MÜASİR CƏMİYYƏTDƏ DİN

Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu (Aİİ) və Heydər Əliyev İrsini Araşdırma Mərkəzi (www.aliyevheritage.org) tərəfindən Azərbaycanda Vətəndaş Cəmiyyətinin İnkişafına Yardım Assosiasiyasının www.1905.az portalının bazasında keçirilən diskussiyalar silsiləsindən növbəti tədbir “Müasir cəmiyyətdə din” mövzusuna həsr olunub.

Diskussiyada Aİİ-nin müəllimləri – fəlsəfə üzrə elmlər doktoru Ələddin Məlikov və sosiologiya üzrə fəlsəfə doktoru Asəf Qənbərov, Mətbuat Şurası İdarə Heyətinin üzvü, jurnalist Yadigar Məmmədli, politoloq, Strategiya.az saytının redaktor müavini İsmayıl Qasımov, jurnalist Seymur Verdizadə və Baku.ws saytının baş redaktoru Azad Əliyev iştirak edirdi.

Fuad Babayev: Mən istərdim müzakirəmizə bir neçə gün bundan əvvəl baş vermiş “cin çıxarma” əməliyyatı ilə bağlı fikir mübadiləsi ilə başlayaq. Səhv etmirəmsə, Azad müəllim də bu barədə bir status yazmışdı. Ələddin müəllim, ümumiyyətlə bu məsələnin dinə aidiyyatı var?

Ələddin Məlikov: İcazənizlə əvvəlcə müasir cəmiyyətdə din mövzusundan başlayaq və sonra Sizin dediyiniz o praktik məsələ ilə bağlı fikir bildirərəm. Avropada müasir cəmiyyətdə din məsələsini ilk dəfə fəlsəfi şəkildə araşdıran Nitsşe (Fridrix Nitsşe– 1844- 1900, alman filosofu – red.) olub. Nitsşe “Zərdüşt belə dedi” əsərində yazır ki: “Allah artıq öldü, biz onu basdırdıq”. Ekzistensialist (Ekzistensializm (lat. exsistensia-varlıq) — XX əsrdə fəlsəfədə ziyalıların baxışlarına cavab verə biləcək yeni dünyagörüşü yaratmaq cəhdi kimi meydana gəlmiş irrasionalist, subyektiv idealist fəlsəfi cərəyanlardan biri – red. ) filosof olan  Martin Haydeqqer (1889-1976-red.) Nitsşenin bu fikrini belə izah edir. Haydegger yazır ki, Nitsşe varlıq aləminin Allahından bəhs etmir. Nitsşeyə görə insanların həyatında artıq Allah ölüb, insanlar artıq Allahla yaşamırlar, Allaha üz tutmurlar. Sənaye, inkişaf, texnologiya insanları sanki Allahdan uzaqlaşdırır və təcrid edir. Müasir dövrdə insanlar yaşam tərzində Allah sanki yox kimi davranırlar. Əvvəl olduğu kimi insanların bir-birinə sevgisi, məhəbbəti, qonşunun qonşuya münasibətləri dini cəmiyyətlərdə Allahdan qaynaqlanırdı. Yəni bunun mənşəyi Allah hesab edilirdi. Nitsşe bunların yox olmasından nigaranlığına görə deyir Allah ölüb. Haydegger Nitsşeninin fikrini belə şərh  edir. Haydegger deyir ki, Allahın ölməyi mümkün deyil, çünki Allah əzəli və əbədidir. İndi gələk məsələnin bu günkü müstəvisinə. Dindarlıq və din dedikdə bir həqiqi, bir də hüquqi dindən söhbət gedir. Hüquqi din özünü hüquq müstəvisində göstərir. Yəni əgər insan müsəlmandırsa onun irsi vərəsəsi olmalıdır, müsəlman qəbiristanlığnda dəfn olunmalıdır. Yəni İslamın adət-ənənələrinə, hüququna  uyğun şəkildə öz həyatını başa vuracaq. Amma bir də var həqiqi dindarlıq. Sual yaranır ki, həqiqi dindarlığın meyarı nədir, həqiqi dindar kimdir və nəhayət həqiqi dindar olmaq üçün nə etmək lazımdır. İcazənizlə mən yenə Avropada ekzistensialist fəlsəfi cərəyanının ilahi formada yaradıcılarından biri olan Martin Haydeggerə müraciət etmək istərdim. O deyir ki, həqiqi dindarlıq insanlığın qəlbindədir, insanların daxilindədir, onun meyarı yoxdur, ona meyar vermək düzgün deyil. Amma bu ekzistensialist fəlsəfi cərəyanında birmənalı qarşılanmır. Digər filosoflar deyirlər ki, hər bir nəsnənin meyarı olduğu kimi dindarlığın da meyarı olmalıdır. Biz onu fərdin əməllərindən, rəftarından, danışığından, həyat tərzinə görə ölçə bilərik. Bu bir fəlsəfi məsələ olaraq Avropada  sosiologiyada, psixologiyada və ən mühümü din fəlsəfəsində çox geniş müzakirələrə səbəb olub. Təbii ki, bu məsələlər Azərbaycanda da çox mühüm yer tutur. Bu müzakirə mövzusu çox aktualdır. Bir görüşdə bu məsəslələrə tam aydınlıq gətirmək çətindir.

Fuad Babayev: “Üsuli-dinə” əməl etməyən insan müsəlman olmaya bilər. Siz yəqin buna işarə edirsiniz.

Ələddin Məlikov: İcazə verin mən sizin sualınıza bir cümlə ilə cavab verim. Üsuli-din  ancaq və ancaq inanc xarakteri daşıyır. Hər bir şəxs onu təqlid edərək, kortəbii şəkildə deyil, özü araşdıraraq ona varmalıdır. Amma  fürui-dinə əməl etməlidir. Çünki orada namaz var, orada oruc var. Bunlar  dini inancı olan hər bir fərdin şəxsi həyatda riayət edəcəyi qaydalardır. Amma qayıdıram gündəmdə həddən artıq yer alan “cin çıxarma” məsələsinə. İslam dininə görə cin deyilən mövcud var və hətta  Quranda bunun adına bir surə nazil olub. Bunu İslam dini nöqteyi-nəzərindən inkar etmək təbii ki, doğru sayılmaz. Amma məsələnin digər tərəfi var. Ümumiyyətlə cin həqiqətən insanın içinə girirmi? Bunun özü bir sual obyektidir. Cin İslam inancına görə maddi bir şey olmadığına görə o mücərrəd anlayışdır. Bəli o haradasa təcəssüm tapıb hansısa bir şəkildə təzahür edə bilər. Amma cinin insanın içinə girməsi və onun çubuqla qovulması bunlar təbii ki, absurddur. Düşünürəm ki, bunlar cəmiyyətdə dini savadın artması ilə öz-özünə aradan qalxacaq.

