Bazar iqtisadiyyatına keçid: Beynəlxalq təcrübə və sosial nəticələr

Vəsxanım Orucova

Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

BDU-nun Politologiya və sosiologiya kafedrasının dosenti

      İkinci dünya müharibəsindən sonra baş verən hadisələr (SSRİ-nin süqutu və birqütblü dünyanın yaranması, Avropa dövlətlərinin inteqrasiyası, iqtisadi qloballaşma, etnik separatizmin və konfessional terrorizmin artması) beynəlxalq reallığı düzgün qiymətləndirməyi və gələcək perspektivləri müəyyənləşdirməyi tələb edir.

         Müəyyən dövrlərdə cəmiyyətdə inkişaf prosesi siyasi, iqtisadi, sosial münasibətlərin bir vəziyyətdən keyfiyyətcə yeni vəziyyətə keçməsi ilə müşahidə olunur  və bu mərhələ “keçid dövrü”  adlanır. Bu dövr yeni siyasi, sosial, iqtisadi, mənəvi münasibətlərin meydana gəlməsi və formalaşması prosesidir.

         Hazırda bir çox dünya dövlətləri demokratiyaya, bazar iqtisadiyyatına keçid mərhələsini yaşayır. XX əsrin 90-cı illərindən etibarən 27 postsosialist dövləti planlı iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçdi. Artıq 1997-ci ildə Dünya Bankının məlumatına görə 156  dövlət bazar iqtisadiyyatına əsaslanmışdı.

Dövlətlər qlobal iqtisadi məkanda iştirak səviyyəsinə və ona təsir imkanlarına görə “böyük” və “kiçik” dövlətlərə bölünürlər:

- bazar iqtisadiyyatı sistemi tam gücü ilə fəaliyyət göstərən inkişaf etmiş “ki­çik” dövlətlər (Belçika, Danimarka, Hollandiya, İsveçrə, Norveç, Finlandiya və s.);

- ənənəvi iqtisadi sistemin fəaliyyət göstərdiyi inkişaf etməkdə olan “kiçik” dövlətlər (kiçik Afrika dövlətləri);

- keçid iqtisadiyyatlı “kiçik” dövlətlər (Azərbaycan, Gürcüstan, Latviya, Litva, Estoniya və s.). Bu ölkələr iki qrupa ayrılır:

- milli dövlətçiliyin təkmilləşdirilməsi yolu ilə bazar iqtisadiyyatı sisteminə keçən “kiçik” ölkələr (Polşa, Macarıstan və s.);

- müstəqilliyin əldə edilməsi və ya bərpa edilməsi ilə yanaşı bazar iqtisadiyyatı sisteminə keçən ölkələr (Azərbaycan, Özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan və s.). Bu qrupa daxil olan ölkələr sovet rejiminin doğurduğu problemləri həll etmək məc­buriy­yətində qalmışlar.

BMT-nin İqtisadi və Sosial Şurasının apardığı təhlilə görə ölkələr üç əsas qrupa bölünür:

-         inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölkələr (25 ölkə: ABŞ, Kanada, Almaniya, Fran­sa, Böyük Britaniya, Yaponiya, İtaliya və s.);

-         keçid iqtisadiyyatlı ölkələr (27 ölkə: Şərqi Avropa ölkələri, keçmiş sovet respub­likaları və keçmiş Yuqoslaviya ərazisində yaranmış yeni dövlətlər);

-          inkişaf etməkdə olan ölkələr (ən kasıb ölkələr – 44 ölkə; qeyri-neft ixracatçısı olan ölkələr – 88 ölkə);

-         neft hasil edən və ixrac edən OPEK ölkələri – 13 ölkə.

Tədqiqatçılar bu ölkələri bir neçə qrupa ayırırlar:

-         gəlir səviyyəsi aşağı olan ölkələr (61 ölkə: bura 21 kasıb ölkə də daxildir). İnkişafdan geri qalmış ölkələr qrupuna 8 Asiya, 28 Afrika, 5 Latın Amerikası, Okeaniya ölkələri və s. daxildir;

-         orta gəlir səviyyəsinə malik ölkələr (73 ölkə);

-          yeni sənaye ölkələri (11 ölkə: Argentina, Koreya, Meksika, Sinqapur, Tayvan, Türkiyə və s.);

-         OPEK ölkələri (13 ölkə).

