Azərbaycan-Rusiya-İran prezidentlərinin üçtərəfli görüşü ilə tarixi formatın əsası qoyuldu

Müsahibimiz Milli Məclisin deputatı, siyasi elmlər doktoru, professor Elman Nəsirovdur

– Elman müəllim, bu yaxınlarda Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə Bakıda Azərbaycan, İran və Rusiya dövlət başçılarının üçtərəfli Zirvə görüşü keçirilmişdir. Dünyanın siyasi nizamının, iqtisadi münasibətlər sisteminin formalaşmasında  əsas söz  sahibi olan  Rusiya və İranın iştirakı ilə keçirilən bu görüş beynəlxalq müstəvidə diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu dövlətlərin Bakıda bir araya gəlməsini  ölkəmizin dünya birliyindəki reytinqinin getdikcə yüksəlməsinn nəticəsi kimi dəyərləndirmək mümkündürmü?

--Heç şübhəsiz bu, birmənalıdır. Yəni, son hadisələr də təsdiqləyir ki, Azərbaycan dünyanın inkişaf etmiş dövlətlərinin diqqət mərkəzində olan ölkələrdəndir. Bu da respublikamızın  reytinqinin  getdikcə yüksəlməsinin nəticəsidir. Yadınızdadırsa, 2009-cu ildə Prezident İlham Əliyev belə bir fikir səsləndirmişdi ki, Azərbaycan artıq regional səviyyəni aşır. Sözün həqiqi mənasında, ölkəmiz bu gün beynəlxalq aləmdə ciddi bir aktora çevrilməkdədir. Son hadisələr də təsdiqləyir ki, hazırda dünya Azərbaycanla razılaşır və bizi çox etibarlı tərəfdaş kimi qəbul edir.

Haqqında bəhs olunan üçtərəfli Zirvə görüşü də dediklərimizi bir daha təsdiqləyir. Əvvəla, onu qeyd edim ki, hər üç dövlətin başçısının bir araya gəlməsi və tarixdə ilk dəfə olaraq belə bir formatın, yəni Azərbaycan, Rusiya və İran  prezidentlərinin üçtərəfli formatının təşkili  tarixi hadisədir. Bunu şərtləndirən birinci amil onunla bağlıdır ki, Azərbaycan  Prezidenti dövlətinin xarici siyasətində  ikitərəfli münasibətlər formatının həlledici format olduğunu müəyyənləşdirib və bu konteksdə qonşularla münasibətlər birinci yerdə dayanır.  Fikir verin, İran Prezidenti səfər zamanı Bakıda  qeyd etmişdir ki, ölkəsinin xarici siyasətində qonşularla münasibətlər əsas istiqamətdir.  Rusiya dövlətinin xarici siyasət konsepsiyasına diqqət yetirsəniz, görərsiniz ki, orada yazılıb: "MDB məkanı Rusiyanın xarici siyasətində birinci istiqamətdir". Yəni, hər üç dövlətin xarici siyasi münsibətlərindəki davranışları tamamilə bir-birinə uyğundur və bu, bizim bir araya gəlməyimizi şərtləndirən ən mühüm amillərdən biridir. Mənim fikrimcə, bundan da vacib amil  bu il fevral ayının 23-də Azərbaycan Prezidenti  cənab İlham Əliyevin İran İslam Respublikasına rəsmi səfəri oldu. Səfər zaman  həmin  bu üçtərəfli Zirvə görüşünün – Azərbaycan, İran və Rusiyanın iştirakı ilə üçtərəfli formatın yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış etdi. Bu çür təşəbbüs irəli sürmək üçün ilk növbədə siyasi iradə və əminlik  lazımdır. Azərbaycan Prezidenti İran Prezidenti ilə görüşdə belə bir təklif irəli sürəndə onda  bu təşəbbüşün qəbul ediləcəyi barədə əminlik var idi.

– Sizcə, bu əminlik nədən yaranmışdı?