Fuad Babayev: Buyurun Seymur müəllim.

Seymur Verdizadə: Azərbaycan cəmiyyəti çox da intellektual cəmiyyət deyil. Bizim ölkəmizdə nəşr olunan, satılan kitabların sayı faiz olaraq çox aşağıdır. Ölkəmizdə intellektual saytların, qəzetlərin oxucu sayı həddən artıq azdır. Televiziyalardakı intellektual verilişlərin izləyicilərinin sayı heç vaxt bir faizi keçmir. Fikrimcə Azərbaycan cəmiyyəti intellektual və savadlı olmadığına görə dini baxımdan da savadsız cəmiyyətdir. Mənim bir neçə dəfə səsləndirdiyim bu fikri dostlarımız təpki ilə qarşılayıblar. Bunun da məncə müxtəlif səbəbləri var. Biz 70 il Sovetlər Birliyinin tərkibində olmuşuq. Ziyalı olaraq məni həmişə bir sual düşündürür. Niyə Azərbaycan ədəbiyyatında müsbət din xadimi obrazı yoxdur. İstər İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanında, istər Cəlil Məmmədquluzadənin “Ölülər”ində, istərsə də digər böyük yazıçılarımızın əsərlərində həmişə din xadimlərini lağa qoyulub, aşağılanıblar. Bu da onunla bağlıdır ki, bizim savadlı din xadimlərimiz çox az olub, olanları da sovet hökuməti məhv edib. Amma son illər müsbət bir hal kimi müşahidə edirəm ki, Azərbaycanda savadlı din xadimlərinin yetişdirilməsinin qeydinə qalırlar. Azərbaycan hökuməti, Azərbaycan dövləti özü maraqlıdır ki, savadlı din xadimləri yetişsin. Sadəcə olaraq mən hesab edirəm ki, xarici ölkələrdə, hətta mənim təhsil aldığım Türkiyədə, o cümlədən İranda və ya ərəb ölkələrində bizim gənclərimizin dini təhsil almasına bir o qədər də can atmamalıyıq. Bizim dindar kadrları Azərbaycan yetişdirməlidir. Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun fəlaiyyətə başlaması bu yöndə irəliyə doğru atılmış müsbət bir addımdır. Azərbaycan cəmiyyətini dini baxımdan savadlandırmq lazımdır. Ümumiyyətlə Azərbaycan cəmiyyətini maarifləndirmək lazımdır. Bax bu “cin çıxarma” olayı da sırf cəhalətin nümunəsidir, bu sırf savadsızlıq əlamətidir. Savadı, dünyagörüşü olan insan heç vaxt səkkiz kişinin qabağına yıxılmaz ki, gəl məni çubuqla. Bu fiziki intihardır, bunun qarşısını ancaq maarifləndirmə yolu ilə almaq olar. Bu savadsızlıq cəmiyyətin ən müxtəlif təbəqələrinə sirayət edib. Şəxsən mən köçkün olduğuma görə köçkün qohumlarım yaşadığı yataqxanada dırnaqarası baxıcı kimi fəaliyyət göstərən bir qadının müştəriləri arasında 200 min manat qiyməti olan maşın sahiblərini görmüşəm. Adam 200 min manatlıq maşınla gəlir və o daxmada yaşayan qadından imdad umur, ona deyir ki, mənim yolumdakı kötükləri kənara itələ. Mən onunla bağlı bir yazı da yazmışdım ki, hində yaşayan adamdan nicat uman milyonçu. Bizdə milyonçu olurlar, amma  həmin milyonçu hində yaşayan hansısa baxıcıdan asılı olur və ondan kömək ummağa gəlir. Mən o adamın qabağını kəsib dedim ki, bir fikirləş sənin milyonların var, bu adam hələ hində yaşayır. Amma sənin kimi cahil insanların sayəsində bu adam bir gün səndən də varlı olacaq, bir gün bu adam villada yaşayacaq. Həmin adam artıq yataqxanadan köçüb, çünki bizim o cahil milyonçular, cahil insanlar gəlib o adamı varlandırıblar. Mən mütəxəssis deyiləm, sırf  jurnalist, yaradıcı adam kimi danışıram. Azərbaycan cəmiyyətini savadlandırmağın qeydinə qalınmalıdır. Azərbaycan ədəbiyyatındakı mənfi molla obrazını mütləq aradan qaldırmalıyıq. Nəhayət bizim yazarlarımız sinəsini irəli verib bir müsbət din xadimi  obrazını yaratmalıdır və bu cəmiyyətə bir numunə olmalıdır.

Fuad Babayev: Minnətdaram Seymur  müəllim.  Bir qədər bundan əvvəl  Ələddin müəllim qeyd etdi ki, “cin çıxarma” kimi olaylar cəmiyyətin savad səviyyəsi artdıqca aradan qalxacaq. Amma, Sovet dövründə buna bənzər hadisənin baş vermə ehtimalı elə də böyük deyildi. Lakin etiraf edək ki, müstəqillik dövründə dini savad sahəsində daha çox irəli getmişik. Həccə gedənlərin, oruc tutanların, dini ayinlərə bu və ya digər dərəcədə riayət edən insanların və məscidlərin sayı xeyli artıb. Hər bir tərəqqidə tənəzzül, tənəzzüldə tərəqqi elementinin olması aydındır. Bu nə ilə izah olunur? Əslində bizim savadımız çox olmalı idi axı?!

