Başı kəsilən qız və toy söhbətləri

Emil Salamoğlu 

“Tükürpədici ədəbiyyat” və  başkəsən TV

Ötən həftə 20 yaşlı qızın bacısının boğazını kəsərək amansızlıqla öldürməsi Azərbaycanda ədəbi ictimaiyyətin də boynuna biçilməli günahıydı. Necə? – elə. Ondan ki, televiziyanın gecə-gündüz ifrat aqressiya püskürməsinə, sıravi ailələrin yatağına və mətbəxinə girməsinə qarşı bir kəlmə də olsun kəsmədilər.

Efir, sanki Hötenin “Gənc Verterin əzabları” olmaq öhdəliyi götürüb və ədəbiyyatın müqavimətsizliyindən əl-qol açıb, “at oynadır”. Necə ki “Gənc Verter”i oxuyan hər 10 yeniyetmədən yarısı intihara əl atırdısa, bu gün televiziyanın da  qətllərin rəngarəng olmasında aparıcılığı var.

TV artıq şok terapiyası keçirməkdən koma vəziyyətinə düşüb. Qətl hadisələrinin “müdhiş”, “şok”, “inanılmaz” epiteti, cinayət hadisələrinin metaforası potensial qatilə seçim azadlıqları verir. Və televiziyaya qarşı yumruq kimi birləşməyən “ədəbi ordu” ən son dərəcəli problemlər üçün  toy, yas mərasimlərinin təşkili mövzusunda bir araya gələ bilir.

***

Nə bacısının başını kəsən, nə anasını boğub öldürən, nə Goranboyda yeddi nəfəri yer üzündən silən şizofrenik ədəbi ictimaiyyətin tükünü tərpətdi. Hərçənd, müasir ədəbiyyatı bu hadisələr narahat etməyə bilməz – cəmiyyət kanniballaşır.

Hötenin kitabına Avropada uzun müddət qadağa qoyulması da gənclər arasında geniş vüsət alan intiharların səngiməsinə təsir etdi. Mədəniyyət, incəsənət, ədəbiyyat kluarlarında dolaşanların da çağırışı telekanalların bu səpkidə verilişləri yığışdırması olmalıydı, olmadı.

Adətən cəmiyyətin intellektual, ziyalı təbəqəsi (?) xalq böhran içində olanda həyəcan təbili çalır. Azərbaycanlı “aydınların” isə başı və yazıları hələ toy-yas işlərinə, zifah gecəsi haqda “mentalitet dağıdan” olmağa qarışıb.  Ola bilsin ki, Çexovun “Altı nömrəli palata”sı, yaxud da Mirzə Cəlilin “Dəli yığıncağı” aramızdadır. Ədəbiyyat isə böhranlı toplumlarda ya maarifçi xətt, ya da üsyançı yol tutur.  Bizdə, deyəsən, dedi-qodu, qeybət “ədəbiyyatı” yaranır.

***  

Ədəbiyyat – idealistlərlə karyeristlərin toqquşduğu səngərdir. İkincilərin ömrü və tarixdə qalması nonsensdir. İdealizm isə həmişə ədəbiyyatı və müəllifi xilas edib. Çünki idealist mövzular bütün zəmanələr və nəsillər üçün aktual, mübahisəlidir.

Kommersiyaçılıqdan uzaq, məişət həyatından qaçan, populist çıxışlar etməyən, öz hücrəsinə çəkilib kimsənin “bostanına daş atmadan” yazanlar ədəbiyyatın zirvəsində dayanır. Selincerdən tutmuş günümüzdə bəzi istisnalara qədər..

Yalnız ədəbiyyatda hər hadisəyə idealist baxış müəllifi meşşan təfəkkürdən azad edə bilir. O halda 20 yaşlı qızın bacısının başını kəsməsi hər nə qədər kriminal hadisədirsə, bir o qədər də bədii estetika axtarışına çıxmaq lazımdır. Yəni ədəbiyyatda qətli, güllələnməni, edamı necə fokuslaşdırmaq olar?

***

Fransız yazıçı Prosper Merime qədər məni novella janrında heyrətləndirən ikinci nasir olmayıb.  Onun “Mateo Falkone” novellası bir dostluq fəlsəfəsi kimi bir xəzinədir. Matteo, xanımı Cüzeppa və yeganə oğlu Fortunato ilə kiçik bir kənddə, sakit həyatı tərzi sürür. Ona nə dəyib-dolaşan var, nə də mühitin eybəcərlikləri ilə üz-üzədir.