– İlk növbədə, qarşı tərəf onun fərqindədir ki, bu təşəbbüşlə çıxış edən şəxs kimdir? O şəxsdir ki, İran İslam Respublikası beynəlxalq iqtisadi sanksiyalara məruz qalanda Azərbaycan barmaqla sadalanan  dövlətlərdən biri oldu ki, bütün təzyiqlərə və təhdidlərə baxmayaraq, İrana qarşı ərazisindən istifadəyə imkan vermədi. Onu da qeyd edim ki, Azərbaycan Prezidenti təkcə bu üçtərəfli Zirvə görüşünün təşəbbüskarı deyil. Buna qədər bir çox qlobal xarakterli təşəbbüslərin müəllifidir və həmin təşəbbüslərin reallaşması gözlənilən uğurlara imza atıb. Ona görə də Rusiya Prezidentinə də belə bir təşəbbüsə qoşulmağa təklif olunanda onun da reaksiyası müsbət oldu. Çünki Rusiya rəhbərliyi də yaxşı bilir ki, onun ölkəsinə qarşı bu qədər sanksiyalar tətbiq olunanda, təhdidlər göstəriləndə  Azərbaycan tərəfi Rusiya ilə strateji tətəfdaşlıq münasibətlərini qoruyub saxlamışdı. Bu, çox məsuliyyətli və çətin bir işdir. Çünki hər bir prezidentin atdığı addımın arxasında nəticə etibarı ilə nə qədər təzyiqlər olur. Bizə nə qədər təzyiqlər göstərildi ki, məhz belə siyasət yeritməyin. Ancaq cənab Prezident bir daha sübut etdi ki, ulu öndərin miras qoyduğu o balanslı, çoxvektorlu, tarazlaşdırılmış siyasətə sadiqdir və onlar bu gün bizə konkret dividentlər gətirir.

– Dünyada baş verən xoşagəlməz  hadisələrin regiona təsirinin qarşısının alınmasında Zirvə görüşünün əhəmiyyətini necə dəyərləndirirsiniz?

– Regionun təhlükəsizliyi baxımından  üçtərəfli Zirvə görüşünə qiymət versək, deyərdim ki, bunun çox böyük əhəmiyyəti var. Söhbət o regiondan gedir ki, olduqca qəliz,  mürəkkəb, siyasi kataklizmlərlə, terrorizmlə, separatizmlə zəngin olan Yaxın Şərq regionunun lap qonşuluğundayıq. Kim təminat verə bilər ki, bu gün Yaxın Şərqi caynağına almış bəlalar, müsibətlər bizim regiona tranformasiya olunmasın?  Ona görə də bu gün əvvəlkindən daha çox  ayıq-sayıq olmalıyıq.

Hesab edirəm ki, Azərbaycan Prezidentinin  təşəbbüsü ilə İran və Rusiya prezidentlərinin Bakı şəhərində bir araya gəlmələrini şərtləndirən ən mühüm amillərdən biri də o oldu ki, respublikamız  özünü beynəlxalq təhlükəsizlik məsələlərinə böyük töhfə verən ölkə kimi tanıtdı. Eyni zamanda, İran, Rusiya və dünyanın digər ölkələrinin liderləri onun fərqindədirlər ki, Azərbaycan cəmi iki dəfə  2012-2013-cü illərin sentyabr  və may aylarında BMT Təhlükəsizlik Şurasına sədrlik etmişdir.  Təsəvvür edin ki, ölkə Prezidenti 2013-cü ilin  may ayında  BMT Təhlükəsizlik Şurasına sədrlik edərkən bu gün dünyamızı narahat edən  çoxsaylı problemlər və təhdidlər içərisində heç birini yox, məhz  beynəlxalq terrorizmə qarşı mübarizə məsələlərini ön plana çıxarmışdı və bu məsələnin dünyamız üçün olduqca vacib əhəmiyyətli olduğunu qeyd etmişdi. Ümumiyyətlə, bu iclas beynəlxalq terrorizmə qarşı mübarizə məsələlərinə həsr olunmuşdu.