Asəf Qənbərov: Məndən öncə söylənən fikirlərə qoşularaq demək istəyirəm ki, “cin çıxarma” məsələsi cəhalətlə, xürafatla əlaqəli bir şeydir. Şübhəsiz ki, Ələddin müəllimin vurğuladığı kimi İslamda cin anlayışı var. Amma onun mahiyyəti ilə bağlı konkret şeylər yoxdur. Cinin insan iradəsini əlindən almasının, onun bədənini ələ keçirməsinin heç bir dini və elmi əsası yoxdur. Bəzi tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, cinin insan bədəninə daxil olması orta əsrlərdə xristian kilsələrində bir təsisat formasına gəlmişdir. Bəzi ruhi xəstəliklərə o dövrün tibb anlayışına və elmin səviyyəsinə görə düzgün diqnoz qoyula bilmirdi. Ona görə də bu xəstəliklər hər hansı bir mənəvi, yəni şeytani qüvvələrlə izah edilirdi. Ruhi xəstələri müxtəlif cür əzabverici üsullarla, hətta atəşdə yandıraraq insan bədənindən cinin çıxarılmasına dair bəzi təcrübələr yaşanıb. Təxmin olunur ki, bu təcrübə İslam dünyasına başqa mədəniyyətlərdən keçib. İslamda, Quranda və ya sünnədə insan bədəninə cinin girməsi və onun çıxarılması ilə əlaqəli  hər hansı bir dəlil, sübut yoxdur. Biz bunu aydın şəkildə deyə bilərik. Sovet dövründə həqiqətən də belə hadisələr baş vermirdi. İndi belə hadisələrin baş verməsinin səbəbi fikrimcə qeyri-ənənəvi dinlər və təriqətlərlə bağlıdır. Bu da ərəb ölkələrində psixologiya, psixoterapiya elmlərinin zəif inkişaf etməsinin nəticəsidir. Psixologiyada şəxsiyyətin bölünməsi xəstəlikləri deyilən bir anlayış var. Cəmiyyətdə elmi düşüncənin az inkişaf etməsi bu cür absurd hallara gətirib çıxarır.

Fuad Babayev: Adını unutduğum siyasətçiləırdən biri deyib ki, müharibə o qədər vacib məsələdir ki, onu təkcə hərbçilərə həvalə etmək olmaz. Mənim qənaətimcə din mövzusu da o qədər ciddi bir məsələdir ki, onu tək teoloqlara həvalə etmək olmaz. Burada medianın müstəsna rolu olmalıdır. Mediada dinlə bağlı  elə bil ki, bir durğunluq, fəaliyyətsizlik hiss olunur.

Yadigar Məmmədli: Bu doğrudur. Əslinə qalsa bu məsələ ən çox elə medianın diqqətində olmalıdır, çünki bu cəmiyyəti düşündürən məsələdir. Biz də media olaraq cəmiyyətin keşikçiləri sayılırıq. Cəmiyyəti əhəmiyyətli informasiya ilə təmin etməliyik ki, o çaşqınlıq içində qalmasın. Amma indiki vəziyyətdə çox təəssüf ki, xurafat geniş yayılıb. Xurafatın, mövhumatın qarşısını almaq üçün din alimləri və ruhanilərimizlə yanaşı bu sahəni bilən media ekspertləri olmalıdır. Bizim jurnalistikada dini ekspert səviyyəsində bilən həmkarlarımız var. Eyni zamanda ölkəmizdə teoligiyanı tədris edən İslam universiteti yaradılmışdı. Bizim ruhanilərimiz ya İranda, ya Ərəb  ölkələrində, ən yaxşı halda Səmərqənddə, Buxarada dini təhsil alırdı. Yəni İslam Universitetini yaratmağa ehtiyacımız vardı.

Mən şəxsən xatırlayıram ötən əsrin 90-cı illərində İslam Universitetinin məzunları yas məclislərində Qurandan ayələr oxuyar, onu şərh edirdilər, Quranın elmdə təsdiqindən danışırdılar. Amma qəribədir ki, xurafat onlara üstün gəldi. Mediamızın özü də təxminən bu vəziyyətə düşüb. Mediamız kəsərli olmadı bu məsələlərdə. Hansı medimız bu insanlara qarşı öz sərt fikrini bildirdi? Cəmiyyətdə olay yaradan “cin çıxarma” məsələsinə qarşı alternativ, adekvat hansı addım atıldı? Bəlkə də atıldı, amma cəmiyyətdə o əks reaksiya verdimi? Biz bu məsələlərə bir az barışdırıcı baxırıq. Mən  media mənsubu olaraq burada şəxsən həm də özümüzü qınayıram ki, bu məsələlərdə söz sahibi ola bilmirik. Mən eyni zamanda bu sahədə həm də ruhani alimlərimizi qınayıram, onlar da öz sözünü deməlidir. Deyilə bilər ki, bizə tribuna verilmədi. Mən inanmıram ki, hansısa bir ciddi xəbər portalı və ya kütləvi informasiya vasitəsi ilahiyyatçı alimlərimizin fikirlərinə yer ayırmasın. Ağıllı, təmkinli fikirlərə hər zaman ehtiyac var. Soyuq başla düşünməyə, bu məsələlərə tədricən, ətraflı münasibət bildirməyə və cəmiyyəti inandırmağa hər zaman ehtiyac var. Çox təəssüf ki, bizdə bu cür münasibət yoxdur. Amma, digər tərəfdən bu təkcə bizim cəmiyyətin problemi deyil, inkişaf etmiş, sivil cəmiyyətlərə də ən böyük təhdid məhz xurafatdan gəlir.

