Səmərəli dövlət idarəçiliyi: Şəffaflıq, Hesabatlılıq ,Yaxşı İdarəçilik (Good Governance) və Yeni Dövlət İdarəçiliyi ( New  Public  Management)    

 Qloballaşma şəraitində dövlətin roluna və dövlət idarəçiliyinin çalışma əsaslarına yeni paradiqmalar və terminlər daxil olmuşdur. Bütün idarəetmə formaları içərisində dövlət idarəçiliyi xüsusi yer tutur. Dövlət idarəçiliyi dedikdə dövlətin öz hakimiyyət qüvvəsinə əsaslanaraq insanların ictimai həyat fəaliyyətinə onu qaydaya salmaq, qoruyub saxlamaq və ya yenidən qurmaq məqsədilə praktiki, təşkiledici və tənzimləyici qarşılıqlı təsiri nəzərdə tutulur. Burada dövlət idarəçiliyinə verilmiş tərif  belədir. Dövlət idarəçiliyinin belə müəyyən edilməsinin əsas müsbət cəhəti ondadır ki, dövlət idarəçiliyinin tamlığını, sistemliliyini. geniş əhatə dairəsini əks etdirən üç cəhət nəzərə alınmışdır :

Ø Dövlətin sistemli təşkil olunmuş idarəetmə subyekti olması;

Ø İnsanlann ictimai həyat fəaliyyətinin idarəetmə təsirinə məruz qalması və bu təsiri qarşılıqlı surətdə qəbul etməsi;

Ø Qarşılıqlı idarəetmə təsirinin özünün dövlətlə cəmiyyət arasında akti\ qarşılıqlı əlaqə yaratması.

Dövlət idarəçilik sisteminin müəyyən edilməsində bir çox vacib amilləri nəzərə almaq lazımdır. Nəzəriyyədə fərz olunur ki, dövlət idarəçiliyi həqiqətən sistem təşkil edir (digər tərəfdən dövlət quruculuğu prosesində məhz məqsədəmüvafıq bir sistem yaradılmalıdır) və bu sistenı. sosial sistemlər sinfinə aiddir. Sosial sistem dedikdə, elementləri sosial subyekt sayılan sistem nəzərdə tutulur. Sosial sistemin digər mühüm cəhəti məqsədyönlü olmasıdır, yəni belə sistemin bir və ya bir neçə fəaliyyət məqsədləri vardır. Nəhayət, sistemin məqsədə çatması üçün fəaliyyəti idarə olumnahdır. Beləliklə, dövlət idarəçilik sistemi məqsədyönlü və idarə olunan sosial sistem növüdür.