         Dünya dövlətlərinin təcrübəsi göstərir ki, bazar iqtisadiyyatına keçmədən ölkəni sosial-siyasi, iqtisadi və mənəvi böhrandan xilas etmək qeyri-mümkündür. İqtisadiy­yatda inzibati vasitələrin lazımi səmərə vermədiyi bir dövrdə milli iqtisadiyyatı for­malaşdırmaq, cəmiyyət üzvlərinin tələbatlarını ödəmək və milli inkişafı təmin etmək üçün bazar elementlərinin tətbiqi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

         Tədqiqatçılar (1, 2, 4, 5, 7, 10) bazar iqtisadiyyatı ilə bağlı fikirlərini müxtəlif mövqelərdən izah edirlər:

         - cəmiyyətdə demokratik islahatlara getmədən totalitar sistem şəraitində iqtisadi islahatlar aparmaq, yəni bazar iqtisadiyyatına keçmək olar (məsələn, Şimali Koreya);

         -keçid prosesində təkcə siyasi sistem və onun təsisatları dəyişmir, həm də cəmiyyətin sosial strukturu, insanların şüuru və psixologiyası böyük dəyəşikliklərə məruz qalır;

         - “ikiqat keçid ” unikal eksperimentdir və bazar iqtisadiyyatı demokratik təsisatlardan əvvəl formalaşır.

Z. Bjezinski totalitarizmdən demok­ratiyaya keçid prosesinin MDB ölkələrində 15-20 il davam edəcəyini bildirmiş, “Böyük dəyişiklik” adlı məqaləsində postkommunist ölkələrində transformasiya proseslərini təhlil edərək onları bir neçə qrupa ayırmışdır:

- plüralist demokratiyanın inkişaf etdiyi ölkələr (Polşa, Çexiya, Macarıstan, Sloveniya, Estoniya);

- iqtisadi və siyasi islahatların uğurla həyata keçirildiyi ölkələr (Slovakiya, Xorvatiya, Bolqarıstan, Rumıniya, Litva, Latviya);

- qeyri-müəyyən iqtisadi, siyasi gələcəyi olan ölkələr (Rusiya, Ukrayna, Be­larus, Gürcüstan, Ermənistan, Azərbaycan, Qazaxıstan, Özbəkistan);

- acınacaqlı perspektivə malik olanlar (Serbiya, Albaniya, Makedoniya, Bos­niya, Moldova, Tacikistan) (3, s. 23)

  Hərçənd müstəqilliyin ilk illərində postsovet ölkələrində xaos, böhran, vətəndaş müharibəsi təhlükəsi və s. hallar hökm  sürsə də, hazırda belə yanaşma bu dövlətlərin real durumunu real əks etdirmir.

  Sosialist ölkələrində böhranlı vəziyyətin yaranması müəyyən amillərlə əlaqədar olmuşdur:

- hakimiyyət kommunist partiyasının inhisarında olduğu üçün demokratiyanın inkişaf edə bilməməsi;

- məhsuldar qüvvələrin inkişafının zəifləməsi, əməyə marağın azalması, əhalinin maddi vəziyyətinin pisləşməsi;

- milli münaqişələrin artması;

- hakim siyasi partiyanın ideologiyasına inamın itməsi, ideologiyasızlaşma, mənəvi böhran.

Sosialist ölkələrində gedən transformasiya prosesi eyni vaxtda baş verən üç mühüm dəyişikliklə (siyasi, iqtisadi, ərazi) əlaqələndirilir.

Keçid dövrünün müxtəlif mərhələləri bu dövrə qədəm qoyan postsosialist ölkələrinin qeyri-bərabər inkişaf səviyyəsi ilə bağlıdır. Bu ölkələrin bəzilərində sosial ziddiyyətlər kəskin forma almadığı üçün iqtisadi inkişaf, sosial, siyasi durum nisbətən qısa dövrdə - 15-20 il ərzində inkişaf etmiş demokratik cəmiyyət qurmağa imkan vermiş və cəmiyyətin transformasiyası prosesi nisbətən sürətlə getmişdir. Məsələn, Avropa ekspertlərinin rəyinə görə keçmiş sosializm sisteminə daxil olan ölkələr içərisində ən yüksək inkişaf səviy­yə­sinə malik olan Çexiya 20 il müddətinə Mərkəzi və Qərbi Avropa ölkələri səviyyəsinə çata bilər.

Keçmiş sosialist ölkələrində iqtisadiyyatın transformasiyası beş əsas istiqa­mətdə həyata keçirilir: liberallaşdırma, sabitləşdirmə, özəlləşdirmə, iqtisadi təsisatla­rın for­malaşdırılması, iqtisadiyyatın strukturunun yenidən qurulması. Bazar münasi­bətləri şəraitində iqtisadiyyatın yeni təməl üzərində qurulması aşağıdakı vəzifələrin yerinə yetirilməsini tələb edir:

- iqtisadiyyatı xarici asılılıqdan xilas etmək və onun müstəqilliyini təmin etmək;

- yeni idarəetmə mexanizmi üçün hüquqi-iqtisadi zəmin yaratmaq.

