Rüstəm Abdullayev,
Babək Məmmədəliyev -
“Azərbaycan İnterneyşnl Mayninq Kompani Limited” şirkətinin kəşfiyyat geoloqları.
Ağyurd mis-qızıl yatağı Ordubad filiz rayonunda yerləşməklə, böyük tektonik strukturların - Ordubad, Ağyurd-Misdağ və Vənəndçay filiznəzarətedici və filizgətirici dərinlik yarılmalarının birləşdiyi qovşağa təsadüf edir. Yatağın strukturu Eosen dövrünə aid mürəkkəb quruluşlu Mehri-Ordubad plutonunun intruziv süxurlarından asılı olaraq formalaşmışdır. Filizləşmə genetik cəhətdən plutonun cavan intruzivlərinin postmaqmatik hidrotermal fəaliyyəti ilə əlaqələndirilir.
Yataq öz xarakterinə ğörə çox yayılmış tipə - qranitoid intruzivlərinin daxili hissələrində yerləşən və yarıcı xarakterli filiz cisimləri ilə xarakterizə olunan damar və minerallaşmış zonalar tipinə aiddir. Filizləşmə uzun müddət ərzində, birləşmə-kəsişmə qovşaqlarında və intensiv çatlılıq zolağında filizdaxili hərəkətlərin müşayiəti ilə gərgin tektonik şəraitdə baş vermişdir. Filizləşmənin çoxmərhələli olması da bununla bağlıdır.
Yatağın geoloji quruluşunda mərkəzi və şərq hissələrdə plutonun qranosiyenit intruzivinin süxurları - qranosiyenitlər, zolaqlı kvarslı və kvarssız siyenit-dioritlər, aplit-dioritlər; cənub-qərb və cənub hissələrdə isə plutonun adamellit intruzivinin süxurları – adamellitlər, tonalitlər, diorit-siyenitlər və qabbro-siyenitlər inkişaf etmişlər. Qranosiyenit intruzivinin boz, sıx quruluşlu, iri və orta dənəli, çox vaxt xirda pirit, bəzən xalkopirit və az hallarda molibdenit möhtəviləri saxlayan kvarslı siyenit-dioritləri ən çox yayılmış süxurlardır və onlar yataq ərazisinin təqribən 80%-ni təşkil edirlər.
Damar süxurları yataqda, ayrı-ayrılıqda hər intruzivə məxsus olmaqla, geniş yayılmışlar. Bunlardan qranosiyenit intruzivinin qranodiorit-porfir, aplit-diorit, siyenit-diorit, siyenit-porfir, lamprofir tərkibli daykalarını qeyd etmək olar. Qranodiorit-porfir və lamprofir daykaları yataq daxilində ən çox rast gələnlərdir. Qranodiorit-porfir daykaları qırılma çatlarına təvafüq olmaqla, bütün intruziv komplekslərini və onların dayka törəmələrini yarırlar.
Ağyurd yatağı qızıl filizləşməsinin lokallaşması üçün əlverişli litoloji-struktur şəraitə malikdir. Bu bir tərəfdən kontakt tipli iri filiznəzarətedici və filizgətirici yarılmaların yaxında olması, digər tərəfdən çoxsaylı daykaların və serisitləşmiş, kaolinləşmiş, piritləşmiş süxurların geniş yayılmasıdır. Dəyişmələr sahəvi şəkildə inkişaf etmişdir (təqribən 1000 x 200m) və əsasən, yarılma zonalarını müşayiət edirlər. Bu dəyişmə zolağından şimal-şərqə tərəf müxtəlif qalınlıqlı və uzunluqlu 20-dən artıq filiz zonası müşahidə edilir.
Yataq yer səthində, ştolnyalarla - üç horizontda və buruq quyuları ilə 350-400m-ə qədər öyrənilmişdir. Bu günə kimi aparılmış geoloji kəşfiyyat işlərinə əsasən zonalardan yalnız üçü - əsasən, 3№-li yüksək, “Paralel” və “Apofiz” filiz zonaları isə çox da yüksək olmayan sənaye perspektivliyinə malikdir.
3№-li zona yatağın şimal-qərb hissəsinin mərkəzində, Ayçınqılçayın sol sahilində yerləşir. Zonanın uzanma istiqaməti ŞŞq 35-45°, yatım azimutu CQ 305-315<70-85° təşkil edir. Zona yer səthində, 26 (2528 m), 15 (2432m), 27 (2299.5 m) nömrəli ştolnya horizontlarında və sonuncudan 44m aşağıda (yer səthindən 370m məsafədə) buruq quyuları ilə (№№ Q-18, AGDD15 və AGDD17) öyrənilmişdir. Uzanma istiqamətində, şimal-şərq və cənub-qərb hissələrdə zona yer səthində açılmış, mərkəzi hissədə isə müasir çöküntülərlə örtülmüşdür. Zonanın materialı intensiv hidrotermal dəyişmiş (kvarslaşmış, piritləşmiş, serisitləşmiş, ağarmış) süxurlardan ibarətdir. Çoxsaylı kvars, bəzən kalsit damar və damarcıqlarına rast gəlinir.