İsmayıl Qasımov: Məndən öncəki yoldaşlar məsələni teoloji baxımından çox gözəl izah etdilər. Mən istəyirəm məsələyə politoloji aspektdən yanaşım. Orta əsrlərə nəzər salsaq görərik ki, əvvəlcə missionerlər, onların arxasınca isə səlibçilər, yəni hərbi güc gəlirdi. Amma indi vəziyyət necədir? Əvvəlcə müxtəlif dini sektaların nümayəndələri gəlir, arxasınca isə Avropa Şurasının, Avropa parlamentinin uydurma ittihamları, sonra iqtisadi təzyiqlər və nəhayət ölkənin müstəqilliyinə, suverenliyinə toxuna bilən təhdidlər gəlir. Bu isə o deməkdir ki, artıq dünyanın yenidən bölüşdürülməsi prosesi başlayıb. Sadəcə olaraq əvvəl bu birbaşa tutaq ki, şir ürəkli Riçardın (XII əsrdə yaşamış Plantagenetlər sülaləsindən olan ingilis kralı – red.) qılıncı vasitəsi ilə həll olunurdusa, indi iqtisadi təzyiqlər, sanksiyalar var. Avropa Şurasının, Avropa parlamentinin qətnamələri var, siyasi basqılar var. Bu gün qaldırdığınız məsələ bizim ən yaralı yerimizdir. Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi bu sahədə çox gözəl fəaliyyət göstərərək Azərbaycan qanunvericiliyinə zidd olan dini sektaların qarşısını alır. Bizim hamımız bu məsələyə çox həssas yanaşmalıyıq. Səhv etmirəmsə, Volterin (XVIII əsr Fransa maarifçilərinin görkəmli nümayəndəsi – red) sözüdür: “Allah olmasaydı belə onu uydurmaq lazım gələrdi”. Yəni Allahsız cəmiyyətdə yaşamaq mümkün deyil, Allaha inansan da, inanmasan da Allah anlayışı olmalıdır. Bu gün biz müstəqil Azərbaycan dövləti olaraq fərdlərə azadlıq vermişik. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 18-ci maddəsində açıq-aşkar yazılıb ki, din dövlətdən ayrıdır. Hər birimiz istədiyimiz dinə etiqad edə bilərik və gəlin etiraf edək ki, Azərbaycanda istənilən dinin nümayəndəsinin ibadət edə biləcəyi çox gözəl məkanlar var. Dövlətimiz tərəfindən də həmin məkanlar çox gözəl təmir olunur və qorunur. Azərbaycanda yaşayan qeyri-müsəlmanlar Avropadakı müsəlmanların qarşılaşdığı təhqirlərə məruz qalmır. Avropanın mərkəzində müsəlmanlar təhqir olunur, məscidin qarşısına partlayıcı maddə və ya donuz başı kəsilib atılır. Bizdə belə bir şey yoxdur. Azərbaycanda hansı dinin peyğəmbəri təhqir edilib? Azərbaycanda xristian dininin peyğəmbərinə karikatura çəkilib?

Fuad Babayev: Siz  “Şarl Ebdo” (fr. Charlie Hebdo – Fransada nəşr edilən karikatura dərgisi – red.) olayını nəzərdə tutursunuz.

İsmayıl Qasımov: Bəli. Bu kimi məsələlər onu göstərir ki, Azərbaycan cəmiyyəti digər dinlərin nümayəndələrinə həqiqətən də çox tolerant yanaşır. Biz barışdırıcı və sülhpərvər bir millətik. Tarixən olduğu kimi indi də müxtəlif dinlərin nümayəndələri ilə bir yerdə mehriban yaşamaq istəyirik. Sadəcə olaraq biz bu həssas məqamda Azərbaycan qanunvericiliyindən kənarda fəaliyyət göstərən dini sektalara,  dağıdıcı qüvvələrə qarşı ehtiyatlı olmalıyıq.

Fuad Babayev: Ruhanilər, teoloqlar, işıqlı insanlarımız hökmən bir vasitə ilə auditoriyaya çıxmalıdırlar. Hərə öz sosial şəbəkədəki hesabından nə isə yaza bilər. Amma çox gözəl olar ki, media ilə ruhanilər arasında işbirliyi yaransın.

İsmayıl Qasımov: Biz həmişə deyirik ki, Mirzə Cəlil, Sabir və yaxud Süleyman Sani Axundov, Üzeyir Hacıbəyov hələ də müasirdir. Mən faciəmizi onda görürəm ki, biz hələ də Xudayar bəy olaraq qalmışıq, biz hələ də Məhəmmədhəsən əmiyik. Yəni biz dini baxımdan o qədər savadlanmamışıq ki, Mirzə Cəlil aktual olmasın. Mirzə Cəlilin qarşısında baş əyərək deyirəm ki, biz o zaman özümüzü bu sahədə azad, rahat hiss edəcəyik ki, görkəmli yazıçımızı daha müasir hesab etməyəcəyik. Artıq bizim Fatmanisələrimiz, Tükəzbanlarımız, Şeyx Nəsrullahlarımız olmayacaq.

Fuad Babayev: Mən Azad müəllimi dinləmək istərdim. Ümumiyyətlə, teoloqlar və media nümayəndələri arasında əməkdaşlığın konturları haqqında nə demək olar?  İlahiyyatçılar və media mənsubları arasında işbirliyi varmı?

Azad Əliyev: Varsa da zəifdir, istənilən səviyyədə deyil. Burada dəyərli fikirlər səsləndi ki, müsbət molla obrazı yoxdur ki, mətbuat onu təbliğ etsin. Bizim elə əsas problemimiz də odur ki, bölgələrdə müsbət mənada kütləyə təsir edə bilən, ideya verən, vəziyyətdən çıxış yolu göstərən mollalarımız yoxdur. Yəni mətbuat onu süni şəkildə düzəldə bilməz. Elə insanlar olmalıdır, onlar öz fikirlərini deməlidirlər, mətbuatla işbirliyi qurmalıdırlar. “Cin çıxarma” hadisəsində də ilahiyyatçılar vahid mövqe sərgiləyə bilmədilər. Yəni bir ilahiyyatçı çıxır deyir, ümumiyyətlə İslamda cin anlayışı yoxdur, digəri isə deyir ki, cin var, amma insanın içinə girməyi yoxdur. Dinlə də məşğul olanda bunun bir çərçivəsi, insan məntiqinə söykənən tərəfləri olmalıdır. Son nəticədə din insana hesablanıb. Əgər din insanlara fantastik məzmunda təqdim olunacaqsa biz həmin insanlara satira ilə, yumorla baxacağıq.