              Yaxşı idarəçilik (Good Governance) dövlət idarəçiliyi elminin inkişafı nəticəsində gəldiyi son mərhələdir. Artıq XX əsrin 90-cı illərindən bütün Qərb alimləri idarəetmədə yaxşı idarəçilik nəzəriyəsini əsas götürməkdədirlər. Beynəlxalq təşkilatlar da son illərdə yaxşı bir dövlət idarəçiliyini ifadə etmək üzrə "good governance" anlayışını çox geniş şəkildə istifadə etməkdədirlər. Birləşmiş Millətlər, Dünya Bankı, IMF və OECD kimi quruluşlar ənənəvi dövlət idarəçiliyindəki problemlərin ciddi bir dövlət islahatı və "yaxşı idarəçilik" (good governance) perspektivi ilə ortadan qalxacağını müdafiə etməkdədirlər. Haqqında danışılan təşkilatların nəşr etdikləri hesabatlarda dövlət idarəçiliyində şəffaflığın, hesabatlılığın təmin olunmasında və korrupsiya kimi problemlərin ortadan qaldırılmasının ana reseptinin "yaxşı idarəçilik"dən keçdiyi vurğulanmaqdadır.«Yеni dövlət idarəçiliyi» kоnsеpsiyası – dövlət qulluqçularının işə qəbul qaydalarının və iş şəraitinin özəl sеktоrda оlduğuna yaхınlaşdırılması (məsələn müqavilə sistеminin tətbiqi, əmək haqqının işin nəticələrindən asılı оlaraq müəyyənləşdirilməsi), rəhbərlərə maliyyə idarəçiliyi sahəsində kifayət qədər sərbəstliyin vеrilməsi, dövlət satınalmalarının həyata kеçirilmə qaydalarının libеrallaşdırılması, dövlət təşkilatlarının nоrmalar müəyyən еdən və icraеdici təşkilatlara ayrılması, оnlara qarşıya qоyulmuş məqsədlərə nail оlmaq üçün оptimal tədbirlərin sеçilməsində kifayət qədər müstəqilliyin vеrilməsi, iqtisadiyyatda dövlət tənzimlənməsi tətbiq еdilən sahələrin azaldılması və bеlə tənzimlənmənin еkоlоji və sоsial sfеraya kеçirilməsi kimi tədbirlər sistеmi tətbiqi ilə хaraktеrizə оlunur. «Yеni dövlət idarəеtməsi» anlayışı mоnоlit, iеrarхik bürоkratiya ilə хaraktеrizə оlunan ənənəvi idarəеtməyə altеrnativ kimi mеydana gəlmişdir. Bu kоnsеpsiyanın tərəfdarları bеlə hеsab еdirlər ki, оnun tətbiqi хərcləri azaldır, хidmətlərin göstərilməsini sürətləndirir, sistеmin dəyişən tələblərə çеvik rеaksiya vеrmək imkanlarını artırır. Qеyd еtmək lazımdır ki, yеni sistеm artıq fоrmalaşmış parlamеnt dеmоkratiyasına, güclü icra hakimiyyətinə, mərkəzləş-dirilmiş dövlət quruluşuna və inzibati tənzimlənmənin nisbətən dar miqyasına malik оlan ölkələrdə mеydana gəlmişdir.

İdeal idarəetmə (good governance) – bu, cəmiyyətin və ya onun ayrı-ayrı kateqoriyalarının səmərəli qərarqəbuletmə yolu ilə elə idarə edilməsidir ki, bu, növbəti 8 tələbə cavab verə bilsin: konsensus meyli; hesabatlılıq; şəffaflıq; çeviklik; səmərəlilik; obyektivlik və tutumluluq; qanunun aliliyi. Belə idarəetmə korrupsiyanın azalmasına, qərarqəbuletmədə ədalətli təmsilçiliyə, cəmiyyətin ehtiyaclarının nəzərə alınmasına xidmət edir.

       İdeal idarəetmə ilk olaraq, iqtisadiyyat sahəsində meydana gəlmişdir. Bir çox qərb hökümətləri və beynəlxalq təşkilatlar, təsirli iqtisadi modernləşmənin təkidiylə “ideal idarəetmə” məfhumundan istifadə edilmişdir. Məsələn, Dünya Bankı bu yanaşmanın ən qabaqcıl nümayəndələrindəndir və kredit razılaşmalarında bu qanunu zəruri bir şərt olaraq əlavə etməkdədir. İqtisadçılar  inkişafın, yalnız sərbəst bazar iqtisadiyyatı , doğru iqtisadi siyasətləri tətbiq etmək , investisiyanı təşviq etmək  ya da doğru makro-iqtisadi siyasətləri həyata keçirməklə olmayacağını, dinamik iqtisadiyyat yaratmanın , uyğun qanunlar , ictimai təşkilatlar və dəyərlər yaratmaqla mümkün olacağını  müdafiə etməkdədirlər. Bu baxımdan ideal idarəetmə , inkişafın bir gərəyi olaraq , sabiti rejimlər , hüququn üstünlüyü, təsirli(etkin) dövlət idarəçiliyi , və dövlətdən müstəqil güclü bir vətəndaş cəmiyyət istəməkdədir. Bu baxımdan demokratiya  ideal idarəetmə əsas elementlərindəndir. Çox partiyalı rejimlər və sərbəst seçkilər də korrupsiyanın  qarşısının alınmasında çox əhəmiyyətli ünsür olaraq görülməkdədir. Burada məqsəd dövlətin rolunu azaltmaq , bazarların daha yaxşı işləməsini təmin etməkdir.

