AZƏRBAYCAN-TÜRKİYƏ DİPLOMATİK MÜNASİBƏTLƏRİNİN QURULMASI - Təhlil

Günel ADIGÖZƏLOVA, Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru

(III məqalə)   

   Azərbaycan və Türkiyənin əlverişli geosiyasi və geostrateji mövqeləri ölkələrimizi yalnız bir-biri üçün deyil, ümumən dünya üçün mühüm məkana çevirmişdir. Bu isə öz növbəsində, qloballaşma, inteqrasiya proseslərinin xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyi müasir dövrdə dövlətlərimizə öz gələcəklərini tarixi həqiqətlər və ümumi mədəni dəyərlər üzərində qurmaları üçün əlverişli zəmin yaratmışdır. Azərbaycan-Türkiyə əməkdaşlığı və tərəfdaşlığı məhz göstərilən amillərin təsiri altında qısa, lakin zəngin tarixi inkişaf yolu keçərək bu gün artıq strateji müttəfiqlik müstəvisinə keçmişdir.

 Sovetlər Birliyinin 15 müttəfiq respublikasından biri olduğu 70 il ərzində Azərbaycanın Türkiyə ilə əlaqələri SSRİ ilə Türkiyə arasında imzalanmış müqavilə və sazişlər, digər beynəlxalq sənədlər nəzərə alınmaqla qurulmuşdur (yalnız iqtisadi, ticarət və mədəni əlaqələr olmuşdur). Hələ Azərbaycan Sovet İttifaqının tərkibində olarkən iki respublika arasında rəsmi münasibətlər mövcud olmuşdur. 1967-ci ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin Baş naziri Süleyman Dəmirəlin və 1969-cu ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin Prezidenti Cövdət Sunayın Bakıya səfərləri bu əlaqələrin xarakterinin müəyyənləşdirilməsində böyük rol oynamışdır. Keçən əsrin 80-ci illərdə Türkiyənin Sovet İttifaqı ilə ticarət-iqtisadi münasibətlərində müəyyən canlanma müşahidə edilməyə başlandı. Lakin həmin dövrdə də ermənilər Sovet-Türkiyə münasibətlərinin bütün istiqamətlərini inhisara almışdılar. Xarici İşlər Nazirliyinin Orta Şərq ölkələri ilə əlaqələr şöbəsində, Xarici Ticarət Nazirliyində, Dövlət İqtisadi Əlaqələr Komitəsində, Mədəniyyət Nazirliyində, hətta Beynəlxalq Kitab Birliyində, yəni xarici siyasət və xarici ticarətlə məşğul olan bütün ittifaq təşkilatlarında özlərinə möhkəm yuva quran ermənilər Azərbaycanla Türkiyə arasında hər hansı əlaqələrin yaranmasına müxtəlif yollarla mane olur, mərkəzi hakimiyyət orqanlarını inandırmağa çalışırdılar ki, Türkiyə ilə münasibətlər nəticəsində müsəlman respublikalarına pantürkizm ideyaları sirayət edə bilər.

Türkiyə Cümhuriyyəti Azərbaycanda baş verən prosesləri xüsusi bir maraqla müşahidə etmişdir. Məsələn, Azərbaycan xalqının müstəqillik mübarizəsində 1990-cı ildə yaşanan 20 yanvar faciəsi Türkiyədə ictimaiyyəti ayağa qaldırmış, media, universitetlər, hökumət və sıravi vətəndaşlar Bakıda törədilən bəşəri cinayəti kəskin tənqid etmiş, Azərbaycan xalqı ilə bir yerdə olduqlarını bəyan etmişdilər.

20 yanvar faciəsini törətmiş SSRİ rəhbərliyi Azərbaycan xalqının müstəqillik arzusu və iradəsinin qarşısını ala bilmədi. 1991-ci il oktyabr ayının 18-də  Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi müstəqillik haqqında Konstitusiya Aktl qəbul etdi və oktyabrın 29-da dünya dövlətlərini və BMT-ni bu müstəqilliyi tanımağa çağırdı.