Seymur Verdizadə: Mən Azad müəllimin narahatlığını bölüşürəm. Azərbaycanda həkim tanıyıram ki, 40 ildə bir xəstəni sağaltmayıb, amma həkimdir. Yəni bu o deməkdir ki, bütün həkimlər savadlı deyil. Məsələn mən mühəndis tanıyıram ki, tikdiyi binanın 1-ci mərtəbəsi ilə 16-cı mərtəbəsi arasında 2 metr fərq var, yəni 2 metr ya sağa əyilib, ya sola. Mən sürücü tanıyıram ki, hər gün  radara düşür, ya da kimisə vurub şikəst edir, o cümlədən mən jurnalist tanıyıram ki, adını, atasının adını yazanda hərf səhvinə yol verir. Yəni Azərbaycan jurnalisti də Azərbaycan cəmiyyətinin bir parçasıdır. Əgər Azərbaycan cəmiyyəti bu gün cinə inanırsa, bu gün 200 minlik maşınla gəlib hansısa baxıcıdan, falçıdan imdad umursa, jurnalist də onun yetirməsidir, onu əmisi oğludur, xalası oğludur. Təəssüflər olsun ki, xüsusilə son illərdə üzr istəyirəm ərindən boşananların hamısı gedir ya jurnalist olur, ya da müğənni. Yəni siz jurnalist dedikdə bütövlükdə elə fikirləşməyin ki, bu çox ali bir təbəqədir. Mətbuat Şurası bu gün Azərbaycanda mövcud olan xüsusi reket saytlarının tam siyahısını müəyyənləşdirə bilmir.  20-30 dollara sayt açırlar, mən adam tanıyıram ki, bir telefonla üç sayt idarə edir. Demək istədiyim odur ki, dindən yazan jurnalistlərin  hamısı savadlı deyil. Mən istərdim ki, Dini Komitə (Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi – red.) Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu Mətbuat Şurası ilə birlikdə 30-40 nəfərlik dini ekspertlərdən ibarət qrup formalaşdırsın. Bu ekspertlər cəmiyyətin dini maariflənməsinə öz töhfəsini versin. Mən bilirəm ki, Azərbaycanda savadlı dindarlar var, onları xüsusilə sosial şəbəkələrdə izləyirəm. İlahiyyat İnstitutunda, o cümlədən  digər qurumlarda xeyli savadlı alimlər yetişib. Söhbətimizin əvvəlində hacıların sayının artmasından danışdıq. Hacıların sayı ona görə artmıyıb ki, iman əhlinin sayı artıb. Ona görə artıb ki, bəzi adamlar hacı tituluna sahib olmaq istəyirlər ki, onları elçiliyə aparsınlar, bəzi adamlar  ona görə hacı olmaq istəyirlər ki, yasda yuxarı başda otursunlar. Mətbuat görür ki, Azərbaycan cəmiyyətinə analitik yazı, fundamental araşdırma lazım deyil, ona görə sensasiya axtarışındadır. “Cin çıxarma” kimi olaylar media üçün göydən düşmə olur, bununla oxucu qazanır. Amma nəticədə dini institutlar zəifləyir, din xadimləri zərbə alır. Biz reket jurnalistlərə qarşı mübarizə apardığımız kimi din xadimləri də savadsız din adamlarına qarşı mübarizə aparmalıdırlar.

Ələddin Məlikov: Məsuliyyətin İlahiyyat İnstitutunun və dindarların üzərinə qoyulması ilə bağlı fikrimi bildirmək istəyirəm. Media hər hansı bir məsələni işıqlandıranda o sahənin mütəxəssisini dəvət etməlidir. Mütəxəssisi dəvət edən dindar deyil ki, mediadır.

Seymur Verdizadə: Bizim jurnalistika ixtisaslaşma getməyib. Səhər dini mövzudan yazan jurnalist, axşam şou biznesdən yazmaq məcburiyyətindədir.

Yadigar Məmmədli: Bu bir bəladır. Amma, mən məsələyə başqa prizmadan yanaşmaq istəyirəm. Ələddin müəllim yaxşı qeyd etdi ki, mütəxəssisi dəvət edən jurnalistlərdir. Amma indi elə məqamdır ki, jurnalistin dəvətini gözləmək lazım deyil. Artıq bütün dünyada sosial şəbəkələr bu funksiyanı yerinə yetirir. Tramp qərarlarını əvvəlcə tvitterdə yazır, sonra onu sənədləşdirirlər. Yəni hamımızın sosial şəbəkədə olmağınız vacibdir. Mən hörmətli alimimiz Ceyhun müəllimi(İlahiyyat İnstitunun rektoru Ceyhun Məmmədov – red.) yaxşı tanıyıram. İlahiyyat İnstitutunda, ümumiyyətlə çox mütərəqqi işlər görülür və gələcəkdə də bu davam edəcək. İndiki məqamda Sizdən heç nə ummuruq, amma zaman gələcək ki, Siz də öz sözünüz deyəcəksiniz. Söhbət ondan gedir ki, bu sahənin mütəxəssislərini biz axtarıb tapmalı deyilik, ilahiyyatçılarımızın özünün meydana atılmasına ehtiyac var.

Fuad Babayev: Öz təşəbbüsü ilə.

Yadigar Məmmədli: Bəli. Media proqramlarına biz özümüz çıxırıq. Hər hansı məsələ ilə bağlı fikrimi, mövqeyimi facebookda yazıram, dostlarımla bölüşürəm, xəbər portallarına göndərirəm. Din müstəvisində Sizdən də bu fəallığı gözləyirik. Bu müstəvidə sözü eşidiləcək adamları siz özünüz müəyyənləşdirməlisiniz. Buna ehtiyac var. Çox zaman biz sosial şəbəkələrdə əhəmiyyətli hesab etdiyimizi statusu xəbərə və ya böyük yazıya çeviririk. Həmin statuslar cəmiyyəti məlumatlandırmağa xidmət edir.

İsmayıl Qasımov: Mən həmkarlarımla tam razıyam ki, analitik yazı oxucu gətirmir. Amma burada bir məqam var. Mən Almaniyanın hakimiyyət nəhənglərindən olan Xristian Demokrat Partiyasını (Xristian Demokrat İttifaqı –  Almaniyada 1946 cı ildə təsis edilmiş siyasi partiya. Partiyanın ilk baş katibi Adenauer Konrad olub – red.) misal göstərmək istəyirəm. Bu nüfuzlu partiya dövrü olaraq Almaniyada hakimiyyətdə olub. Bu partiya hansı vasitə iləsə xristianları özünə cəlb edərək hakimiyyətə gəlir, yəni onun sosial bazası var. Demək istədiyim odur ki, onlarda artıq siyasət dinə elə sirayət edir ki, din müstəqil hərəkət edə bilmir, din dövlətə tabedir, din siyasətçiyə tabedir, siyasətçi dinə tabe deyil. Amma, bizdə bayaq dediyim kimi din dövlətdən ayrıdır. Din bizdə qarşıdurma və ya hansısa bir mənfi hallarla assosiasiya doğurur. Ona görə bizdə hələ öndə gedən, dini bazası olan siyasi partiya yoxdur.  Bundan yeganə çıxış yolu ancaq maariflənmək və təhsildir. Söhbət ondan gedir ki, biz kitab oxumuruq. İnandırıram sizi hazırda 18-20 yaşlı gənclərimizin heç biri Vüktor Hüqonun “Səfillər”ini oxumayıb. Amma halbuki İtaliyada məktəblərin hamısı demək olar ki, katoliklərin nəzarətindədir.

Yadigar  Məmmədli: Amerika inkişaf etmiş güclü demokratik dövlət sayılır. Ən çox dindar insanlar da Amerikadır, din onlar üçün çox ülvidir.

