ATOM ENERGETİKASI SAHƏSİNDƏ ABŞ-İRAN ƏMƏKDAŞLIĞI: HƏQİQƏTLƏR, MÜƏMMALAR

İranın nüvə proqramı məsələsi beynəlxalq ictimaiyyəti narahat edən yeni hadisə deyildir. Ölkədə 50 ildən artıq bir müddətdə nüvə proqramı ilə bağlı işlər görülməkdədir və bu prosesi şərti olaraq 2 mərhələdə izləmək mümkündür. Birinci mərhələ sonuncu İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləvinin hakimiyyəti illərinə təsadüf edir. İkinci mərhələ isə 1979-cu il İslam inqilabından sonra başlayıb, indiyədək davam etməkdədir.

İranın nüvə sahəsində tədqiqatlarının birinci mərhələsinin əsası 1957-ci ildə qoyulmuşdur. Həmin il İran ABŞ-ın « Sülh üçün atomlar» proqramı çərçivəsində rəsmi Vaşinqton ilə atom enerjisindən dinc məqsədlərlə istifadə sahəsində əməkdaşlıq haqqında saziş imzalamışdır. Proqramın tələblərinə müvafiq olaraq növbəti il İran Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentliyə (MAQATE) üzv qəbul olunmuşdur. Qeyd olunan proqram nüvə energetikasının inkişafında ABŞ-ın İrana yardım göstərməsini ehtiva edirdi. Daha dəqiq desək, sənədə əsasən ABŞ İranı nüvə qurğuları və avadanlıqları ilə təchiz etmək öhdəliyi götürür, rəsmi Tehran isə öz nüvə obyektlərinin dinc məqsədlərlə istifadə olunduğunu sübut etmək üçün müvafiq monitorinq  və müfəttiş işlərinin aparılmasına təminat verirdi.

1960-ci ildə qeyd olunan saziş və MAQATE-nin maliyyə-texniki dəstəyi əsasında ABŞ Tehran elmi-tədqiqat mərkəzini 5 meqavatt gücündə tədqiqat reaktoru ilə təchiz etmişdir. Reaktor yanacaq qismində 5,5 kq yüksək zənginlikli urana malik idi. Elə həmin il ABŞ bu mərkəzə ildə 600 qrama qədər pluton ayrılmasına imkan verən isti kameralar quraşdırdı.

Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, İran həmin illərdə kütləvi qırğın silahlarının (KQS) yayılmaması sahəsində beynəlxalq qanunvericiliyin tələblərinə əməl edilməsi istiqamətində konstruktiv mövqe nümayiş etdirmişdir. Ölkə 1969-cu ildə “Kütləvi qırğın silahlarının yayılmaması haqqında müqavilə”yə imza atmış, 1970-ci ildə isə onu ratifikasiya etmişdir.

1970-ci illərin əvvəllərində İranda energetika kompleksinin şaxələndirilməsi (diversifikasiyası) proqramı qəbul edildi. Proqramda atom energetikasının inkişafı prioritet istiqamət kimi müəyyənləşdirildi. Bu mövqe bir tərəfdən dünyada karbohidrogen ehtiyatlarının qiymətinin artması ilə bağlı idisə, digər tərəfdən Məhəmməd Rza Pəhləvinin simasında ölkə rəhbərliyinin ən qabaqcıl texnologiyalar, xüsusilə uranın zənginləşdirilməsi və atom reaktorlarının əldə edilməsi sahəsində müasir imkan və mexanizmlərə malik olmaq istəyi ilə əlaqədar idi. İran şahı neftin satışından əldə edilən böyük gəlirlər, yüksək texnologiyalar və istehsala qoyulan əsaslı vəsait hesabına 1983-cü ilədək ölkəni dünyada  beşinci sənayə dövlətinə çevirmək kimi olduqca ambisiyalı vəzifə irəli sürmüşdü. Başqa sözlə, İran orta əsrlərdən nüvə əsrinə sıçrayış etməli və Qərbi Asiyanın Yaponiyası olmalı idi.

Bu baxımdan 1974-cü ilin martında İran şahının ölkənin atom energetikasının inkişaf planını elan etməsi təsadüfi sayılmamalıdır. Plan çərçivəsində ümumi gücü 20 meqavatt olan 23 atom reaktorunun inşası nəzərdə tutulurdu. Bu plan çərçivəsində ABŞ 6-8, Qərbi Almaniya və Fransa isə müvafiq olaraq 4 və 8 reaktorun tikilməsini həyata keçirməli idi. Bu məqsədlə 1974-cü ildə İran Atom Enerjisi Təşkilatı yaradıldı (İAET).

Beləliklə, bilavasitə ABŞ-ın elmi-texniki dəstəyi ilə İranda atom energetikasının əsası qoyuldu. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, ilk olaraq Atom elektrik stansiyasının (AES) Fars körfəzi sahilindəki Buşəhrdə və ölkənin cənub-qərbindəki Əhvaz şəhərində tikilməsi nəzərdə tutulurdu. Bütövlükdə, İranın energetika bazasının diversifikasiyası planı 1994-cü ilədək tam reallaşdırılmalı idi. Buşəhrdəki 2 enerji blokunun 1980-1981-ci illərdə, Əhvazdakı daha 2 blokun isə 1983-1984-cü illərdə alman mütəxəssislərinin iştirakı ilə istifadəyə verilməsi nəzərdə tutulurdu. Qeyd olunan proqramın həyata keçirilməsi nəticəsində atom enerjisinin İranın enerji balansında xüsusi çəkisi 25% təşkil etməli idi.

Iran bu illərdə nüvə energetikası sahəsində kadr hazırlığına da xüsusi əhəmiyyət vermişdir. Çoxsaylı  İran vətəndaşları nüvə fizikası üzrə, əsasən, ABŞ-da, o cümlədən Qərbi Avropada-Belçikada, Böyük Britaniyada, Qərbi Almaniyada, İtaliyada, İsveçrədə və Fransada təhsil almışlar. Hətta ABŞ-ın aparıcı texniki ali təhsil müəssisələrindən biri olan Massaçusets Universitetində atom energetikası sahəsində İran mütəxəssislərini hazırlamaq üçün xüsusi proqram da hazırlanmışdı. Bu fakt da maraq doğurmaya bilməz ki, ABŞ-da nüvə fizikası üzrə təhsil alan iranlılar dissertasiya müdafiəsi üçün uranın zənginləşdirilməsi ilə bağlı mövzuların seçiminə xüsusi prioritet verirdilər.

(Ardı vardır)