Multikulturalizm və Azərbaycanda yaşayan az saylı xalqlar. (milli mədəniyyətin inkişaf kontekstində)

G.N.Qafarova.

Multikulturalizm elə bir siyasətdir ki, bütün xalqların eyni inkişafına, cəmiyyətdə yer tutmasına imkən yaradır. Azərbaycanda  əhalisinin etnik irqi və dini müxtəlifliyindən asılı olmayaraq, onların hamısının hüquq və azadlıqlarına hörmətlə yanaşılır və bu proses əsirlər boyu müşahidə olunur. Bu faktı bizim ölkəyə müxtəlif dövürlərdə gəlmiş tacirlər, səyyahlar təstiqləyir.Onların arsında, Çələbinin, Marko Polonun, Kempferın,Dümanın və d. adlarını çəkmək olar.

“Azərbaycan əsrlər boyu tolerantlıq məkanı olub. Bu gün Azərbaycanda bütün dinlərə və millətlərə məxsus abidələr qorunur, onların bərpası və yenidən qurulması dövlətin diqqət mərkəzindədir”. Bunu III Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumunda çıxışında prezident İlham Əliyev deyib. Prezident bildirib ki, multikulturalizmin müsbət tərəfləri təşviq edilməlidir: “Multikulturalizm Azərbaycanda həyat tərzidir. 21-ci əsrdə multikulturalizmə alternativ yoxdur.

Multikultural cəmiyyətdə hər bir vətəndaş öz mədəniyyətini, dilini, ənənəsini, etnik və dini dəyərlərini inkişaf etdirmək, ana dilində məktəb açmaq, qəzet və jurnal dərc etdirmək sahələrində bərabər hüquqlara malikdir. Misal kimi, Bakı şəhərində və respublikanın bölgələrində 20-dən artıq müxtəlif mədəni mərkəz, o cümlədən rus, ukrayna, kürd, ləzgi, tat, tatar, gürcü, ingiloy, talış, avar, ahıska türkləri, yəhudi, alman, yunan, udin və bir sıra başqa milli icmalar fəaliyyət göstərir: «UNESCO-nun 2005-ci il oktyabrın 20-də qəbul etdiyi «Mədəni özünüifadə müxtəlifliyinin qorunması və təşviqi haqqında Konvensiya»ya uyğun olaraq, ölkəmizdə yaşayan milli azlıq və etnik qrupların mədəniyyəti Azərbaycan mədəniyyətinin tərkib hissəsi kimi qorunur və inkişaf edir, bu xalqların milli mədəniyyətinin, incəsənətinin, adət-ənənələrinin və dilinin qorunub saxlanılması üçün Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən məqsədyönlü iş aparılır».[1] 

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın bu siyasətini təkcə siyasi elita deyil, eyni zamanda xalqımızın bütün təbəqələrinin nümayyəndələriylə yanaşı həm də milli və dini azlıqlar da dəstəkləyirlər.

Beləliklə, multikulturalizmin müxtəlif modellərinin müqayisəli təhlili nəticəsində bir neçə ümumiləşdirmə aparmaq istərdim:

1) Multikulturalizm – pozitiv sosial təzahürdür. O, cəmiyyətin inkişafı üçün münbit şərait yaradır; etnik münaqişələrin qarşısını alır və müxtəlif xalqlar arasında etimadı möhkəmlədir;

2) Multikulturalizm – cəmiyyətin mədəni müxtəliflik əleyhinə etirazını səngitmək üçün alternativ siyasət kimi meydana gəlmişdir;

3) Demokratiya multikultural cəmiyyətin formalaşmasında ən mühüm amillərdən biridir;

4) Bölgələrin tarixi inkişafının xüsusiyyətləri multikulturalizmin    fərqli modelininin yaranmasını müəyyən etmişdir;

5) Multikulturalizmin müxtəlif modelləri arasında bəzi fərqlərin olmasına baxmayaraq, heç şübhəsiz ki, multikultural cəmiyyətinin formalaşmasında və multikultural ətraf mühitin dəstəklənməsində aparıcı rol dövlətə məxsusdur.[2]

Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra bütün adət və ənənələrinin bərpa edilməsi, hər bir vətəndaşa etiqad azadlığından yararlanmağa maksimum şəraitin yaradılması, eləcə də müxtəlif millətlərin və dinlərin nümayəndələrinə istənilən şərait və şərtlərdə yüksək səviyyəli diqqət və qayğının göstərilməsi ölkəmizdəki mövcud humanitar dəyərlərin, münasibət və meyllərin inkişafına təkan verib. Bu da Azərbaycanı yüksək səviyyəli dəyərlərin daşıyıcısı olan müxtəlif  xalqlar və dinlərin nümayəndələrinin mehribanlıq şəraitində yanaşı məkana çevirib.

Qeyd etmək lazımdır, Azərbaycan ərazısındə yaşayan az saylı xalqların tarixinin və mədəni irsinin öyrənilməsinə hələ XX əsrin 20-30-ci illərində başlanılmışdı. Bu araşdırmalara əsas rəhbərlik edən təşkilatlar - AzFAN və Azərbaycan Dövlət Muzeyinin nəzdində yaradılan Azərbaycanı araşdıran və öyrənən cəmiyyət, Azərbaycanın arxeoloji komitəsi, Qədim abidələrinin, incəsənətinin və təbiətinin qorunmasına dair AZərbaycan komitəsi olmuşlar. O, dövürdə yığılan elmi məlumat müasir dövrümüzdədə öz aktuallığını itirməyib, əksinə bəzi məlumatlar yalnız  ilk araşdırmalarda əks olunub, sonralar isə onlara müxtəlif səbəblər nəticəsində diqqət yetirməyiblər. Bu məsələyə elmi məqalələr həsr edən alimlər arasında V.Zummerın, A,Ələkbərovun, İ.Meşaninovun, Y. Qummelin, J.Rəfibəylinin, V.Xuluflunun, R.Əfəndiyevın və s. adlarını qeyd etmək olar.

