Azərbaycan Folklor Nümunələrinin Hüquqi Qorunması

İlk olaraq onu yazım ki, oxuduğunuz bu yazının adını, dəyərli dostum Səməd Vəkilovun hədiyyə etdiyi eyni adlı kitabdan götürmüşəm. Daha yaxşı ad tapa bilmədim deyə elə bu başlıqla yazdım. Doğrudan da, milli sərvətimiz olan folklorumuz hüquqi, hətta beynəlxalq hüquq səviyyəsində qorunmalıdır. Müəllif Səməd Vəkilovun mənə hədiyyə etdiyi kitab da, Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyərlərinin əsasını təşkil edən folklorunun (qeyri-maddi mədəni irsin) hüquqi qorunmasından bəhs edir.

Səməd Vəkilov hüquqşünasdır. Müstəqil Elmi Praktik Hüquq Mərkəzində, hüquqi xidmət şöbəsinin müdiri, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutunda hüquq məsləhətçisi vəzifələrində çalışıb. “Müvəkkil” Hüquq Mərkəzinin təsisçisi və sədridir.

Kitabın elə ilk səhifəsində Azərbaycan xalqının mədəni irsinin, maddi və mənəvi dəyərlərinin mühafizəsinin Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizlik siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri olduğunu oxuyuruq:

“(Azərbaycan Respublikasının Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyası) Azərbaycan xalqının özünəməxsusluğunun qorunması və təbliği problemini özündə ehtiva etməklə onun iki istiqamətini müəyyən etmişdir.

1. Azərbaycan xalqının mədəni irsinin (folklor və qeyri-maddi mədəni irs), maddi və mənəvi dəyərlərinin mühafizəsi;
2. Azərbaycançılıq ideyasının təşviqi, milli özünəməxsusluğun möhkəmləndirilməsi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasının Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyası Azərbaycan Respublikasının milli qanunvericilik sisteminə daxil olan ən vacib sənədlərdən biridir”.

Azərbaycan xalqının folkloruna yönəlik təhdidlərdən yazan müəllif, qeyri-maddi mənəvi irsimizin saxtalaşdırma və özgəninkiləşdirmə təhlükələri ilə qarşılaşdığını deyir. Haqlı olaraq yazır ki, mədəni irsimizə qarşı yönəlmiş təhdidlər və saxtalaşdırmaların böyük həcmini dünyada mədəniyyət oğrusu kimi tanınan erməni xalqı təşkil edir, lakin saxtalaşdırma və mənimsəmənin təkcə mədəniyyət oğrusu olan ermənilər tərəfindən həyata keçirildiyini iddia etmək yalnış olardı.

Deyim ki, müəllif “Folklor nümunələrinin qorunması haqqında” qanunu diqqətlə araşdıraraq müəyyən qanunauyğunsuzluqlardan da yazıb.

Kitabda maraqlı suallar qoyulur. Ms: Muğam folklordurmu? Və mübahisələrə yol açan əks fikirlər barədə ətraflı cavab yazılıb.

Bu ktabı oxuyandan sonra bildim ki, Azərbaycanda zəngin söyləyicilik ənənəsi olan nağılbaz nəsillər yaşamaqdadır. Bu nəsillər arasında şifahi xalq ədəbiyyatının ayrı-ayrı janrlarında və o cümlədən dastan söyləyiciliyində çox populyar olduğu üçün bəzi nəsillərə “nağılbaz” adı verilmişdir.

Novruz bayramının 11 ölkənin ortaq mədəniyyəti olduğunu da bu kitabdan öyrəndim. Ümumiyyətlə kitabdan Azərbaycan aşıq sənəti, Novruz bayramı, “Dədə Qorqud” dastanı, Çovqan oyunu, Qarabağ atları, Yallı rəqsləri barədə maraqlı bilgilər əldə etmək mümkündür.