Azərbaycan  beynəlxalq sülhə və təhlükəsizliyə çox ciddi töhfələr verən dövlətdir. Biz İraqda, Əfqanıstanda həmin o töhfəmizi verməkdəyik. Təbii ki, bütün bunların hamısı yüksək səviyyədə qiymətləndirilir. Xüsusilə də,  Rusiya Prezidenti Vladimir Putin  bunu qeyd etdi ki, bu gün İŞID – beynəlxalq terror təşkilatı özünü dövlət elan edib və regionun hər bir dövləti üçün təhlükə mənbəyidir. Bu nöqteyi nəzərdən qonşu dövlətlərin-xüsusilə, İranın, Azərbaycanın və Rusiyanın təhlükəsizlik xidmətlərinin informasiya mübadiləsi sahəsində birgə fəaliyyəti bu qlobal təhdid mənbəyinə qarşı  birgə koordinasiya olunmuş əməkdaşlığına həmişəkindən daha böyük ehtiyac var.

Təbii ki, ölkəmizin bu siyasəti və Prezidentimizin bu addımları qarşı tərəfdə – Rusiya və İranda müsbət dəyərləndirilmişdir. Üçtərəfli Bakı Zirvə görüşünün sonunda imzalanmış yekun sənəddə--Bəyannamədə  beynəlxalq terrorizmə qarşı mübarizə məsələlərində hər üç dövlətin birgə əlaqələndirilmiş məsələləri ön plana keçib. Bu məsələlərdə fikir söyləmək, mövqe bildirmək bir şeydir, amma dediyin sözlə əməlinin üst-üstə düşməsi başqa bir şeydir. Cənab Prezidentin dediyi kimi, Azərbaycan dövləti, əslində, dünya miqyasında böyük dövlət olmasa da, bizim sözümüzün çəkisi və mənası böyükdür. Yəni biz bir mövqe bildiririksə, fikir söyləyiriksə, o, mütləq əməli işdə öz təsdiqini tapır və buna qiymət də verilir. Məsələn, Rusiya Prezidenti Azərbaycan Prezidenti ilə görüşmək üçün Bakıya gəldi, çox mühüm məsələlər müzakirə edildi, zəruri Bəyanat qəbul edildi. Təbii ki, təyyarə ilə cəmisi 40-45 dəqiqə vaxt aparan qonşu Ermənistana gedib bu ölkənin başçısı Serj Sarkisyanla Yerevanda da görüşə bilərdi. Ancaq O, Moskvaya  qayıtdı və Ermənistan prezidentini öz yanına çağırdı və dedi ki, Azərbaycan iqtisadi cəhətdən güclü, müstəqil  bir dövlətdir və kimdən istəsə, lazım olduğu qədər silah ala bilər. Bu, Ermənistan rəsmilərinin "Rusiya Azərbaycana silah satır " iradına verilən tutarlı cavab oldu.

– Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması istiqamətində son vəziyyətə də münasibətinizi bidirməyinizi xahiş edirik. Sizcə, üçtərəfli format çərçivəsində aparılan danışıqlar münaqişənin nizamlanmasına öz təsirini göstərəcəkmi?

– Hesab edirəm ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması istiqamətində bu ilin aprel döyüşlərindən sonra keyfiyyətcə yeni mərhələ başlanıb. Bu yeni mərhələ hələ ki, ilk növbədə, özünü diplomatik səylərdə göstərməkdədir. Son danışıqlardan sonra çox inamlıyıq və ümid edirik ki, bu diplomatik səylər, xüsusilə də, münaqişənin həllində böyük potensiala malik Rusiyanın dövlət başçısının Azərbaycana səfəri, üçtərəfli format çərçivəsində aparılan danışıqlar, İran və Rusiya dövlət başçılarının münaqişənin həllinin beynəlxalq hüquq prinsipləri çərçivəsində tənzimlənməsi ilə bağlı fikirlər səsləndirmələri çox önəmlidir.  Əslində, bunlar diplomatik yanaşmalardır. Ancaq görəndə ki, Bakıda Rusiya  və İran dövlətlərinin prezidentləri açıq şəkildə qeyd edirlər ki, bu münaqişə beynəlxalq hüquq prinsipləri çərçivəsində həllini tapmalıdır – beynəlxalq hüquq deyəndə, təbii ki,  BMT-nin Nizamnaməsi, ATƏT-in yekun sənədləri və digər mühüm sənədlər nəzərdə tutulur-yəni, söhbət  dövlətlərin ərazi bütövlüyü prinsipləri çərçivəsində həllindən gedir. 

