq münasibətlər sisteminə yeni çalarlar və təmayüllər əlavə etdi. Bununla da qlobal siyasi proseslər və münasibətlər əsaslı şəkildə intensivləşdi və hər bir dövlət özünün xarici siyasi strategiyasını müəyyənləşdirərkən qloballaşma tendensiyasının fonunda cərəyan edən prosesləri nəzərə almaq məcburiyyətində qaldı (2, 156).

Qloballaşma prosesi müasir dünya siyasəti və beynəlxalq münasibətlər sisteminin başlıca tendensiyalarından biri hesab edilir. Məhz buna görə də bu problem müxtəlif strateji araşdırmaların fundamental tədqiqat obyekti kimi çıxış etməkdədir. Qloballaşma yeni proses olmayıb, tarixin müxtəlif dövrlərində bu və ya digər səviyyə və formada təzahür etmişdir. Qloballaşma anlayışına və prosesinə akademik status verilməsi və müxtəlif sahələri özündə ehtiva edən proses kimi yanaşılması araşdırmaçı-sosioloq Roland Robertsonun adı ilə bağlıdır. R.Robertson ilk dəfə olaraq qloballaşma prosesinə tarixi aspektdən yanaşmış və onun müxtəlif mərhələlərdən keçərək bugünkü formaya gəldiyini bildirmişdir. Qloballaşmanın müxtəlif mərhələlərdən keçdiyini bildirən Robertson vurğulamışdır ki, bu prosesdə təzahür edən hər bir mərhələ özündən əvvəlkindən daha mürəkkəb və rəngarəng olmuşdur (3, 231). Ümumilikdə isə, tədqiqatçının gəldiyi yekun qənaət ondan ibarətdir ki, qloballaşma adlanan prosesin mahiyyəti budur ki, bu proses dünyanın inteqrasiya olunmuş - “birləşmiş” halıdır.
Qloballaşma problemini fundamental araşdırmaların tədqiqat obyektinə çevirən digər bir araşdırmaçı İmmanuel Vallerstayndır. İ.Vallerstayn qloballaşmaya iqtisadi cəhətdən yanaşmışdır. Tədqiqatçı qloballaşmanı kapitalist dünya iqtisadiyyatının qloballaşması kimi səciyyələndirib. Onun yanaşmasına görə, qloballaşma kapitalist sərmayənin axımı və beynəlxalq inteqrasiya və asılılığın güclənməsidir (6, 117). O qeyd edir ki, qloballaşma bərabərsizliyi yaradan və gücləndirən prosesdir. Vallerstaynın yanaşmasına görə, qloballaşma prosesinin əsas meyilləri məhz bunlardır: iqtisadi münasibətlərin inteqrasiyası və intensivləşməsi, qlobal və regional bazarlar uğrunda savaşların və rəqabətin güclənməsi, iqtisadi böhranların mütəmadi qaydada baş verməsi, iqtisadi qruplaşmaların yaranması, sərmayə axımı və artımının daha da güclənməsi, transmilli korporasiyaların fəaliyyət dairəsinin genişlənməsi və s (8, 23).
Qloballaşma yekcins istiqamətli proses deyil. Onun müxtəlif sfera və istiqamətləri mövcuddur ki, bunların hər birinin ayrılıqda təhlil və izah edilməsi strateji önəm ksb edir. Bu proses struktur baxımından çoxölçülü tendensiya kimi qiymətləndirilir. Məhz buna görə də qloballaşma prosesi 3 başlıca sahə və sferanın fonunda təzahür edir (4, 79). Yəni bu tendensiya daha çox 3 istiqamətdə cərəyan edir və ya bu prosesin üç başlıca sahəsi fərqləndirilir: iqtisadi, siyasi və mədəni qloballaşma. Əslində, iqtisadi, siyasi və mədəni qloballaşma bir-birindən ayrı mövcud olmayıb, tamın-sistemin ayrı-ayrı zəruri elementlərini təşkil etməkdədirlər. Çünki qloballaşma iqtisadi, siyasi və mədəni istiqamətləri əhatə etməklə vahid strateji məqsədə xidmət edir: konkret aktorlar tərəfindən vahid mərkəzdən vahid qanunlar əsasında dünyanın idarə edilməsi və ya “qlobal dövlət”in formalaşdırılması. 