Governance anlayışının Dünya Bankının gündəminə girişi 1989-cu ildə nəşr etmiş olduğu, ‘' Səhra-Altı Afrika: Böhrandan Davam etdirilə bilən İnkişafa'' adlı hesabatla olmuşdur. Bu hesabata görə , Afrikanın inkişafının qarşısındakı ən böyük maneənin ‘'rəhbərlik böhranı ‘' olduğu iddia edilməkdədir. Problemin həlli çoxluqçu təşkilati bir quruluşu da əhatə edəcək siyasi islahatlardır.  Dünya Bankı bu hesabatında , iki əsas sahədə islahatı vurğulamaqdadır. Birincisi texniki sahədə edilməsi gərəkən islahatlardır. Bu, hüququn aliliyi  və büdcə intizamını əhatə etməkdədir. Büdcə intizamı dedikdə, dövlət xidmətlərinin və dövlət sektorunda mövcud olan məşğulluğun azaldılmasıdır.

İkinci olaraq, vətəndaş cəmiyyət quruluşunda ediləcək dəyişikliklərdir. Başlıca olaraq, vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları, NGO'lar, universitetlər, həmkarlar ittifaqlarının müdafiyəsidir. Bu , eyni zamanda çoxluqçu təşkilati quruluşun da dəstəklənilməsini əhatə etməkdədir. Bu baxımdan Dünya Bankı hesabatlılıq, qanunilik, şəffaflıq, və iştirakı dəstəkləməklə vətəndaş cəmiyyətini  gücləndirmək və dövlətin gücünü azaltmaq surətiylə  vətəndaş cəmiyyəti gücləndirmək, dövlətin gücünü azaltmaq gərəkdiyini vurğulamaqdadır. Hesabatında Dünya Bankı eyni zamanda  qeyri-mərkəzləşmə və yerli idarəetmənin gücləndirilməsini istəməkdədir. Şəffaflıq və iqtisadi məhsuldarlıq, korrupsiyanın qarşısının alınmasında ən əhəmiyyətli vasitələrdir. Son olaraq hesabata görə , demokratiyanın  inkişaf etdirilməsi ancaq vətəndaş cəmiyyətin inkişafı etdirilməsi ilə mümkün ola bilər.      

İdeal idarəetmə strategiyası, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə klassik liberalizmin bünövrəsini yaratmaq şəklində izah edilə bilər. Yəni, məhdudlaşdırılmış dövlət və geniş miqyasda öz özünü təşkil edən vətəndaş cəmiyyət və bazar iqtisadiyyatı yaratmaq cəhdidir. Koffi Annan  ideal idarəetməni belə tərif etməkdədir:    “Praktikada ideal idarəetmə, hüququn üstünlüyü, siyasətin şəffaflaşması , müstəqil məhkəmə, polisin bitərəfliyi mənasını verməkdədir. Eyni zamanda azad mətbuat, fəal vətəndaş cəmiyyət quruluşları və ayrıca sərbəst seçkilər də digər faktorlardır. İdeal idarəetmə , bunlarla yanaşı  insan hüquqları və azadlıqları mənasına gəlməkdədir”" İdeal idarəetmə"nin  tətbiqi 2001-ci ildə Avropa İttifaqı Komissiyasının nəşr etmiş olduğu "ağ səhifə" ilə birlikdə Avropa İttifaqının  gündəliyinə daxil olmuşdur. Bu sənədə görə ideal idarəetməni əsasları aşağıdakılardır:

1.Aydınlıq  -üzv ölkələrin qəbul etdikləri qərarı və gördükləri işləri xalqın baş düşəbiləcəyi bir dillə onlara izah etmək ,

2.  İştirakçılıq/ Təşviq  - hər cür qərarın alınmasında və tətbiq olunmasında , geniş bir iştirakı təmin etmək,

3.Hesabatlılıq -hər bir Aİ təşkilatının  görmüş olduğu iş müqabilində məsul bilmək,

4.Tutumluluq  - alınmış olan qərarların ən sürətli və ən təsirli şəkildə tətbiq etmək,  gələcəkdəki təsirlərini qiymətləndirmək ,