Aprel döyüşlərinin ən mühüm nəticələrindən biri də ondan ibarətdir ki, bizim təkcə hərbi vətənpərvərlik ruhumuz artmayıb, biz  təkcə 2 min hektar ərazini geri qaytarmamışıq, eyni zamanda, işğal altında olan ərazilərimizin tamamilə geri alınması üçün çox gözəl platforma əldə etmişik. Artıq Azərbaycanın haqlı mövqeyi daha çox müdafiə olunmağa başlanıb.

Qeyd etdiyim kimi, Rusiya Prezidentinin Azərbaycana səfərinin ardınca Turkiyə Prezidentinin Sankt-Peterburqa, Ermənistan prezidentinin Moskvaya  səfərləri zamanı aparılan danışıqlarda da münaqişənin həlli ilə bağlı məsələnin diqqət mərkəzində saxlanılması belə bir qənaətə gəlməyə əsas verir ki, münaqişənin nizamlanmasında müsbət nəticələrin şahidi olacağıq.

Hazırda ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri də cidd-cəhdlə çalışırlar ki, prezidentlər səviyyəsində görüş olsun. Düşünürəm ki, həmin görüşdə  İran və Rusiya prezidentlərinin son bəyanatları böyük əhəmiyyət kəsb edəcək. Hesab edirəm ki,  Ermənistan prezidentinin Moskvaya son səfərindən sonra da müəyyən dəyişikliklərin və irəliləyişlərin şahidi olacağıq. Bunun üçün hazırda  əlverişli şərait yaranıb. Elə bir şərait ki, bu vaxta qədər heç zaman müşahidə olunmayıb. Aprel döyüşləri Ermənistana elə bir dərs oldu ki, daha bundan sonra işğalçı dövlətin prezidenti danışıqlar naminə danışıqlara qatılmayacaq.  Ona görə də fikrimcə, son hadisələr də təsdiqləyir ki, münaqişənin həllində keyfiyyətcə yeni mərhələnin əsası artıq özünü büruzə verir.

– Üçtərəfli Zirvə görüşü "Şimal-Cənub" beynəlxalq nəqliyyat dəhlizi işinin sürətləndirilməsi ilə bağlı  razılığın əldə olunması ilə də yadda qaldı. Bu barədə də fikrinizi bilmək maraqlı olardı.

– Bu, mənə  NATO-nun Riqa Sammitini xatırlatdı. O zaman bu qurumun təmsilçiləri belə bir fikir səsləndirmişdilər ki,  bizim qənaətimizə görə, əvvəllər hansı dövlət nüvə silahına malik idisə,  o, fövqəldövlətdir. Lakin indi isə düşünürük ki, bu, elə deyil. Əgər biz düşünən kimi olsaydı, Sovet İttifaqı dağılmazdı. Çünki keçmiş SSRİ  iki  ən böyük nüvə dövlətlərindən biri idi. NATO təmsilçiləri qeyd edirlər ki, indiki zamanda hansı dövlət böyük enerji resurslarına malikdisə, eyni zamanda, yükdaşıma yollarına nəzarət edə bilirsə, həm də təkcə enerjiyə deyil, nəqliyyat dəhlizlərinə sahiblik edirsə, həmin dövlətlər böyük dövlətlərdir. "Şimal-Cənub" beynəlxalq nəqliyyat dəhlizi 7 min 200 kilometrlik bir dəhlizdir. Hindistandan başlayaraq, İran, Fars körfəzi ölkələri, ondan sonra Azərbaycan, Rusiya, Şimal-Qərbi Avropaya qədər gedir. Dövriyəyə buraxılan bu qədər  malın hamısı gəlib Azərbaycandan keçəcək. Deməli, təkcə enerjidən, qazdan, neftdən deyil, yaxın perspektivdə biz yükdaşımalardan çox böyük gəlir əldə edə bilərik. Bütün bunlar dövlət başçımızın həyata keçirdiyi daxili və xarici siyasətin məntiqi nəticəsdir. Bu siyasət özünü Bakıda keçirilən Azərbaycan-Rusiya-İran prezidentlərinin üçtərəfli görüşünün yekununda açıq şəkildə büruzə verdi və yeni tarixi formatın əsasını qoydu.

Söhbəti qələmə aldı:
Əliqismət BƏDƏLOV