Müəllifin zəngin Qazax (Göyçə, Borçalı) aşıq məktəbindən heç bir sitat gətirməməsi bir qədər qəribə gəlsə də tasavvuf sevən olaraq aşıq sənəti barədə oxuduğum bu cümlələr saza sevgimi daha da çoxaltdı: “Aşıq milli mədəniyyət hadisəsi kimi, iki tarixi-mədəni hadisənin qovşağında meydana çıxmış sənət və yaradıcılıq fenomenidir: 1. Aşıq etnokulturoloji tipi etibarilə oğuz-türk qam-şaman, qam-ozan sənətinin varisidir; 2. Aşıq ideoloji- poetik tipi etibarilə İslam dini bazasında yaranmış təsəvvüfi-irfani görüşlərin daşıyıcısıdır. XV-XVI əsrlərə qədər sufi ocaqlarında funksionallaşan aşıq sonrakı əsrlərdə öz siyasi-inzibati himayəsindən məhrum olaraq el məclislərində çalıb-oxuyan sənətçiyə çevrildi. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, aşıq yaradılcılığı özünün ideoloji mahiyyəti etibarilə müasir günlərə qədər təsəvvüfi-irfani obrazlara bağlı qalmışdır. Bu günün özündə də aşıqlar şeirlərində “şəriət”, “təriqət”, “mərifət”, “həqiqət” kimi fundamental sufi anlayışlarını onların təsəvvüfi-idraki məna aləminə, ideoloji-semantik yüklərinə bələd olmadıqları halda belə tərənnüm edirlər. Çünki aşıq yaradıcılığının bütün poetik obrazlar sisteminin əsası tarixən təsəvvüfi-irfani görüşlər əsasında formalaşmışdır”.

İlk dəfə bu kitabdan oxudum ki,, elm aləminə “Kitabi-Dədə Qorqud” (“Dədə Qorqud kitabı”) adı altında məlum olan qədim oğuz dastanının ilk əlyazması 1815-ci ildə alman şərqşünası Hans fon Dits tərəfindən Drezden kitabxanasında aşkar edilibmiş. Dastanın adı əlyazmanın üzərində belə qeyd olunub: “Kitab-i Dədəm Qorqud əla lisan-i taife-i Oğuzan” (“Oğuz tayfalarının dilində Dədəm Qorqudun kitabı”). XX əsrin 50-ci illərində Vatikanda dastanın daha bir əlyazması tapılmışdır. Əlyazmanın özündə “Hekayəti-Oğuznameyi-Ğazan bəg və ğayre” adlandıran bu mətn 1 müqəddimə və 6 boydan ibarətdir. Mətndəki boylar “hekayət” adı altında təqdim olunur.

Barəsində yazdığım kitabda Çovqan oyunu barədə ətraflı məlumat yer alıb. Çovqan oyununun qaydaları izah edilir və ən əsası oyunun ritual mərasiminin Azərbaycan-türk mədəniyyətinin genetik hadisəsi olduğu sübut edilir.

Kitabda ən maraqlı gələn bölüm isə “Yallı” bölümü oldu. “Yallı” kəliməsinin, dağ ətəyində yerləşən düzəngah adı olan “Yal” kəliməsindən alındığı yazılıb. Etiraf edim ki, milli operamızın banisi Üzeyir Hacıbəylinin ötən əsrin otuzuncu illərində Naxçivan Muxtar Respublikası ərazisindən SSRİ Ali Sovetinə iki çağırış deputat seçildiyini də, o dövrdə dediyi bu sözləri də indi bildim: “Yallının vətəni Şərurdur, yallı Şərurda doğulub”. Eyni zamanda Xalq artisti Əminə Dilbazi öz xatirələrində yazır: “Mən bilirdim ki, bizim yallı mənbəyimiz Naxçıvanda Şərur torpağındadır. Biz ora – Almaniyaya elə bir folklor nümunəsi aparmalı idik ki, üstündə xalqımızın möhürü olsun. Bu “Şərur yallısı” idi”.

Kitabda bir neçə adda Yallıdan bəhs olunur ki, ən diqqətimi çəkən “Urfanı”, “İrəvanı”, “Kürdün ağırı” yallıları oldu.

Urfanı – Əzəmət, vüqar, mərdlik, kişilik, hərəkətləri ilə zəngin olduğundan “kişi yallısı” adını almışdır. Bu yallını yalnız kişilər ifa edir. Tempinə görə üç hissədən ibarətdir.

İrəvanı – qarışıq ifa olunan yallıdır. Ritmik və həzin musiqi ilə ifa olunur.

Kürdün ağırı – adındakı “Kürd” ifadəsinə baxmayaraq Şərurda bu yallını ancaq Azərbaycan türkləri ifa edir.

Gerçəkdən folklor nümunələrinin hüquqi qorunmasının təminatlarını özündə ehtiva edən qanunvericilik sisteminin öyrənilməsi ən vacib anlayışlardan biridir. Odur ki, kitabın son bölümü “Azərbaycan Folklor nümunələrinin hüquqi qorunmasının davamlılığını təmin etmək üçün təkliflər” adlanır. Və müəllif Səməd Vəkilov bu istiqamətdə çox dəyərli təkliflərlə çıxış edir.

Sərxan Carçı