“Paralel” zonası 3№-li zonadan cənub-şərqdə yerləşir. Zonanın uzanma istiqaməti ŞŞq 30-80°, yatım azimutu ŞŞq 300-350<75-85°-dir. Zona yer səthində çox yerdə müasir çöküntülərlə örtülmüşdür və burada onun sənaye əhəmiyyətli parametrləri müəyyən edilməmişdir.
.png)
Şəkil 1. Ağyurd mis-qızıl yatağının geoloji xəritəsi, ilkin miqyas 1:2000
“Apofiz” zonasının yer səthinə çıxışı yoxdur və o, 15 və 27№-li ştolnya horizontlarında, “Paralel” zonasından cənub-şərqdə aşkar edilmişdir. Bu zona da şimal-şərq istiqamətində (35-45°) uzanmaqla, sərt bucaqla, 75-85° ilə şimal-qərbə doğru yatır.
Filiz cisimlərinin morfologiyası. Filiz zonaları və cisimləri filizyerləşdirici çatların vəziyyəti ilə əvvəldən müəyyən edilmiş mürəkkəb morfologiyaya malikdirlər.Yataqda geniş yayılmış şimal-şərq istiqamətli bu çatların uzanma istiqamətləri boyu yan süxurlar hidrotermal-metasomatik dəyişməyə - kvarslaşma, serisitləşmə, epidotlaşma, xloritləşmə, kaolinləşmə və albitləşməyə məruz qalmışlar. Filiz zonaları şimal-şərq (20-60°) istiqamətində şaxələnən ayrılma çatlarına təvafüqdür və 60-80° ilə şimal-qərbə və cənub-şərqə yatırlar.
Filiz zonaları və cisimləri uzanma istiqamətində az bir məsafədə rast gələn, növbələşən daralma və genişlənmələrlə, sütunvari formada şaxələnmələrlə xarakterizə olunurlar. Daralma yerlərində qırılma xəttinin qalınlığı 1-2sm olur və burada yalnız sürtünmə gili müşahidə edilir. Hidrotermal dəyişmiş süxur zonalarında filiz cisimlərinin kulisvari yatımlarına, yaxud kvars damarlarının təsbehvari quruluş formalarına rast gəlinir. Az qalınlıqlı pirit, kvars və kvars-kalsit damarcıqları geniş yayılmışdır, bəzən müstəqil kvars damarlarına rast gəlinir. Zonaların qalınlığı 0.2-3.0m, uzunluğu 150-1200m arasında dəyişir. Yan süxurların filizləşməni müşayiət edən hidrotermal dəyişmələri bəzi yerlərdə filizli intervalların qalınlığını artırmışdır. Zonalararası məsafə yatağın şimal-şərqində 20-70m, yatağın cənub-şərqində 100-150m təşkil edir. Erroziya kəsilişi ilə onlar 300m-dən artıq şaquli məsafədə açılmışlar.
Yan süxurlarda baş vermiş dəyişmələrin müxtəlifliyinə əsasən hidrotermal fəaliyyətin intensivliyi haqqında müəyyən fikir söyləmək olar. Serisitləşmə zonaların səthə yaxın hissələri üçün daha xarakterikdir. Yataqda ilkin süxurların ardıcıl surətdə dəyişmələri geniş yayılmışdır. Bu dəyişmələr əslində süxurların fiziki və kimyəvi aşınması məhsullarıdır və onlar yatağın bütün filizlərinin yan süxurları hesab edilən kvarslı siyenit-dioritlərdə də müşahidə edilir.
Filiz cisimləri filizli məhlullarla çatların dolması nəticəsində əmələ gəlmiş sərt düşümlü damar zonalarında təşəkkül tapmışdır və onlar möhtəvi-damarcıq tipli qızıllı mis-molibden filizlərdən təşkil olunmuşlar. Bütün zonaların xarakterik cəhəti uzanmaları və düşmələri boyu onlardakı filizləşmənin çox qeyri-bərabər yayılmasıdır. Filiz cisimlərinin sahə üzrə yerləşməsində və paylanmasında müəyyən yönlənmə müşahidə olunur: onların əksəriyyəti bir-birinə paraleldir.
.png)
Şəkil 2. Qranosiyenitlərdə minerallaşmış zona daxilində kvars damarı
.png)
Şəkil 3. Damarların yatım forması
Filiz cisimlərinin formalaşması filizəmələgəlmə prosesinin fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri (temperatur, təzyiq), yan süxurların fiziki-mexaniki xassələrinin, doldurucu boşluqların konfiqurasiyası və b.k. faktorlarla şərtlənir.
Filizlərin maddi tərkibi və tekstur-struktur xüsusiyyətləri. Filiz zonaları bütün istiqamətləri (tektonik pozulmaların qırılma zonaları) boyu intensiv həllolma-çıxarılma prosesinə məruz qalmışlar və həm yer səthində, həm də çatlar vasitəsi ilə dərinliyə doğru çox yerdə dəmir oksidləri ilə zənginləşmişlər. Bu prosesin geniş yayılmasının səbəbi oksidləşmə zamanı dəmir oksidi əmələ gətirən piritin dayanıqsız olmasıdır. Piritin kimyəvi aşınması nəticəsində yaranan limonit və digər oksidləşmə məhsulları yer səthində və ondan 150m-ə qədər aşağıda müşahidə olununlar.