Ələddin Məlikov: Əgər müşahidə etmisinizsə cəmiyyətdə həqiqi dindarlar, din barəsində bilgili insanlar xurafat və mövhumat ardınca getmirlər. Amerikanın və Avropanın kəşfiyyat orqanları İŞİD-ə qoşulanların neçə faizinin dindar olması ilə bağlı sosial araşdırma aparıblar. Dindar dedikdə, sırf dini ayinləri, ibadəti  yerinə yetirmək nəzərdə tutulmur, söhbət dini bilikdən gedir. Araşdırma nəticəsində bəlli olub ki, İŞİD-ə qoşulanların bir faiz belə dini bilgiyə sahib deyil. Həqiqətən dini bilgiyə sahib olan bir insan  heç vaxt gedib İŞİD-ə, yadelli qüvvələrə qoşulmur. Dini bazası olmayanlar hansısa qüvvələrin təsiri altına düşə bilər.

Yadigar Məmmədli: Dinə zorla gətirələnlər də sonradan onu tərk edirlər. Mən adam tanıyıram ki, 10-15 il il ibadət edib, amma sonradan tam əks yola düşüb. Səbəb odur ki, onu uşaq vaxtı zorla öyrədiblər.

Ələddin Məlikov: Mən xurafatın, mövhumatın əleyhinəyəm. Ona görə ki, bu kimi hallar ilk növbədə ziyanı dinin özünə vurur. Amma, cəmiyyətdə insanlar naəlaclıq qalanda psixoloqa, psixiatra, nevropatoloqa üz tutur. Bu mütəxəsislər ruhi xəstəyə təsir göstərə bilməyəndə onlar  da ümid yeri kimi çıldağdan və digər  məkanlardan şəfa umurlar. Burada təbii ki, maariflənməni ən vacib amil kimi görürəm. Amma bu sırf din sahəsinə aid deyil. Psixoloqlarımız,  psixiatrlarımız da maariflənməlidir, cəmiyyətdə olan xəstəliklərə daha yaxından bələd olmalıdırlar. Əgər sadaladığım amillər olarsa, xurafat öz-özünə aradan qalxacaq.

İsmayıl Qasımov: Bayaq Seymur müəllim də Həcc məsələsinə toxundu. Məlumdur ki, Həccə getməyin məyyən bir pul qarşılığı var..

Seymur Verdizadə: İndi lap çoxdur.

İsmayıl Qasımov: Mən Həccə getməyin əleyhinə deyiləm. Amma, faciə ondadır ki, Həcc ziyarətindən gələn şəxs mağazadakı nisyə dəftərindəki borcu silmək əvəzinə, orada adının qarşısına Hacı sözünü əlavə etdirir. Halbuki, Həccə getdiyi pula mağazaya olan borcunu verə bilərdi. Bax bu avamlığın son həddidir.

Gündüz  Nəsibov: Bu avamlıq deyil,  ateistlikdir.

İsmayıl Qasımov:  Bəli, Gündüz müəllim düz deyir, bu artıq dələduzluqdur.

Fuad Babayev: Həccə getməyin şərtləri var.   

İsmayıl Qasımov:  Amma bu kütləvidir axı. Adam var ki, 25 dəfə Həccə gedib. Ələddin müəllim, 25 dəfə  Həccə gedərlər?

Ələddin Məlikov: Həcc imkanlı şəxsə  bir dəfə vacib olub, digər həclər artıq vacib deyil.

Seymur Verdizadə: Mən dindar deyiləm. Amma, bu fikirdəyəm ki, Azərbaycan cəmiyyəti dindarlara qarşı bir qədər aqressivdir. Xüsusilə cəmiyyətdə müəyyən təbəqələr var ki,  elə bütün  nöqsanları dindarların ayağına yazmaq istəyir. Mən adam tanıyıram ki, onun ən böyük arzusu bir dəfə Həcc ziyarətində olmaqdır. Kimsə illərlə pulunu arağa verir, adam da var ki, araq içmir, içkiyə verəcəyi pulu yığaraq 10 ildən sonra Həcc ziyarətinə gedir. Axı içkiyə pul xərcləyən şəxs arağın pulunu yetim-yesirə, imkansız adama vermir ki, Həcc ziyarətinə pul xərcləyənin də basıb gözünü çıxarsın. Yəni bu inanc məsələsidir, mən istəmirəm ki, buna çox müdaxilə edək. Bizim cəmiyyət tolerant cəmiyyətdir. Azərbaycanda heç zaman dini-etnik zəmində qarşıdurma olmayıb. Amma biz ona görə tolerant deyilik ki, İslam dininin əsaslarını çox yaxşı bilirik, dinimiz bizi sevgiyə, barışığa, dostluğa səsləyir. Biz heç dindən xəbərimiz olmadan da tolerant idik. Bu bizim həyat tərzimizdir.

İsmayıl Qasımov: Bu bizim mahiyyətimizdə var.

Seymur Verdizadə: Bəli. Biz yıxılana balta çalmırıq, ağlayanın başına sığal çəkirik, əlində iki manatı olanın pulunu əlindən almırıq. Yəni bizim mahiyyətimiz budur. Ona görə Azərbaycanın bir rayonunda 29 azsaylı xalqın nümayəndəsi yaşayır. Mən bunu təqdir edirəm. Amma, sosial şəbəkələrdəki aqressiya məni narahat edir. Mən hesab edirəm ki, ateistlər dindarlara, dindarlar da ateistlərə qarşı dözümlü olmalıdırlar. Azərbaycanda bir küçədə həm məscid, həm kilsə, həm də sinaqoq var. Min illərdir bu tolerantlığı qoruduğumuza görə bizdə bu gün sağlam mənəvi mühit hökm  sürür. Məni narahat edən digər bir məqam isə odur ki, bəzi adamlar intellektual görünmək üçün ateist libasına bürünürlər. Elə bilirlər ki, elə ateistdirlərsə, bunlar mütləq savadlıdırlar, mütləq intellektualdırlar və müasirdirlər. Bunlar sırf dəb xatirinə ateist olurlar. Bu sırf inanc məsələsidir. Ona görə də hər kəs olduğu kimi görünsə cəmiyyətimiz bundan ancaq qazanar.

Gündüz Nəsibov: Ateistlər  dindarlardan daha aqressivdirlər.

Yadigar Məmmədli: Mən sizə bir söz deyim. Niyə bu gün din adamları, ruhanilər hədəfdədir?