5. Ahəng –siyasətlər ve əməliyyatlar arasında uyğunlaşma təmin etmək .

Yaxşı idarəçilik anlayışı  1989-cu ildə Dünya Bankının hesabatında  meydana çıxmışdır. Dövlət idarəçiliyində səmərəlilik axtarışı bu nəzəriyyənin yaranmasının səbəblərindəndir. Bu cərəyan dövlət idarəçiliyini dəyər/xidmət kontekstində təkmilləşdirilməsini özündə moizə edir. Həmçinin dövlət idarəçiliyinin praqmatikliyini özündə əks etdirir. Yaxşı idarəçiliyin əsasını Kristof Hoddun qeyd etdiyi kimi dövlətin şirkət kimi idarə olunması, dövlətin tənzimləyici funksiyasından imtahana edərək, bazarı sərbəst buraxmaq ideyasına  söykənir.(Deregulation) Yaxşı idarəçilik dövlət və özəl idarəetmə münasibətlərindəki bütün fərqlilikləri rədd edir. Bu nöqteyi-nəzərdən vətəndaşlar dövlətin ən azından qiymət tənzimləməsi vasitəsilə xidmət göstərdiyi dövlət xidmətlərinin istahlakçıları kimi nəzərdən keçirilir. Demək dövlət xidmətlərinin bazarlaşdırılmasından söhbət açmaq olar. Dövlət bu dəyişiklikdən(icra mexanizminin avtonom orqanlara ötürülməsi) səmərəlilik və daha təsirlilik kimi nəticələr gözləyir, ən azından mərkəzləşmiş sistemdən fərqli olaraq istehlakçılara yüksək keyfiyyət və daha ucuz xidmətləri təklif edir.