Yer səthindəki həllolma-çıxarılma prosesləri nəticəsində zonalarda intensiv çatlılıq və dəyişmələr olduqda onlarda ya sənaye əhəmiyyətli qızıl olmur, ya da qızılın yüksək miqdarına o yerlərdə rast gəlinir ki, orada həllolma-çıxarılmaya dayanıqlı olan və kulisvari yerləşmiş kvarslı filiz kütlələri mövcud olsunlar.
Yatağın filiz cisimləri, əsasən, kvars-sulfid, bəzən kvars-karbonat-sulfid damar zonalarında və qismən hidrotermal dəyişmiş yan süxurlarda yerləşmişdir.
Filizlər damar materialları ilə yanaşı (bəzən isə onlarsız), yan süxurların hidrotermal dəyişmə məhsullarından ibarətdir. Filizlərin maddi tərkibinin xarakterinə əsasən yataqda filiz cisimlərinin aşağıdakı tipləri ayrılır: kvars-sulfid damar cisimləri, kvars-karbonat-sulfid cisimləri və xloritləşmə-kaolinləşmə-serisutləşmə-piritləşmə minerallaşma zonaları. Filizləşmə damarcıq-möhtəvi xarakterli mis-molibden-qızıl-kvars-sulfid tipli kompleks formasiyaya aiddir. Filizlərdəki əsas mineral komponentlərinin miqdarına görə aşağıdakı filiz tipləri müəyyən edilmişdir: mis-qızıl, mis-molibden-qızıl və molibden.
.png)
Şəkil 4. 27№-li ştolnyada ilkin oksidləşmə məhsulları -limonit və araqonit stalaqmitləri
Filizlərin mineraloji tərkibi aşağıdakı cədvəldə verilir.
Cədvəl
Filizlərin mineraloji tərkibi
Filiz zonalarından götürülmüş çoxsaylı anşlif nümunələri üzərində aparılmış müşahidələrə əsasən filizəmələgəlmə prosesində iştirak etmiş filiz minerallarının bəzilərinin təsviri aşağıda verilir.
Pirit əsas filizəmələgətirici minerallardan ibarət olmaqla, möhtəvi, damarcıq, qırıntı formalarında xalkopirit, kvars və digər filiz və qeyri-filiz mineralları ilə birlikdə və onlarla sıx əlaqədə massiv, zolaqlı, damarcıq-möhtəvi və ləkəli teksturlu mis-kolçedan filizlərinin tərkib hissəsini təşkil edir. Piritin dənəvər aqreqatlarının ölçüləri 0.02-2.5mm arasındadır. İri aqreqatları porfiroblastik, qranoblastik, qəlpəvi, xalkopiritlə birlikdə isə kataklaz və kataklastik struktura malik olmaqla, intensiv çatlı, brekçiyavaridir və onların əksəriyyətində xalkopiritin və sfaleritin incə mikrohissəciklərinə rast gəlinir. Kristalları kubik, bəzən oktaedrik, rombododekaedrik formadadır və onlar bəzi yerlərdə dəyişmiş, parçalanıb xırdalanmış və brekçiyalaşmışdır. Dənələrarası boşluqlar, çatlar xalkopiritlə və kollomorf zonal quruluşlu melnikovitlə, bəzən isə gessitlə dolmuşdur. Pirit aqreqatlarının əsas kütləsi onun intensiv çatlı hissəsindən ibarətdir və o, incə xalkopirit damarcıqları ilə birlikdə filizlərdə müxtəlif qalınlıqlı zolaqlar əmələ gətirir.
Xalkopirit də pirit kimi, əsas filizəmələgətirici minerallardan olmaqla, çox nazik 1.5mm-lik damarcıq, sapvari ayrılmalar şəklində və digər formalarda mis-kolçedan filizlərinin əsasını təşkil edir. Əsasən pirit aqreqatlarının kənar hissələrində inkişaf etməklə, onun dənələrarası boşluqlarını doldurur. Filiz və qeyri-filiz minerallarının qırıntılarını birləşdirən sement kimi müşahidə edilir. Xalkopiritin allotriomorf şəkilli dənələrinin ölçüləri 0.02-1.0mm arasındadır. Onun belə formalı dənələri mineralın özündə brekçiyavari-qəlpəvi tipli, qeyri-filiz tərkibli kütlə fonunda ləkəli-möhtəvi tipli tekstur əmələ gətirir. Kvarsın nazik zolaqları daxilində müşahidə edilən, çox vaxt 0.1-0.15mm qalınlığında olan damarcıqvari fərdlərin kənar hissələrində kovellinin və tennantitin incə haşiyələrinə rast gəlinir. Kvarsda xalkopiritin elə aqreqatlarına rast gəlinir ki, onlar bəzən tamamilə kovellinlə əvəzlənmiışlər. Bəzən xalkopirit tellurovismutit və tennantitlə birlikdə kütlədə qarşılıqlı bitişmə strukturları əmələ gətirir.