Təbii ki, bu vəzifələrin həyata keçirilmə müddəti daxili və xarici amillərdən ası­lıdır. İqtisadi və siyasi sistemdə, sosial strukturda baş verən dəyişikliklərin xarak­teri, sürəti bu və ya digər ölkədə struktur-iqtisadi, etnomədəni, siyasi və digər amil­lərdən asılıdır.

Şərqi Avropa dövlətlərində (Çexiya, Slovakiya, Macarıstan, Polşa və s.) keçid dövrü postsovet dövlətlərinin bu istiqamətdə keçdiyi tarixi inkişaf yolundan fərqlənir:

- SSRİ ilə müqayisədə Şərqi Avropa ölkələri sosializm cəmiyyətində az ya­şa­dığına və bu ölkələrdə bazar iqtisadi sistemi tam dağılmadığına görə inzibati-amirlik sistemindən bazar iqtisadi sisteminə keçid daha asan olmuşdur;

- bu dövlətlərdə sosializm sistemindən əvvəl bazar iqtisadi sistemi tam forma­laşmış, onlar inkişaf etmiş ölkələr qrupuna daxil olmuşlar;

- Şərqi Avropa ölkələrində mövcud olan milli şüur və intellektual səviyyə bazar iqtisadiyyatına keçidi sürətləndirmişdir.

Klassik bazar iqtisadiyyatı ölkələri ictimai inkişafın təkamül nəzəriyyəsinə əsas­landığına görə həmin ölkələrdə keçid dövrü olmamış, iqtisadi inkişaf pilləli xa­rakter daşımış və bazar iqtisadiyyatı üç mərhələli inkişaf yolu keçmişdir:

1. Bazar iqtisadiyyatının təşəkkülü və inkişafı. Bu mərhələdə bazar münasi­bətlərinin formalaşmasının maddi ilkin şərtləri yaranmışdır.

2. Bazar iqtisadiyyatının azad rəqabət dövrü.

3. Qarışıq iqtisadiyyatın-tənzimlənən, çoxmülkiyyətli iqtisadiyyatın formalaşması və inkişafı.

Keçid dövrü cəmiyyətlərinin iqtisadi sistemi çoxukladlı olmaqla, yanaşı çox­saylı təsərrüfat formaları arasında bazar əlaqələrinin hələ formalaşmadığı, həm köhnə, həm də idarəetmə mexanizminin ünsürlərini özündə ehtiva edən və bir iqtisadi sistemdən digərinə keçid funksiyasını yerinə yetirən spesifik bir iqtisadi sistem kimi xarakterizə oluna bilər.

Tədqiqatçılar (6,7,8,9) keçid dövrünün aşağıdakı iqtisadi qanunauyğunluqlarını müəyyənləşdirmişlər:

- qeyri-sabitlik. Keçid iqtisadiyyatı iqtisadi sistemin tam formalaşmamış və­ziyyətidir. O əvvəlki iqtisadi sistemlə yeni iqtisadi münasibətləri əlaqələndirir;

- inkişafın çoxvariantlılığı. Bir iqtisadi sistemdən digərinə keçid zamanı iqtisadi sistemin müxtəlif variantları yaranır;

- xüsusi keçid dövrünün meydana gəlməsi və fəaliyyəti. Bu formaya daha çox keçid dövrünün ilk illərində təsadüf edilir. Bu zaman məhsuldar qüvvələrin inkişafı ləng getsə də, o, keçid iqtisadi münasibətlərinin formalaşması və inkişafına təkan verir;

- tarixilik. Keçid iqtisadiyyatı keçid xarakteri daşıdığına görə dialektikanın tələbi ilə onun bazar iqtisadiyyatının sivilizasiyalı mərhələsinə çatması labüddür.

Keçid iqtisadiyyatının üç meyarı əsasında keçid dövrünün başa çatmasının hansı səviyyədə olmasını müəyyən etmək olar:

- iqtisadiyyatın bütün sahələrində bazar münasibətləri ünsürlərinin formalaş­ması;

- bazar mexanizminin fəaliyyətinin səmərəliliyi;

- ümumi daxili məhsulun istehsalını ümumi böhrandan əvvəlki səviyyədə bər­pa etmək və onu ötüb keçmək .