 Yaxşı idarəçilik mahiyyət etibarı ilə özündə səkkiz prinsipi ehtiva edir. Bunlar qanunun aliliyi, şəffaflıq, hesabatlılıq, cavab verəbilirlilik, bərabərlik, iştirakçılıq, səmərəlilik və strateji planlamadır.  Dövlət idarəçiliyində şəffaflıq və hesabatlılıq əvvəllər (ənənəvi dövlət idarəçilik modelində) əsas məğzini  inzibati  hesabatlılıqla  (Administrative  reporting)  kifayətlənən dövlət hesabatlılığı nəzərdə tutulurdu. Bu hesabatın əsas məğzini dövlət orqanlarının müvafiq dövlət hesabatının vermə məcburiyyətini özündə cəmləşdirirdi. Yaxşı idarəçilik məzmununda hesabatlılıq dedikdə ən azı məcburi hesabatlılıq qədər də, könüllü olaraq fəaliyyət dairəsi olan qurumlara, maraq dairəsində olan təşkilatlara hesabat və ya fəaliyyəti haqqında özü tərəfindən məlumatlılığın təmin edilməsidir.   Yaxşı idarəçiliyin tətbiqində  hesabatlılıq (Accountability) ,  Təhsil Nazirliyinə eləcə də müştəriləri olan tələbələrə, valideynlərə, himayədarlarına, təhsil işçilərinə və  bütövlükdə ictimaiyyətə təqdim edir. Bu vəziyyət dolayısı ilə şəffaflıq (Transparency) prinsipini ortaya çıxardır. Dövlət idarəçiliyində şəffaflığın zəruriliyi haqqında fikirlər son on ildə meydana çıxıb və dövlət idarəçiliyində iştirakçı demokratiyasının təşəkkül tapmasına nail olmaq, qanuniliyi və məsuliyyətliliyi təmin etmək üçün önəmli şərtdir. Şəffaflıq idarə olunananlarla, idarə edənlərin fəaliyyəti və qəbul etdiyi qərarlar barəsində yetərincə xəbərdar olmasıdır. Bu heç də bütün məlumatların verilməsini nəzərdə tutmur. Şəffaflıq digər bütün qanunlara yol göstərən və onların hədəflərinə çatmalarını təmin edən açar bir qanun mövqeyindədir. Öncəliklə qanunun aliliyi və şəffaflıq olmadığı yerdə hesabatlılıqda tətbiq olunmur. Yəni bu prinsiplər bir-biri ilə sıx şəkildə bağlıdır. Yaxşı idarəçiliyinin ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti idarə edənlərin idarə olunanlara qarşı məsul olmasıdır. Bütövlükdə isə şəffaflıq və hesabatlılıqda əsas məqsəd “Gün işığında” idarəetmənin təmin edilməsidir. Dövlət idarəçiliyində səmərəli idarəetmənin həyata keçirilməsi, dövlət orqanlarında xidmətlərin vətəndaşlara şəffaf, keyfiyyətli, rahat və effektiv şəkildə göstərilməsi və vətəndaş məmnunluğunun təmin edilməsi üçün daima yeniliklər tətbiq etmək lazımdır. Bunu da yalnız islahatlar vasitəsilə həyata keçirmək mümkündür. Cəmiyyət daim inkişaf edir və bu inkişafla ayaqlaşmaq üçün daim islahatlar aparmaq lazımdır. İslahatların həyata keçirilməsi heç bir zaman dayanmır, əksinə ardıcıl olaraq həyata keçirilir.Ölkəmizdə son illər ərzində dövlət idarəçiliyinin  modernləşməsi və  xüsusilə də  dövlət idarəçiliyində səmərəliliyin artırılmasına xidmət edən  silsilə xarakterli davamlı  islahatların yeni mərhələyə daxil olduğuAzərbaycanda dövlət xidmətlərinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi ASAN xidmət modelinin tətbiqi çərçivəsində yenidən formalaşdırılması səyləri bir neçə müxtəlif məqsədlərə xidmət etmişdir: (a) Dövlət xidmətlərində yeni nəsil yаnаşmаlаrın (Government innovаtion) tətbiqi və vətəndaş məmnununluğunu artırmaq (b) iqtisadi artımı və inkişafı dəstəkləyəcək effektiv dövlət xidməti sisteminin qurulması (c) dövlət xidmətlərini təqdim edən strukturları keyfiyyətli insan resursları ilə  təmin etmək  (d) əlçatanlıq, effektivlik, innovasiya, şəffaflıq və hesabatlılıq baxımından cəmiyyətin ehtiyaclarını qarşılamaqdır. Ölkəmizdə müasir dünyada qəbul edilmiş dövlət qulluğu sistemlərinə uyğun olaraq dövlət qulluğunda səmərəliliyi artırmaq istiqamətində yeni islahatlar həyata keçirilir. İslahatların əsas məqsədi idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi prosesinin sürətləndirilməsi, demokratik bir dövlətin əsas prinsiplərinin həyatına keçirilməsi və vətəndaş cəmiyyətinin gücləndirilməsinin təmin edilməsi, bazar iqtisadiyyatının yaxşı bir şəkildə işləməsi üçün lazım olan qaydalar və mexanizmlərin formalaşdırılması və hüququn üstünlüyünün əsasını təşkil edən bir idarəetmə strukturu inşa etmektir.   Son illərdə ölkəmizdə bütün sahələrdə böyük uğurlar qazanılmış, Azərbaycanın maliyyə imkanlarının artması, ölkəmizin transmilli layihələrin təşəbbüskarı və əsas iştirakçısı kimi çıxış etməsi, müasir tələblərə cavab verən infrastukturun yaradılması, ən yeni texnologiyalara əsaslanan müəssisələrin fəaliyyətə başlaması, sahibkarlığın dəstəklənməsi, biznes mühitinin yaxşılaşdırılması Azərbaycanın dünyada nüfuzunun daha da artmasına, iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətinin yüksəlməsinə, əhalinin həyat səviyyəsinin davamlı olaraq yaxşılaşdırılmasına səbəb olmuşdur. Bu gün ölkəmizdə cəmiyyət və dövlət həyatının bütün sahələrini əhatə edən islahatlar aparılır və hakimiyyətin bütün qolları bu prosesdə fəal iştirak edir. Bütün bunlar, həmçinin milli səviyyədə formalaşmış əlverişli ictimai, siyasi, hüquqi və iqtisadi mühit gənc Azərbaycan dövlətinin parlaq gələcəyinə olan inamı daha da artırır. Son illərdə dövlət səviyyəsində görülmüş ciddi tədbirlər nəticəsində respublikada kadr və struktur islahatları mükəmməl şəkildə reallaşdırılmaqdadır. Bütün bunlar səmərəli idarəetmənin daha dəqiq qeyd etsək idarəetmənin bütün sahələrini əhatə edən islahatların nəticəsində əldə olunmuşdur.