Tennantit məkanca qeyri-bərabər və az yayılmışdır. Allotriomorf dənəli, bəzən izometrik formalı, 0.02-0.2mm ölçülü aqreqatlar əmələ gətirir. Tennantitin uzunsov formalı kristallarına və 0.03-0.05mm qalınlıqlı, 0.7-0.8mm uzunluqlu damarcıqlarına, əsasən, xalkopiritdə və onunla sıx assosiasiyada, bəzən kvarsda rast gəlinir. Kristalların bəzi üzlərinin kənar hissələrində piritin 0.01-0.03mm ölçülü mikrokristalları və tellurovismutitin lövhə şəkilli aqreqatları müşahidə edilir. Kvarsda rast gələn tennantit aqreqatlarının kənar hissələri kovellinlə əvəz olunmuşdur. Tennantit xalkopiritlə birlikdə çox vaxt qarşılıqlı bitişmə strukturları əmələ gətirir və həmin minerallaşma, əsasən, pirit-xalkopirit tərkibli filiz zolağına təvafüq olur.
Molibdenit məkanca qeyri-bərabər və az yayılmışdır. Əsasən, yastı, lövhəvari, əyilmiş kristallar, bəzən böyrək formalı, dənəvər ayrılmalar şəklində olan aqreqatlarda rast gəlinir. Aqreqatlarda əzilmə fiqurları və polisintetik ikiləşmələr inkişaf etmişdir. Molibdenit ayrılmalarının ölçüləri 0.05-0.35mm arasında dəyişir.
Arsenopirit çox incə, lövhəvari, prizmatik, bəzən rombik kristallar şəklində formalaşmışdır. Kristallar, əsasən, filiz zolaqları istiqamətində yönlənmişlər, lakin bəzi yerlərdə arsenopirit kristalları qruplarının inkişaf şırnağı pirit-xalkopirit tərkibli filizləri kəsib keçir. Kristalların ölçüləri 0.01-0.08mm arasında dəyişir. Arsenopirit, əsasən, xalkopiritlə sıx əlaqədə inkişaf etmiş və onun kristallarının yığıntıları xalkopiritin 0.15-0.25mm qalınlıqlı damarcıqvari fərdləri daxilində konsentrasiya əmələ gətirirlər. Burada 0.1 x 0.1mm ölçülü, yaxşı inkişaf etmiş, kub görünüşlü pirit kristallarına da rast gəlinir. Arsenopirit kristallarının yığıntılarının yerləşdiyi xalkopirit damarcığının yaxınlığında sərbəst qızıl möhtəviləri müşahidə edilir.
Kovellin kvarsla sıx assosiasiyada, ölçüləri 0.0-0.85mm arasında dəyişən haşiyələr, prizmatik kristallar, radial-şüavi aqreqatlar və kollomorf ayrılmalar şəklində filizlərdə qeyri-bərabər yayılmışdır. Kovellin bornitlə birlikdə çox vaxt əvəzetmə strukturu əmələ gətirirlər.
Tellurovismutit məkanca qeyri-bərabər yayılmış və ona çox az hallarda, əsasən, xalkopiritlə və kvarsla sıx assosiasiyada 0.01-0.06mm ölçülü yastı, lövhəvari allotriomorf dənələr, vərəqvari, axçavari aqreqatlar şəklində rast gəlinir. Tellurovismutitin dənələri və aqreqatları kataklaz çatlarında və piritin dənələrarası boşluqlarında lokallaşaraq, konsentrasiya mərkəzləri yaradırlar. Tellurovismutit xalkopiritin kütləsində 0.03-0.032mm ölçüdə damarcıqvarı, pirit aqreqatlarının kənar hissələrində isə vərəqvari fərdlər əmələ gətirir. Çox vaxt tellurovismutitin yaxınlığında sərbəst qızılın 0.1 x 0.1mm ölçülü mikrokristallarına rast gəlinir. Belə sahələr piritlə sıx assosiasiyada, onun kənar hissələrində yaranmış və orada tellurovismutitin yaxşı inkişaf etmiş vərəqvari-axçavari aqreqatları müşahidə edilir.
Gessit gümüşün əsas minerallarından olmaqla, allotriomorf dənəli aqreqatlar, kristallar və polisintetik ikiləşmələr şəklində xalkopirit üzrə inkişaf etməklə, məkanca çox qeyri-bərabər yayılmışdır. Gessitin ölçüləri çox kiçikdir: 0.001-0.01mm. Onun yığıntılarının konsentrasiya şəklində toplandığı yerlərin yaxınlığında xalkopiritlə sıx assosiasiyada sərbəst qızılın mikrohissəciklərinə rast gəlinir. Gessit bəzən piritin çatlarını doldurur.
Sərbəst qızıl məkanca çox qeyri-bərabər yayılmışdır. Xalkopiritin sapvari-damarcıqvari fərdlərinin və piritin çox nazik damarcıqlarının inkişaf etdiyi sahələrdə sərbəst qızıl yumaq-damarcıqvari formada 0.01-0.3mm ölçülərdə dənəciklər əmələ gətirmişdir. Sərbəst qızıl, əsasən, xalkopirit, gessit və piritlə sıx assosiasiyada müxtəlif formalarda müşahidə edilir. Ümumiyyətlə, sərbəst qızıl incə kvars və xalkopirit damarcıqlarından təşkil olunmuş filiz zolaqlarına təvafüqdür.Yataqda geniş yayılmış 12-15sm qalınlıqlı kvars-sulfid damarlarında sərbəst qızılın hissəciklərinə, bir qayda olaraq, zalbandətrafı hissələrdə kvars zolaqcıqlarında, linzalarında və ləkələrində rast gəlinir. Adətən, müxtəlif ölçülü 5-8 dənəcikdən ibarət olan izometrikə yaxın formada kompakt yığıntılar və nadir hallarda tək fərdlər əmələ gətirir. Qızıl dənəciklərinin ölçüləri 0.04-1.8mm arasındadır və onlar ölçülərinə görə, şərti olaraq, aşağıdakı qaydada təsnif edilmişdir:
0.2mm-dən kiçik - 58.5%;
0.2-0.4mm arasında – 26.8%;
0.4mm-dən böyük – 14.6%.