Dünya təcrübəsində keçid dövründə iqtisadi islahatların həyata keçirilməsinin iki modeli mövcuddur:

1. Bazar təsisatlarının tədricən formalaşmasını nəzərdə tutan təkamül yolu (Çin, Macarıstan və s.). Bazar iqtisadiyyatına təkamül yolu ilə keçən ölkələrdə həyata keçirilən islahatları aşağıdakı xüsusiyyətlər səciyyələndirir:

- islahatlar kənd təsərrüfatı sahəsindən başlayır;

- bazar münasibətləri əvvəlcə istehlak mallarının istehsalı və satışı, sonra isə investisiya sahəsini əhatə edir;

- qiymətlərin liberallaşdırılması islahatın sonrakı mərhələlərində həyata keçirilir;

- güclü inhisarçılığa meylli sahələrdə qiymətlərə dövlət nəzarəti saxlanılır;

- inflyasiyaya yol verməmək üçün sərt maliyyə siyasəti yeridilir.

2. “Şok terapiyası” modeli. Şərqi Avropa ölkələri və Rusiyada tətbiq olunan islahatların sürətlə həyata keçirilməsini nəzərdə tutan bu modelin metodoloji əsasını iqtisadi liberalizm nəzəriyyəsi və sərt siyasət doktrinası təşkil edir. Bu strategiya iki əsas istiqaməti (antiinfilyasiya proqramı və dərin instutsional islahatlar) özündə birləşdirir. “Şok terapiyası” proqramının tərəfdarları öz modellərinin reallaşmasının iki mərhələsini qeyd edirlər. Birinci mərhələdə (1-2 il) infilyasiyaya qarşı əsaslı tədbirlər həyata keçirilir. Bazarda maliyyə tarazlığı əldə olunur. İkinci mərhələdə (10-15 il) iqtisadiyyatda mühüm dəyişikliklər həyata keçirilir və iqtisadi yüksəliş təmin olunur.

Qərb ölkələrində “ikiqat keçid”dən bəhs edərkən tədqiqatçılar üç istiqamətə diqqət yetirirlər:

- totalitar dövlətdə iqtisadi dəyişikliklər getməli, bazar iqtisadiyyatı yaranmalı, sonra demokratik siyasi rejimə keçilməlidir;

- demokratiyaya keçilməli, sonra iqtisadi islahatlar yolu ilə bazar iqtisadiyyatı qərarlaşmalıdır;

- siyasi və iqtisadi islahatlar paralel, tədricən həyata keçirilməlidir.

Tədqiqatçılar çıxış yolunu iki vəzifədən birinin reallaşdırılmasında görürlər: ya demokratikləşdirməyə başlamazdan əvvəl iqtisadi islahatlar keçirmək, ya da iqtisadi islahatlardan əvvəl demokratiyanı möhkəmləndirmək. Birinci istiqamətin tərəfdarları avtokratik yolu iqtisadi liberallaşmanın optimal yolu hesab edirlər.

Təbii ki, keçid dövrünün sürətlə keçməsi və ya ləngiməsi onun əsas problemlərinin necə həll olunmasından asılıdır.

QEYDLƏR:

1.Abbasov Ə.F., Əsgərov İ.S. Keçid dövrü və yeni iqtisadi təfəkkür(sosial-fəlsəfi təhlil). Bakı: Nafta-Press, 2001

         2. Ахмедова Т.Т. Государство и общество переходного периода // Fəlsəfə (elmi-nəzəri jurnal), Bakı, 2006, № 3-4 (5), s. 67-77

         3. Бжезинский З. Великое преобразование // Демократия 90-х, Глобальные проблемы переходного периода. 1997, №6, с. 23

         4.Медведев В. Драматические страницы экономической реформации // Воп­росы экономики, 1995, № 6, с. 112

         5. Рустамбеков Г.Б. Национальные экономические интересы в процессе постсоциалистической трансформации и глобализации. Баку: Чашыоглы, 2009, 370 с.

         6.Вайнштейн Г. Посткоммунистическое развитие глазами западной полито­логии // МЭ и МО, 1997, № 9, с. 150

         7.Jonas Kornai. From Socialism to Capitalism: Eight Essays.2008,Central Evruopan Universitety Press, 256 p.

        8.C.R.Macconnel. Economics: Prinsiples, Problems and Policies. 2011, Mg Graw-Hill/Irwin, 896 p.

         9.S.İ.Brue. Economics: Prinsiples, Problems and Policies 2. 2011, Mg Graw-Hill/Irwin, 896 p.

         10. İsmayılov D. Azərbaycan cəmiyyətinin transformasiyasının zəruriliyi və keçid dövrünün spesifikliyi // Azərbaycan cəmiyyəti transformasiya şəraitində. AEA, Bakı, 2001, s. 10-25