Lakin günün birində bu hüznlü həyat alt-üst olur. Matteonun dostu, həbsdən qaçan siyasi məhbus Cannettonun onların kəndində gizlənməsi ilə bütün sakitliyi pozur. Onun gəlişi Matteonun ailəsində faciəyə səbəb olur.

Cannettonun əsgərlərdən qaçaraq gizləndiyi yeri Matteonun oğlu Fortunato görür. O, kəndə gələn silahlıların şirnikləndirici təklifinə görə atasının dostunu satır. Fortu bahalı saat müqabilində fərari məhbusu düşmənə ələ verir.

Merimenin bu ssenarisinə Nodar Şaşıqoğlunun baş rolda oynadığı film də çəkilib. Matteo dostuna qarşı bu xəyanəti bağışlamayaraq, oğlunu güllələyir. Bu, dostluğa sədaqət nümunəsindən əlavə, xain övladın böyüməmişdən məhvinə fərman verməkdir. Ata, belə oğul görmək istəmir.

Merime, bir ailənin daxilində yaşanan dramı elə ustalıqla yaradıb ki, bu gün Azərbaycanda ailədaxili qətllərin fövqündə dayanan bir idealist taleyi gözümüzün qabağında canlanır. 

*** 

“Zərəri yoxdur, ata… Mən ölə bilərəm. Sən səbir elə. İnək doktoru olma, ata…”. Nazim Hikmət “Kəllə” mənsur pyesində vərəmdən ölümcül vəziyyətdə olan qızın qiyamını təsvir edib. Doktor Dalbanezoya yalvaran qızcığaz, atasının məkrli, pulgir adamlara təslim olmasını istəmir.

O, ölümünə razıdır, atasının dünyanı vərəmdən xilas edəcək kəşfinin məhvinə isə yox. Doktor Dalbanezo serom şüşəsində vərəmdən qurtuluş dərmanı hazırlayır. Evində ac-susuz, soyuq, zülmət otaqda yaşayan ata-bala taleyin acı hökmünə boyun əymir. 

Dalbanezoya maddi sıxıntılardan canını qurtara bilmək üçün laboratoriyada inəklərə baxmaq, müalicə təklif olunur. Ona seromun tətbiqi qadağan edilir. Yalnız altı ay sonra buna icazə var. Həkimin ilk işi isə inəkləri sağaltmaqdır. Xəstə yatağında olan qızını sağaltmaq üçün dərmanı serom şüşəsinə altı ay sonra töksə, iş-işdən keçmiş olacaq  – qızcığaz ölə bilər.

Amma səfil gündə yaşayan alim kommersantlarla razılaşır. Laboratoriyada isə gizlicə qızına serom şüşəsinə dərman hazırlayanda Paolina içəri daxil olaraq şüşəni yerə vurub sındırır, müqavilə şərtlərini pozmaqda ittiham edir. Vəssalam.

***

Dalbanezo işdən atılır, ac-yalavac qalır, həbsə göndərilir, məhbəsdə isə yaddaşını, ağlını itirir. “Kəllə” vecsiz, sərsəri birinə çevrilir. Həbsdən çıxanda isə vərəmdən qan qusan qızı çoxdan dünya ilə vidalaşmışdı.

N.Hikmət pyesdə Dalbanezonun bir ailənin faciəsini böyük məharətlə təsvir edib. “Kəllə” günün birində olur – sirkdə qəfəsə salınmış sərsəri. Sirkə gələnlər ona qəfəsdə baxıb gülürlər, yalnız fahişə bir qadın ona “yazıq doktor” deməklə ürəyi yanır.

Dalbanezo “Nəfəs ala bilmirəm, qulağıma səslər gəlir. Qımıldanma, qızım…” deyərək dizləri bükülür və sirkdə qəfəsdə barmaqlığa sarılaraq ölür.  Sirkin gözətçisi onun kəlləsini meyitxanada həkimə 65 dollara satır: “Mal istəyirdiniz, bu da mal. Hərif, bəlkə də, dahi imiş, kim bilir?...”.

Nazimin kəsilən “Kəllə”si ilə Bakıda başı kəsilən bacının fərqi ondadır – bir ziyalı idealizm yaradır, biriləri isə buna baxıb keçirlər  – toy söhbətlərinə… /kult.az/