Müstəqillik ərəfəsində Türkiyədən Azərbaycana gələn ilk nümayəndə heyyəti Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinə məxsus olmuşdur. Bakıya olan bu səfər 1991-ci il sentyabrın 12-14 reallaşmışdır. Həmin heyyət Bakıda rəsmi görüşlər keçirdikdən sonra geri qayıdaraq Azərbaycanın müstəqilliyini ilk tanıyan ölkə məhz Türkiyənin olması ilə bağlı hökumətə hesabat təqdim etmişdir. Nəticədə 1991-ci il noyabr ayının 9-da  Türkiyənin Baş naziri Məsud Yılmaz Azərbaycanın müstəqilliyinin Türkiyə tərəfindən rəsmən tanınması haqqında bəyanat verdi. Obyektivlik naminə onu da qeyd edək ki, Türkiyənin bu addımı dünya birliyinin bəzi dövlətləri tərəfindən heç də birmənalı qarşılanmamışdır. Məsələn, bu hadisədən dərhal sonra ABŞ Türkiyəyə bir qədər tələsməməyi məsləhət bildi. Rəsmi Vaşinqtonun mövqeyinə görə, dünyanın digər fövqəldövləti olan Sovet İttifaqının mövcudluğu şəraitində belə tələskənlik beynəlxalq gərginliyi artıra bilər. Bu mövqeyə cavab olaraq 1991-ci il noyabr ayının 11-də Türkiyə Respublikasının Xarici İşlər naziri Səfa Gəray bəyanatla çıxış etdi və bildirdi ki, Sovet İttifaqının əsaslı islahatlar mərhələsinə daxil olması bütün dünyada olduğu kimi, Türkiyə-Sovet münasibətlərinə də müsbət təsir göstərmişdir. Türkiyə öz qonşusu ilə dosluğa və səmərəli əməkdaşlığa həmişə böyük əhəmiyyət vermişdir və indi də bu dövlət ilə münasibətləri qarşılıqlı hörmət əsasında qurur. Hazırda Türkiyə Respublikası yeni türk dövlətlərinin müstəqilliklərini tanımaq məsələsini özünün SSRİ-yə münasibətdə ümumi siyasəti çərçivəsində müzakirə edir. Azərbaycanın istiqlaliyyətini tanımaq haqqında Türkiyə hökumətinin qərarı isə türk xalqının iradəsini ifadə edir.

Bunun ardınca rəsmi Ankara 1992-ci il 14 yanvar tarixində Azərbaycanla diplomatik əlaqələri bərpa etmişdir. 1992-ci ilin may ayında Türkiyənin Azərbaycanda səfırliyi açılmışdır. Azərbaycanın isə Türkiyədə səfirliyi 1992-ci ilin avqust ayından fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Ölkəmizin 1993-cü il yanvar ayından etibarən İstanbul şəhərində Baş Konsulluğu işə başlamışdır. Azərbaycanın və Mərkəzi Asiyanın türkdilli respublikalarının BMT-yə qəbulunda da Türkiyənin təşəbbüslə çıxış etməsi qurumda müvafıq müzakirələrə start vermiş və müsbət nəticə ilə yekunlaşmışdır.

Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, 1918-ci ilin may ayında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradıldığı elan edildikdən sonra da ilk olaraq məhz Türkiyə onunn müstəqilliyini tanımış, siyasi və diplomatik münasibətlər qurmuşdu. 1920-ci il aprel işğalından sonra da SSRİ-nin təşkilinə qədər Azərbaycanın Türkiyədə nümayəndəliyi mövcud idi.

Yuxarıda sadalanan reallıqlar kontekstində ilk olaraq Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan və onunla diplomatik münasibətlər quran Türkiyə Respublikasının növbəti mühüm addımını 1992-ci il noyabr ayının 2-də atdı. Həmin vaxt Ankarada, «Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında əməkdaşlıq və həmrəylik haqqında» imzalanmış saziş imzalandı. Bu sənəddə ikitərəfli əməkdaşlığın geniş spektrinə dair məsələlər öz əksini tapmışdır. Bundan savayı, «Azərbaycan Respublikası Höküməti və Türkiyə Respublikası höküməti arasında ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq haqqında» Saziş, «Azərbaycan Respublikası Höküməti və Türkiyə Respublikası höküməti arasında mütəxəssis kadrların hazırlığı haqqında» Protokol, «Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi ilə Türkiyə Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi arasında əməkdaşlıq haqqında» Protokol, «Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında avtomobil daşımaları haqqında» Saziş, «Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında mülki, ticarət və cinayət işləri üzrə qarşılıqlı hüquqi yardım göstərilməsi haqqında» Müqavilə, »Azərbaycan Respublikası Dövlət Televiziya və Radio Komitəsi və Türkiyə Respublikası Radio və Televiziya Komitəsi arasında əməkdaşlıq» Protokolu, «Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə Türkiyə Respublikası Hökuməti arasında kiçik və orta həcmli sənaye müəssisələrini inkişaf etdirmək sahəsində texniki əməkdaşlıq haqqında» Protokol, «Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında kredit haqqında» Saziş və digər mühüm sənədlər Ankara-Bakı münasibətlərinin inkişafı üçün lazımi hüquqi-normativ bazanı yaratmış oldu.

Türkiyənin müstəqilliyin ilk illərində Ermənistanın blokada vəziyyətində saxladığı Naxçıvana göstərdiyi köməklik xüsusilə misilsiz əhəmiyyətə malik idi. Təsadüfı deyildir ki, 1992-ci ilin martın 22-də Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Heydər Əliyev Türkiyə Prezidenti Türqut Özalın və Baş Nazir Süleyman Dəmirəlin xüsusi dəvəti ilə Türkiyəyə rəsmi səfər etmiş və rəsmi Ankara tərəfindən Naxçıvana maliyyə, iqtisadi və texniki yardım göstərilməsi haqqında, o cümlədən 100 mln. dollar məbləğində kredit ayrılmasını və hər il 100 nəfər tələbənin Türkiyədə təhsil almasını nəzərdə tutan birgə əməkdaşlıq protokolunu imzalamışdır. Bununla da Turkiyə istənilən şəraitdə Azerbaycanın yanında oldugunu bir daha təsdiqləmişdir.

Ardı vardır.