XX əsrin 20-ci illərində Bakiya dəvət olunmuş tanınmış hind alimi Modi öz yazılarında bildirir  ki, Azərbaycan müsəlman ölkəsi olmaqla nyanaşı digər dinlərin nümayəndələrinə xüsusi diqqət və hörmətlə yanaşır. Misal kimi, o Suraxanıda yerləşən Atəşgəh məbədini və orada yaşaya zərdüştləri qeyd edir.

Təəssüflər olsun ki, XX əsrin  30-cu illərinin İİ yarısından başlayarq  etnoqrafik araşdırmalara demək olar ki, son qoyulmuşdu. Bu dövrdən Azərbaycan ərazısındə yaşayan bütün az saylı xalqlar azərbaycanlı adlandırmağa başlandı. Yenidən bu prosses XX əsrin  90-cı illərində canlandı və müasir dövrmizə qədər davam edir.

Azərbaycan  polietnik  dövlətdir. Burada azərbaycan türkləri və axtaxton  milli azlıqlar yaşayır. Onların arasında: udinlər, ingiloylar, xınalıqlar, buduqlar, tatlar, talışlar, ləzgilər, gürcülər, kumıklar, kürdlər, avarlar, saxurlar, axıska türkləri, yahudilər və s. Bundan başqa respublikaya müxtəlif dövrlərdə köç etmiş xalqlar arasında  almanlar, polaklar, malakanlar, tatarlar, ukraynalılar, belaruslar və s. xalqlar yaşayır.

Təsəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda az sayda qədim dövrdən yaşayan ermənilər, XIX əsrin ortalarından mütamadi olaraq ölkəmizə köçürülmüş və əsasən Qarabağ bölgəsində yerləşdirilmişdi. Onlar əsasən İran ərazisindən bu ərazilərə köçürülürdü. Yerli əhali tərəfindən yaxşı qarşılanan ermənilər sonralar onlara qarşı müxtəlif təxribatlar və hiylələr  həyata keçirməyə başlamışlar. Misal kimi, 1905, 1918, XX- cı əsrin 90-cı illərində azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən soy qırım hadisələrinin xüsusi qeyd etmək lazımdır. Tarix boyu heç bir köklü  və yerli əhali onun ərazisinə sonralar köç etmış xalq tərəfindən belə qanlı təcəvüzə məruz qalmamışdır.

Yuxarıda qeyd olunan xalqların nümayəndələri Azərbaycan iqtisadiyatının, mədəniyyətinin, incəsənətinin və elminin inkişafında böyük kömək göstərmişlər. Misal kimi, Azərbaycan- Almaniya əlaqələri  qeyd edə bilərik. Onlar Azərbaycan tarixində dərin izlər buraxmış, xalqımızın məişətinə, təsərrüfatına, memarlıq incilərinə, iqtisadiyyatına yeniliklər bəxş etmişlər. Azərbaycan şərabçılıq sənayesinin inkişafı da Forer və Hummel qardaşlarının adı ilə bağlıdır. Helenendorfun iqtisadi və mədəni həyatında Anderes və Albert, Fridrix və  Qotlob Vaker qardaşları, Karl Tesxinya,  Ernst Kerero,  Eduardo Frike və başqaları böyük rol oynamışdır.

Y.Hummelin arxeologiya sahəsində və Göygöl tarix-diyarşünaslıq  muzeyinin yaradılmasında,  alman memarlarından For der Nonnenin, Eyxlerin, Edelin, Lemkulun yaratdıqları memarlıq inciləri, Siemens qardaşlarının misəritmə zavodlarını yaratmaqları, Yekerin hazırladığı Naftalan məhlulu, Şollar suyunun çəkilməsi və digər işləri göstərmək olar.

Bundan başqa Azərbaycanda yaşamış və fəaliyət göstərmiş polək memarlarının adlarını qeyd etmək lazımdır – Ploşko, Qoslavski, Skureviç, Skibinski. Onların yaratdığı əsərlər indidə Bakının ən gözəl binalarından sayılır və bizim ölkəyə gələn qonağların diqqətini cəlb edir. Öz əsərlərində avropa və Şərq memarlığ incilərini birləşdirən memarlar sonralar xüsusi olaraq “Bakı memarlığı” anlayışının meydana gəlməsinə nail olmuşlar.

İncəsənət sahəsindədə fəaliyyət göstərmiş az saylı xalqların xidmətləri danılmazdır. Onlar bizim Milli teatrımızın, kinomuzun, təsviri sənətimizin inkişafında böyük  rol oynamışlar. Misal kimi, akterlar  M.Davudovanı (tatar xalqının nümayəndəsi) və N.Şaşıkoğlunu (acar xalqının nümayəndəsi),  heykəltaraşlar H.Abdullayevanın (kumık xalqının nümayəndəsi) və Ö.Eldarovu (ləzgi xalqının nümayyəndəsi), bəstəkər M.Maqomayevı (baba) və bəstəkər, müğənni,  M.Maqomayevi (nəvə) (avar xalqının nümayyəndələri), musiqiçi M.Rastropoviçı (yahudi xalqının nümayyəndəsi) göstərmək olar.