İ.Vallerstayn qeyd edir ki, mədəni qloballaşma dünyanı idarə edən qlobal aktorlar tərəfindən məharətlə istifadə edilən ideoloji silahdır. Mədəni qloballaşma tendensiyasının arxasında və əsasında dayanan güclər millətlərin mədəni dəyərlərini-milli xarakter və mədəniyyətlərini, adət-ənənələrini “sıradan çıxararaq” homogen mədəniyyət yaratmağa çalışırlar. Bundan sonra isə mədəni dəyərləri “əridilmiş” millət dünyanı idarə edən güclərin formalaşdırdığı “qlobal imperatorluğun” sadə bir elementinə çevrilirlər (8, 23). Mədəni qloballaşma adı altında həyata keçirilən inteqrasiya prosesi çox hallarda kiçik millətlərin və etnik qrupların assimliyasiyası ilə nəticələnir. Əlbəttə, qloballaşma prosesinin fonunda millətlərin qarşılıqlı - tarazlı inteqrasiyası, dəyərlərin uzlaşdırılması və paylaşılması, eləcə də yeni dəyərlərin yaradılması prosesləri də ortaya çıxır. Bunun üçünsə hər bir millətin öz dəyərlərini, adət-ənənələrini qoruyub saxlaması, həmçinin digər millətlərin eyni dəyərlərinə hörmət etməsi prinsipi xüsusi şəkildə nəzərə alınmalı və tətbiqi müstəviyə transfer edilməlidir. Deyilənlərlə yanaşı, mədəni qloballaşma tendensiyasının fonunda müxtəlif millətlərin ayrı-ayrı nümayəndələrində “lokal” mədəni dəyərlərin formalaşdırılması halına da rast gəlinir ki, bu da bütövlükdə kosmopolitləşmə prosesini sürətləndirir. Kosmopolitləşmiş vətəndaşları daha çox olan millətin isə milli-mənəvi dəyərləri asanlıqla tarixin arxivinə yollanır. Bu da nəticə etibarilə daha şiddətli və faciəvi hal olan “manqurtlaşma” tendensiyasına yol açır. Əlbəttə, bu deyilənlərin hər biri kor-koranə şəkildə qloballaşma prosesinə qoşulmaqdan irəli gəlir. Milli-mənəvi dəyərləri və maraqları əsas tutmaqla qloballaşma prosesinə qoşulmaq isə assimliyasiya problemini aradan qaldırmaqla yanaşı, millətlər arasında qarşılıqlı-faydalı-uzlaşdırılmış əməkdaşlıq və inteqrasiya prosesinə də təkan vermiş olur. Bundan başqa, mədəni qloballaşma prosesi iqtisadi və siyasi qloballaşmaya təkan verən tendensiya və proses qismində çıxış edir. Ona görə də qloballaşma prosesinin ssenarisini hazırlayan və icra edən qlobal aktorlar ideoloji silah və vasitə qismində mədəni qloballaşma prosesindən kütləvi şəkildə istifadə edirlər. Vallerstayn qeyd edir ki, mədəni qloballaşma prosesi iqtisadi qloballaşmanın fundamental təminatçı prosesi qismində çıxış edir, iqtisadi qloballaşma isə öz növbəsində siyasi qloballaşmanı “çağırır”. Məhz buna görə də qloballaşma prosesinin “ideoloji lokomotiv”i qismində məhz mədəni qloballaşma çıxış edir (5, 88). Bundan başqa, mədəni qloballaşma prosesi uzunmüddətli tendensiya olmaqla yanaşı, nəticəsi ən gec “dağıdılan” prosesdir. Bununla yanaşı, bir sıra araşdırmaçıların fikrincə, mədəni qloballaşma prosesi “millətlərin identikliyi” prosesini intensivləşməkdədir. Məsələn, Antoni Hiddens qeyd edir ki, qloballaşma prosesinin fonunda millətlərin inteqrasiyası prosesi heç bir dövrdə olmadığı qədər sürətlənib. O bildirir ki, dünyada heç bir ölkədəki yaşayış tərzi, mədəni dəyərlər digər ölkələrdə olduğundan kəskin şəkildə fərqlənmir. Onun fikrincə, qloballaşma dünya ictimaiyyətinin qarşılıqlı asılılığının artmasıdır (7, 19).
Göründüyü kimi, qloballaşma prosesi olduqca mürəkkəb tendesiya olmaqla yanaşı, özündə olduqca geniş sahə və istiqamətləri ehtiva edir. Bu proses vahid məqsədə xidmət edir: qlobal inteqrasiyanın ən yüksək səviyyədə reallaşdırılması və hegemon güc mərkəzlərinin əsasında dayandığı “qlobal imperatorluğun” formalaşdırılması.

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. E.Bilbilik, Amerikan kuşatması, Büyük oyunun perde arkası, İstanbul: 2008, s.97
2. Əli Həsənov, Müasir beynəlxalq münasibətlər və Azərbaycanın xarici siyasəti. Bakı: 2005, s. 156
3. Hikmət Baba oğlu Məmmədov, Dünya siyasəti və beynəlxalq münasibətlər, Bakı: 2010, s. 231
4. Koray Cevecioğlu, Küreselleşme – yeni dünya modeli . Ankara: 2003, 79
5. Suat Bilge. Milletlerarası Politika. Ankara: 2006, s. 88
6. Suat İlhan. Türklerin jeopolitiği və Avrasyacılık. Ankara: 2005, s. 117
7. Современные международные отнощения. Под редакцией А.В.Торкунова. Москва: 2001, s. 19
8. Wallerstein I. Geopolitics and Geoculture, Cambridge University Press: 2002, s. 23

Geostrategiya" jurnalı № 03 (27) MAY-İYUN 2015