Sərbəst qızıl əksər hallarda kvarsla, xalkopiritlə, bəzən melnikovitlə birləşmələr əmələ gətirir. Birləşmə fərdlərinin uzunluqları 0.04-0.70mm, sahəvi ölçüləri 0.08 x 0.60mm arasındadır.
Petroqrafik tədqiqatlara əsasən filizlırin tərkibində aşağıdakı süxurəmələgətirici minerallar aşkar edilmişdir:
əsas – kvars, plagioklaz, ortoklaz, hornblend, çöl şpatları;
nadir – biotit;
aksessor – sfen, maqnetit, apatit, sirkon;
törəmə – xlorit, serisit.
Şəkil 5. Kvarsda sərbəst qızıl dənələri, böyütmə 90x
Ağyurd yatağının filizləri, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, 4 minerallaşma mərhələsində formalaşmışdır: kvars-pirit-molibdenit, pirit-xalkopirit-tellurid, kvars-kalsit-sfalerit və kvars-karbonat. Pirit-xalkopirit-tellurid mərhələsi məhsuldar mərhələ hesab edilir və onun maddi tərkibi mineral tarazlığın 3 pilləsinə müvafiq olan 3 paragenetik assosiasiya ilə təmsil olunur: kvars-pirit, kalsit-xalkopirit-markazit və qızıl-tellurid-vismut.
Kvars-pirit assosiasiyası filiz kütləsinin, demək olar ki, 90%-ni təşkil edir. Burada piritin payına ümumi kütlənin 30-35%-i düşür. İri (0.05-1.5mm) kristallik, massiv, metasomatik görünüşlü, sıx möhtəvi aqreqatlı və özündə kvarsın reliktlərini saxlayan piritə ümumi kütlədə intensiv çatlı, kənar hissələrdə isə mikrobrekçiyalaşmış şəkildə rast gəlinir.
Kalsit-xalkopirit-markazit assosiasiyası damarcıqlar formasında əvvəlki assosiasiyanın pirit dənələri arasında inkişaf edərək, piritin massiv aqreqatlarını kəsir. Assosiasiyanın tərkibində əsas minerallar kimi karbonatlar, xalkopirit, melnikovit, markazit, xırdadənəli pirit, ikinci dərəcəli minerallar kimi sfalerit və qalenit müşahidə edilir.
Qızıl-tellurid-vismut assosiasiyası həcminə görə çox kiçik olsa da, yatağın sənaye əhəmiyyəti onunla bağlıdır və onun ikinci assosiasiyanın xalkopiriti ilə sıx məkan əlaqəsi mövcuddur. Qızılın və telluridlərin damarcıqları, həmçinin xalkopirit ilkin piritdəki boşluqları doldurur. Assosiasiyanın tərkibində aşağıdakı əsas minerallara rast gəlinir: tellurovismutit, vismutit, tetradimit, matildit və sərbəst qızıl.
Assosiasiyaların əsas filiz minerallarının lokal analizi zamanı onların tərkibində makroskopik qızıl müşahidə edilməmişdir, lakin piritdə onun miqdarı 0.01%, markazitdə 0.005-0.03% olmuşdur. Sərbəst qızıl xırda, sadə formalı danəciklər şəklində erkən piritin dənələrində və xalkopirit damarcıqlarında qeyd olunur. Qızılın bir hissəsi tellur-vismut mineralları ilə əlaqədardır. Bütün mərhələlərnin pirit aqreqatlarında qızılın, faizin yüzdə bir hissəsinə qədər miqdarına həmişə rast gəlinir. Mikroskopik görünən qızıl bütün minerallarla, o cümlədən telluritlərlə münasibətdə onların üzərinə “oturmuş” vəziyyətdə müşahidə edilir.
Filizlərin yuxarıda göstərilən dörd minerallaşma mərhələsində, təqribən 360-200°C temperaturda xlorid-karbon qazı-hidrogen tərkibli məhlullardan çökməsi ehtimal edilir. Qızıllı filiz cisimlərinin əsasını məhsuldar pirit-xalkopirit-tellurid mərhələsinin qızıl-tellurid aqreqatları təşkil edir. Bundan əlavə, birinci mərhələnin sulfidlərində də dispers qızıla rast gəlinir.
Filizlərin tekstur-struktur xüsusiyyətləri yataqda metasomatizmin geniş yayılması, süxurların və filizlərin metasomatik əvəzolunma prosesləri, filizdaxili tektonik hərəkətlər və s. ilə əlaqədar olaraq formalaşmışdır.