Seymur Verdizadə: Haqsız yerə.

Yadigar Məmmədli: Məncə haqlı olaraq. Din adamı necə olmalıdır?

Fuad Babayev: Örnək olmalıdır.

Yadigar Məmmədli: Bəli. Allah deyir ki, mənim müsbət keyfiyyətlərim bəndəmdə olmalıdır, dindar Allah kəlamına əməl edən insandır. Amma biz görürük ki, dindar adı altında bu adam fırıldaqçılıq edir. Ona görə hədəf elə dindar olmalıdır.

Seymur Verdizadə: Amma burada dinin günahı yoxdur axı.

Yadigar Məmmədli: Yox, dində günah axtaran yoxdur.

Seymur Verdizadə: Dinin nə günahı var ki, kimsə bundan istifadə edir. Amma, bunları əsas gətirib dini söyürlər.

Yadigar Məmmədli: Yox dini söyənlər səviyyəsiz adamlardır. O adamlar hədəfə gəlir ki, o adamlar doğrudan da hədəfə gəlməlidir. Şəxsən mən çox açıq deyirəm 25 dəfə Həccə getməyin əleyhinəyəm.

İsmayıl Qasımov: Bu gün sosial şəbəkələr həyatımızın ayrılmaz bir hissəsidir. Sosial şəbəkələrdə çox xoşagəlməz tendensiyalar baş verir. Bir qrup insan ateist imici yaradaraq heç bir çərçivəyə sığmayan müzakirələr aparır. Sosial şəbəkədə həm Allahını tanıyanlar, həm də Allaha inanmayanların müzakirəsinin özü bir təhlükə mənbəyinə çevrilib. Ona görə də burada İlahiyyat İnstitutunun mütəxəssisləri, alimləri mütəmadi olaraq elmi  məqalələrlə çıxış etməlidir. Analitik yazılar bizə oxucu gətirməsə də, biz onları dərc etməyə, sosial şəbəkələrdə yaymağa hazırıq.

Seymur Verdizadə: Azərbaycan cəmiyyəti dindarın çiyninə onun götürə biləcəyindən ağır yük qoyur. Biz deyirik ki, dindar namaz qıldığına görə, oruc tutduğuna görə qonşu ac yatırsa, o da mütləq səhərə kimi oyaq qalmalıdır, çörəyini qonşu ilə bölməlidir. Amma, dindar olmayana belə tələb qoymuruq. Mən bu ayrı-seçkiliyin əleyhinəyəm.

Ələddin Məlikov: Yadigar müəllim çox gözəl nüanslara işarə etdi. Mən məsələyə fərqli aspektdən yanaşmaq istərdim. Biz burada müxtəlif formalarda bəlkə də eyni fikri paylaşırıq. Azərbaycan Respublikasının qanunları əgər vətəndaşa icazə verirsə, o Həccə istədiyi qədər gedə bilər. Bunu ona heç kim qadağan edə bilməz. Amma dini zəmində insanın imkanı varsa, bir dəfə Həccə getmək vacibdir. Əgər kimsə hər il Həccə gedərək bu ziyarətin savabını valideynlərinə hədiyyə etmək istəyirsə, bizim ona qarşı çıxmağımız ən azı etik normalara uyğun deyil. Amma qaldı ki, sizin dediyiniz məsələləri, dini zəmində yaranan sualları İlahiyyat İnstitutu olaraq konkret, lakonik şəkildə cavablandırmağa hazırıq.

Yadigar Məmmədli:  Siz doğru deyirsiniz. Heç kim heç kimə qadağa qoya bilməz. Mən də deyirəm ki, biz örnəklərdən danışaq, 25 dəfə Həccə gedəndən danışmayaq. 25 dəfə Həccə getmək imkanı olmasına baxmayaraq, o pulu xeyriyyə işlərinə sərf edənləri təbliğ edək. Bizim üçün belə örnəklər önəmlidir. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin hər il Həccə getmək imkanı yox idi?  Cəmiyyəti irəliyə aparan məsələlər budur. Örnək kimi qəbul etdiyimiz şəxs insanlara əl tutmalıdır, onun əməlləri cəmiyyəti inkişafa aparmalıdır. Bunlar dinin də bizə vacib etdiyi əməllərdir.

Ələddin Məlikov: Mən sizinlə bu məsələdə razıyam. Amma dinin başqa bir qanunu da var ki, sağ əlin verdiyini sol əl bilməməlidir. Yəni yardım edən insanların çoxunu biz tanımırıq.

Asəf Qənbərov: Çox aktual bir mövzudur. Ona görə hər kəsin ürəyi doludur, hər kəs münasibət bildirmək istəyir. Bir neçə məsələyə mən də münasibət bildirmək istəyirəm. Əvvəla, burada qeyd olundu ki, gündəmdəki dini məsələlərə savadlı din xadimləri rəy bildirmir. Məncə bu məsələdə İlahiyyat İnstitutunun önəmli rolu var. İlahiyyat İnstitutunda həftədə ən azı 3-4 dəfə ictimaiyyətə açıq seminarlar təşkil olunur, demək olar ki, hər gün müxtəlif media orqanları bizim müəllimlərdən müsahibələr alır, videoçəkilişlər aparırlar. Mümkündür ki, bunu çoxları bilmir, amma bu istiqamətdə fəaliyyət göstərilir. Eyni zamanda İlahiyyat İnstitutunun əsas fəaliyyətindən biri təbii ki, tədrisdir.

Fuad Babayev:  Əlbəttə  ilk növbədə.

Asəf Qənbərov: Bəli. İlahiyyat instutunda hazırda dinlərin əsasları, yəni üsuli-din öyrədilməklə yanaşı dinin sosiologiyası, dinin psixologiyası, din və elm münasibətləri tədris olunur. Bütün bu məsələlər dərslərdə müzakirə edilir. Bizim də tələbələrimiz 3-4 ildən sonra təbii ki, cəmiyyətdə müxtəlif vəzifələrdə yerlərini tutacaqlar və getdikcə dini maarifləndirmə surətlənəcək.

Fuad Babayev: 4 ildən sonra İlahiyyat İnstitutunu bakalavr dərəcəsi ilə neçə nəfər tələbə bitərəck?

Asəf Qəmbərov:  60 nəfər.

İsmayıl Qasımov: İlahiyyat İnstitutunun saytı varmı?