Filizlərdə aşağıdakı tekstur tiplərinə rast gəlinir: damarcıq, damarcıq-möhtəvi, möhtəvi-ləkəli, dispers-möhtəvi, brekçiya-brekçiyavari, massiv, massiv-zolaqlı, damarcıq və damarcıq-möhtəvi tipli teksturlar geniş yayılmışdır və onlar bütün növ filizlərə, xüsusilə, kvars-pirit-xalkopirit filizlərinə xasdır. Möhtəvi teksturlu filizlər pirit, kvars və bəzən xalkopirit minerallarının başqa sulfidlərlə bitişmələrdə zolaqşəkilli yığım formalarını əmələ gətirir. Brekçiya-brekçiyavari tekstur tipi, tərkibində pirit, xalkopirit qırıntıları olan filizlər üçün xarakterikdir və ona massiv filizlərin zalbandətrafı hissələrində rast gəlinir. Qırılma çatlarının genişləndiyi yerlərdə bəzən massiv teksturlu maqnetit filizinə rast gəlinir.
Yataqda yayılmış minerallar və minerallaşma tipləri struktur tiplərinin müxtəlifliyi ilə səciyyələnir. Məhlullardan kristallaşan mineral strukturlarının əmələ gəlməsində temperatur dəyişməsi əsas rol oynayır. Konsentratın kimyəvi tərkibinin və temperaturun dəyişməsindən asılı olaraq, filizlərdə aşağıdakı struktur tipləri əmələ gəlmişdir: kollomorf, kollomorf-zonal, kataklaz, kataklastik, metakolloid, relikt, gizli kristallik, əvəzetmə, şəbəkəli, sülb məhluların parçalanması.
Filiz cisimlərinin yan süxurlarını təşkil edən qranosiyenitlər və adamellitiər tam kristallik, hipidiomorf-allotriomorf dənəli, qranoblastik və porfiroblastik tipli strukturlara və əsasən, massiv, bəzi yerlərdə traxitoid tipli teksturlara malikdir.
3№-li filiz zonasının yan süxurlarını təşkil edən intruzivlərin tərkibi və adları qazmalardan götürülmüş nümunələrdən hazırlanmış şəffaf şliflərdə mikroskopik olaraq öyrənilmişdir. 15№-li ştolnyanın 1№-li ştrekində qısa (50-60m) intervalda makroskopik qranosiyenit kimi adlandırılan süxurların müxtəlif fasial növləri müəyyən edilmişdir. Belə ki, nümunələrin petroqrafik tədqiqatı aşağıdakı nəticələri vermişdir:
şlif № 227 və 231 (ştolnyanın əsas lüləsi, 301-ci metr) - müvafiq olaraq kvarslı siyenit və hornblendli diorit;
şlif №228 (1№-li ştrekin başlanğıcı – qranosiyenit ;
şlif №229 (1№-li ştrekin 20-cı metri – qranosiyenit ;
şlif №230(1№-li ştrekin 46-cı metri - leykokrat qranit - alyaskit;
Belə vəziyyətə yatağın başqa hissələrində də rast gəlinir və belə vəziyyət, çox güman ki, maqmatik proseslərin çox mürəkkəb tektonik, struktur, təzyiq, temperatur və s. şəraitlərdə baş verməsi ilə əlaqədardır.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, yataq ərazisində ən çox yayılmış süxurlar plutonun adamellit fazasının qranosiyenit fasiyasının törəmələridir. Aşağıda bu süxurun 228№-li şlifdə mikroskopik olaraq müəyyən edilmiş nümunəvi petroqrafik tərkibi verilir:
Süxurun adı - sirkonlu metasomatik dəyişmiş qranosiyenit.
Tekstur - massiv.
Struktur - hipidiomorf.
Makroskopik - boz, sıx quruluşlu, massiv, tam kristallik, bərabərdənəli süxur. Açıq və tünd rəngli mineralların nisbəti 50:50%. Çatlar boyu dəmir oksidlərinin qəhvəyi axıntıları görünür. Binokulyar altında incə möhtəvilər və nadir halda femik minerala təvafüq olan piritin kiçik yuvaları müşahidə edilir.
Mikroskopik - qəhvəyi biotitin, kalişpatın və kvarsın reliktləri olan metasomatik dəyişmiş süxur. Qeyri-aydın konturlara əsasən ilkin mineralların ölçüləri 1.2-4.0 mm arasında olmuşdur. Süxurun tünd rəngli komponentləri, ehtimal ki, hornblend, tərkibində epidot dənələri (0.01-0.04mm) qarışığı olan yaşıl rəngli törəmə biotitin axçalı incə aqreqat, apatitin idiomorf kristalcıqları və filiz mineral ayrılmaları ilə əvəz olunmuşdur. Törəmə biotit çox vaxt radial, yelpikvari çıxıntılar əmələ gətirir, rəngini firuzəyidən qəhvəyi-qonura kimi dəyişir. Psevdomorfozaların bir hissəsi serisitin plagioklaz üzrə aqreqatı ilə təmsil olunmuşdur, lakin reliktlərdə polisintetik ikiləşmələr müşahidə edilmir. Epidot bəzən tərkibində incə möhtəvili filiz minerlı olan iri, 0.6-0.9mm ölçülü əlahiddə aqreqatlar əmələ gətirir. Kvars təmizdir, şəffafdır, şlif sahəsinin 10-15%-ə qədərini təşkil edir və bu da ilkin süxurun qranosiyenit tərkibli olmasını ehtimal etməyə imkan verir.
Aksessor minerallardan apatit və sirkon qeyd edilmişdir. Sirkona xarakterik mikrokristallar, yüksək relyefli,interferensiya rəngli, düzünə sönən dənələr şəklində maqnetitilə, biotitlə, bəzən epidotla assosiasiyada tez-tez rast gəlinir. Filiz mineralı 0.1-0.3mm ölçülü dənələr şəklində olan maqnetitlə və miqdar cəhətdən ondan çox müşahidə edilən 0.03-0.1mm ölçülü piritlə təmsil olunmuşdur.
Süxurun mineral tərkibi:
əsas - törəmə biotit, kalişpat, kvars;
ikinci dərəcəli - ilkin biotit, serisit, epidot;
nadir - xlorit;
aksessor - apatit, sirkon;
filiz - pirit, maqnetit.
Yatağın genezisi. Hər bir yatağın genezisi, əsasən, onun geoloji quruluşu ilə əlaqədardır. Ağyurd yatağının və ümumiyyətlə, Misdağ-Şəlalə filiz sahəsinin geologiyasına, strukturuna, maqmatizminə, geoloji-struktur xüsusiyyətlərinə və oradakı filizləşmənin xarakterinə dair məlumatlar yatağın genezisi barədə aşağıdakıları deməyə imkan verir.
Yatağın geoloji quruluşunda yalnız intruziv kompleksin süxurları – qranosiyenitlər, kvarslı siyenit-dioritlər və müxtəlif tərkibli daykalar iştirak edir. Yataq çoxfazalı plutona təvafüq olmaqla, tektonik qırılmaların şimal-şərq və şimal-qərb istiqamətli iki sistemi ilə hüdudlanan qapalı struktur blokda yerləşir. Filizyerləşdirici strukturlar sərt yatan şaxələnmə, ayrılıma, qırılma və qopma tipli çatlara təvafüqdür və onlar, əsasən, şimal-şərq istiqamətlidir. Qızıl, gümüş, mis və qismən molibden filizləşməsinin lokallaşmasında struktur və maqmatik nəzarətin, filizyerləşdirici süxurların tərkibinin və onların struktur xüsusiyyətlərinin rolu mühümdür. Qranitoidlərin əksər çıxışları və onlarla genetik əlaqədə olan filizləşmə, əsasən, antiqafqaz istiqamətli strukturlara təvafüqdür.
Qızıl-sulfid filizləri daşıyan hidrotermal məhlullar daykaların yer səthinə doğru gəldikləri və sonrakı müxtəlif, əsasən, şimal-şərq istiqamətli tektonik hərəkətlər nəticəsində regenerasiyaya uğramış çatlarla yuxarıya qalxmışlar və filizçökmə məhsulları ilə həmin çatlara dolmuşdur. Filizləşmə möhtəvi-damarcıq tipli minerallaşma ilə təmsil olunmuşdur. Hidrotermal mərhələ strukturlarının uzunmüddətli əmələgəlmə prosesi filiz cisimlərinin formalaşmasının çoxmərhələliyi ilə xarakterizə olunur. Filizəqədərki mərhələdə tektonik hərəkətlər submeridional – şimal-qərb istiqamətində baş verirdisə və onlar qopma çatları ilə xarakterizə edilirdilərsə, hidrotermal mərhələdə şimal-şərq istiqamətli,genetik olaraq ayrılma tipli lokal çatların deformasiyası baş verir. Filiz cisimləri məkan etibarilə qranodiorit-porfir, lamprofir və siyenit-porfir tərkibli filizəqədərki daykalarla sıx əlaqədədir və onların formalaşdıqları tektonik çatlar hər yerdə daykaları kəsirlər.
Yataq rayonunda rast gələn peqmatit tərkibli və peqmatit strukturlu süxurların çıxışlarının mövcud olması onu göstərir ki, intruziv süxurların soyuması nisbətən az dərinlikdə baş vermişdir.
Filizgətirici və filizyerləşdirici strukturlar rolunu oynayan tektonik qırılma pozulmaları zonasının əmələ gəlməsi üçün yan süxurlar əlverişli mühit olmuşdur. Filizli məhlulların hərəkət yolları intruziv kütlələrin təmasları boyu tektonik cəhətdən zəif zolaqlarda yerləşmişdir. Filizləşmə prosesində uzununa və eninə istiqamətli tektonik çatların nəzarəti aydın müşahidə edilir.Filizləşmə uzun və qalın yarılmalarda deyil, çatlı, parçalanmış süxur zonalarında kvarsın piritlə, xalkopiritlə sıx assosiasiyalarında əmələ gəlmişdir. Filiz zonalarının formalaşma prosesi ardıcıl 4 hidrotermal minerallaşma mərhələsində baş vermişdir: kvars-pirit-molibdenit, pirit-xalkopirit-tellurid, kvars-kalsit-sfalerit və kvars-karbonat.
Bütün bunlar Ağyurd yatağını orta dərinlikdə formalaşmış orta-aşağı temperaturlu hidrotermal tipə aid etməyə imkan verir.
Məqalənin hazırlanmasında keçmiş “Dövlətgeolkom”un və “Azərbaycan İnterneyşnl Mayninq Kompani Limited” şirkətinin fond materiallarından istifadə edilmişdir.