Asəf Qənbərov: Hazırda Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun saytı üzərində iş gedir.

Fuad Babayev: Ədalət naminə deməliyəm ki, İlahiyyat İnstitutu sosial şəbəkədə ən fəal elmi tədris müəssisəsidir.

Fuad Babayev: Azad müəllim sizi dinləyək.

Azad Əliyev: Sosial şəbəkələrdəki müzakirələrlə bağlı fikir bildirmək istəyirəm. Əsas problemimiz odur ki, biz ekspert, teoloq deyilik. Amma müəyyən qədər öz bildiyimiz dildə Quranı hissə-hissə oxuyuruq, orada başa düşmədiyimiz məqamlar olur. Həmin məqamları sosial şəbəkədə müzakirəyə çıxardıqda çox qəribə bir aqressiya olur insanlarda.

Fuad Babayev: Yəni dini müdafiə edən mövqedən.

Azad Əliyev: Bəli. Yəni insanlar mahiyyətə varmır ki, söhbət nədən gedir. Sanki insanlarda belə bir qavram var ki, bu Qurandırsa müzakirə olunmamalıdır. Yeganə arqument kimi sən Allahdan, Quranda yazılan kəlamlardan yaxşı biləcəksən fikrini səsləndirirlər. Bu mövqedə olanlar əsasən dini biliyi və təcrübəsi olmayan, təsir altına düşən 17-20 yaşlı gənclərdir. Quranı başa düşməyib dinə gələn insanlar mövhumata uyur. Ona görə də belə məsələlər müzakirə edilməlidir, qaranlıq məqamlar aydınlaşdırılmalıdır. Deməyim odur ki, bu cür insanlar cəmiyyətdə çoxdur. Ölkədə elə bir vəziyyət yaranıb ki, insan nə isə bilmədiyi, məntiqinin qəbul etmədiyi məsələdən danışanda artıq onu ateist adlandırırlar.

Yadigar Məmmədli: Azad müəllim siz deyəndə ki, müzakirə edək, bəri başdan bu adamalar qıcıqlanır, amma Siz desəniz ki, şərh edək, o bir az yumşaq olar. Əslində Azad müəllim doğru deyir. O aqresiyyanı susdurmaq üçün ekspertlərin lakonik şərhinə ehtiyac var.

Fuad Babayev: Tezis formasında.

Asəf Qənbərov: Azad müəllimlə mən tamamilə razıyam. Bəzi ilahiyyatçıların içərisində də müəyyən məsələləri inhisara almaq istəyənlər var. Yəni elə məsələlər var ki, onlardan başqa heç bir mütəxəssis müzakirə edə bilməz. Belə deyil, hər kəs hər şeyi müzakirə edə bilər. İnsanların inanma və inanmama haqqı var. Buna görə də hər kəs inandığıını və ya inanmadığını açıq şəkildə ifadə etmək, bunu müzakirə etmə hüququna malikdir. Təbii ki, bu müzakirə etik çərçivədə, təhqir olmadan, sivil şəkildə aparılmalıdır.

Yadigar Məmmədov: Mən bir fikir deyim inamla bağlı.  İnanmayan insan yoxdur. Biri Allahın mövcudluğuna inanır, digəri isə Allahın olmamasına inanır. Yəni hər iki halda insan inanır.

Fuad Babayev: Təkliflər nədən ibarətdir. Söhbətimizin  yekun  mərhələsində belə bir amorf  mövzuda hansısa konkret  təkilflər səsləndirmək olarmı?

Yadigar Məmmədli: Əlbəttə olar. Bizim söhbətimizdə, çıxışlarda konkret təkliflər vardı. İndi onları ümumiləşdirə bilərik. İlk növbədə maariflənməyə ehtiyac var. Seyrçi mövqe tutmaq nə biz mediaya, nə də ki, bu sahə ilə məşğul olan teoloqlara başucalığı gətirmir. Deməli hərəkətə keçmək lazımdır. Bunun üçün isə media ilə İlahiyyat İnstitutu arasındakı çox yaxşı münasibəti yavaş-yavaş daha da inkişaf etdirmək lazımdır. Eyni zamanda İlahiyyat İnstitutu da sanballı KİV ilə əməkdaşlıq etməlidir. Yəni biz gündəmi xurafatın əlinə verməli deyilik, gündəmi özümüz yaratmalıyıq ki, onlar kölgədə qalsın.

Fuad Babayev: Burada ateist və dindarları, din nümayəndələri və teoloqları çox monolit bir təsisat kimi təsəvvür etmək olmaz. Peşəkar və qeyri peşəkar din xadimləri var. Ancaq peşəkar din xadimlərinin içində də bir-birinə diametral fərqli mövqedən yanaşanlar var. Mən isə jurnalist və yaxud informasiya istehsalçısı kimi görürəm ki, onlar bir-birilərinə qarşı elə mövqe sərgiləyirlər ki, heç ateistlə dindar arasında belə bir ziddiyyət  yoxdur.

İsmayıl Qasımov: Orta əsrlərdə səhv etmirəmsə İtaliyada belə bir hadisə olub. O vaxt cənnəti pulla satırdılar. İndulgensiya (katolik kilsələrdə günaha görə müvəqqəti cəzalardan azad olunma – red.) deyilir buna. Bir nəfər gedir cəhənnəmi alır və İtaliyanın hansısa qəzetində elan verir ki, artıq cəhənnəmi almışam, o mənimdir, ora heç kimi qoymuram, hamı cənnətə gedəcək. Yəni cənnəti pulla satanların bazarı bağlanır. Bax biz də belə bir hadisə yaratmalıyıq. Mən Ələddin müəllimə onu demək istəyirəm ki, böyük yazıları oxuyan yoxdur, təşəbbüsü biz ələ alaq, xürafata imkan verməyək.

Ələddin Məlikov: Burada jurnalistlərlə teoloqların vəhdətindən söhbət gedir. Bu çox gözəl vəhdətdir. Biz də bunu dəstəkləyirik əlimizdən nə gəlirsə etməyə hazırıq.

Fuad Babayev: Buyurun Seymur müəllim.

Seymur Verdizadə. Mən hesab edirəm ki, savadlı din xadimlərini yetişdirməyin qeydinə qalmalıyıq. Amma bununla paralel olaraq cəmiyyəti də savadlandırmalıyıq ki, o savadlı din  xadimi danışanda onu  başa düşən olsun.

Hazırladılar: Təmkin Məmmədli, Aydan Abaslı, 1905.az