YER VƏ İNSAN
№/05/NOYABR-DEKABR/2015
Strategiya.az
KOBİA və Qlobal Sahibkarlar Şəbəkəsi arasında əməkdaşlıq genişlənir
HEYDƏR ƏLİYEV - YENİ MİLLİ İNTİBAHIN VƏ MÜSTƏQİL DÖVLƏTÇİLİYİN ƏSASINI QOYMUŞ TARİXİ LİDER
Müasir dövrün qlobal problemi iş şəraitində mobbinq ve mübarizə yolları
Azərbaycan Respublikasında Dövlət Qulluğunun Təkmilləşdirilməsi İstiqamətləri
HEYDƏR ƏLİYEV - MÜASİR AZƏRBAYCAN TARİXİNİ YARADAN LİDER
Xarici valyutaların manata qarşı bugünkü məzənnəsi
Ceyhun Bayramov ölkəmizin Avropanın enerji təhlükəsizliyində mühüm rol oynadığını bildirib
İmtahanın nəticələri ilə əlaqədar müraciətlərə baxılması üçün Apellyasiya Şurasına ərizə qəbuluna başlanılıb
Xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov NATO-nun Baş katibi Yens Stoltenberq ilə görüşüb
Avropa İttifaqı münaqişədən sonrakı dövrdə mühüm rol oynayır - Ceyhun Bayramov
"Qarabağ" İsveçrə çempionuna qalib gəldi
Tehranda Rusiya və Türkiyə prezidentlərinin görüşü olub
Ceyhun Bayramov Gürcüstanın Baş naziri ilə bölgədə sülh prosesini müzakirə edib
Mikayıl Cabbarov: Sənaye zonalarında istehsal 53 faiz, ixrac isə 2 dəfə artıb
Ağalı kəndinə köçürülən ailələrin tibbi müayinələrinə başlanılıb
Prezident İlham Əliyev: Bizim Xəzər dənizi kimi çox nəhəng bir enerji mənbəyimiz var
Qubada içərisində 125 min manat olan seyf oğurlanıb
İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının 140 illiyi qeyd edilləcək - SƏRƏNCAM
Azərbaycan tarixinin şanlı səhifələrindən biri - 14 iyul 1969-cu il
Şuşada Vaqif Poeziya Günləri başlayıb
Təhsil Nazirliyi: 204 məktəbdə elektron jurnal və gündəlik sistemi tətbiq edilib
Təhsil Nazirliyi məlumat yaydı
FHN: Zəngilan rayonunda ağaclıq ərazidə baş verən yanğının tam söndürülməsi istiqamətində tədbirlər görülür
Azərbaycan neftinin qiyməti 114 dolları ötüb
Azərbaycan Ordusunun əsgəri həlak olub
Baş Prokurorluq rəis müavininin intiharı ilə bağlı məlumat yaydı
Respublika üzrə pensiyaların iyulun 15-də tam ödənilərək yekunlaşdırılması nəzərdə tutulub
Qızıl təpə abidəsində arxeoloji tədqiqatlar davam edir
Azərbaycan neftinin bir bareli 113,91 dollara satılır
Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin tam istismara verilməsindən 16 il ötür
Partlayış zamanı “Baktelecom”un rabitə infrastrukturuna ziyan dəyməyib
Dünyada "Premium Euro-95" benzinin bahalaşması gözlənilir - Azərbaycana necə təsir edəcək?
Azərbaycan nefti ucuzlaşıb
Böyük Britaniyanın yeni baş nazirinin adı sentyabrın əvvəlində açıqlanacaq
Tovuz döyüşlərindən iki il ötür
Bakının mərkəzində partlayış baş verib
Cüdoçularımız Xorvatiyada Qran-Pri turnirində iştirak edəcəklər
Ərdoğan yaxın zamanda Venesuelaya səfər edəcək - Maduro
Türkiyə və Ukrayna prezidentləri arasında telefon danışığı olub
Xaçmazdakı meşə yanğınının söndürülməsinə iki helikopter və amfibiya tipli təyyarə cəlb olunub
Ərdoğan və Paşinyan arasında telefon danışığı olub
Saatlı stansiyası yaxınlığında qəzaya uğrayan qatar Gürcüstana məxsusdur - ADY
FHN Xaçmazdakı meşə yanğınları ilə bağlı məlumat yayıb
Vahid əlaqələndirmə mərkəzlərində 41 min şəxsə xidmətlər göstərilib
Kino Agentliyi Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyində olan qurumların siyahısına əlavə edilib
Gələn ilin sonunda Şuşa ilk sakinlərini qəbul edəcək - Aydın Kərimov
Azərbaycan Ordusunun hərbçisi həlak olub
DİN: Ötən gün ölkə ərazisində qeydə alınan cinayətlərdən 52-nin açılması təmin olunub
Xocavənd rayonu ərazisində yeni hərbi hissənin açılışı olub
Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva Qurban bayramı münasibətilə xalqımızı təbrik edib
Abeyə atəş açan şəxs əməlinin səbəbini açıqlayıb
Zakir Həsənov Qurban bayramı münasibətilə Azərbaycan Ordusunun şəxsi heyətini təbrik edib
XİN Azərbaycanın diplomatik xidmət orqanlarının əməkdaşlarını peşə bayramı münasibətilə təbrik edib
Bu gün Azərbaycanda Qurban bayramı qeyd edilir
Bərdədə avtomobil yolunun tikintisi ilə bağlı 3,1 milyon manat ayrıldı - SƏRƏNCAM
