Məişət zorakılıqları... Problemlər və səbəblər

(Cinayət məcəlləsində “Məişət zorakılığı əleyhinə olan cinayətlər” fəsilinə zərurət var.)

Son zamanlar, regionlarda  ailədəki zorakılıqların xüsusilə ağır cinayətlərlərin törədilməsi ilə davam etməsi cəmiyyətdə xüsusi amansızlığın təzahürü kimi qəbul edilir. Allahın yaratdığı “yer üzünün zinəti və xəlifəsi” niyə bu qədər rəhmsiz və mərhəmətsizdir? Əcəba, şüurlu varlıq  niyə bu dərəcədə vəhşiləşir? Sualların sayı çox,amma  cavabı sadədir. Ölüm hökmü bərpa olunmalıdır! Dövlət  qətlə yetirilən  vətəndaşının  qisasını digər nankor və naqis,yolunu azmış,həddini aşmış, Allahın yaratdığı məxluquna qıymış yaramaz və alçaq vətəndaşından almalıdır ki, qurbanın doğmaları üçün qisas almağa imkan verilməsin!Qısa və sadə yolu budur!

Azərbaycan Respublikasının “Məişət zorakılığının qarşısının alınması haqqında”  02 oktyabr  2010 cu il tarixli qanunu qəbul edilmiş və 22 iyun 2010-cu ildə qüvvəyə minmişdir. Qanunun kommentariyası da artıq var. Lakin, baş verən ağır cinayətlərin qarşısı alınmır. Qaba və kobud insanlara maarifləndirmənin heç faydası olarmı? Gəlin, səbəblərə diqqət yetirək.

 1970-ci illərdən başlayaraq məişət zorakılıqları dünyanın hətta inkişaf etmiş ölkələrində, müxtəlif kateqoriyalı ailələrdə, sinfi, irqi, mədəni, dini və sosial-iqtisadi  faktorlardan asılı olaraq baş vermişdir. Ekspertlərin tədqiqatına görə zorakılıqların əsas səbəbi  ailələrdə çətin sosial  durumun, ictimai şüurda yoxsulluq kimi xurafatın olmasıdır.

Zorakılıqlar şəxsin sağlamlığında müxtəlif fəsadlar-yuxusuzluq, iştahanın pozulması, narkotiklərin və alkoqollu içkilərin  qəbuluna meyl, hətta fərdin özünü cəzalandırılması-intihara getmə  hərəkətlərini yaradır. Bəzən zorakılıqların  təsir dərəcəsi uzun müddət davam edir.

Zənnimcə  ailənin ictimai həyat fəaliyyətindəki rolu ona xas olan iki cəhətlə-sosial institutların  və kiçik sosial qrupların  vəhdətilə bütövlənir. Ailənin cəmiyyətdə funksiyası üçün iqtisadi və təhsil faktorları mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyindən, onun adaptasiya (bu iqtisadi amillə bağlıdır) və inteqrasiya olunmasına  zəmin yaranmalıdır.  Ailə (onun üzvləri) bu iki funksiya hesabına ətrafa təsir edə, uyğunlaşa və özünü təsdiqləyə bilər.

Ailə  cəmiyyətin əsas özəyi və sosial institut kimi dövlətin xüsusi himayəsində olmaqla  sosial normaların məcmusunu  özündə ehtiva edir. Burada ailədəkilərin  nümunəvi davranışı,  bir-biri ilə (ərlə-arvadın, valideynlərlə uşaqların) aralarındakı münasibətlərin  tənzimlənməsi əsas şərtdir. Qarşılıqlı hörmət və ehtiram, yardım, adət-ənənələri qoruma, əxlaq qaydalarına  riayət etmək və s. dəyərlərə əməl edilməlidir.

Tarixən sosial-iqtisadi problemlərin gərginliyi praktik olaraq hər bir ailəyə təsir etmişdir. Ailənin rifah halı və həyat səviyyəsi aşağı düşməklə, ailənin gələcək taleyi üçün narahatlıqlar baş qaldırır, nəticədə ailə münasibətlərində gərginliklər yaşanır.

Haşiyə çıxıram:

Rusiya tədqiqatçılarının fikrinə görə baş vermiş qəsdən adam öldürmə faktlarının 3%-i ailədə baş verir. Məişət motivi ilə baş verən cinayətlərin  yarısı uzanan və həllini tapmayan ailə münaqişələrinin  payına düşür. Rusiya DİN-nin  statistikasına görə 3,5mln-dan çox şəxslər  “anticəmiyyət davranışları”na görə  profilaktik qeydiyyata götürülür, onların təxminən 296.000 ailə qalmaqalı kateqoriyasına aiddirlər.

Məişət zorakılığı bir şəxsin digər şəxs üzərində nəzarəti həyata keçirmək (iradəsini diqtə etmək) məqsədilə, təkrar olunan və yüksələn  xətlə inkişaf edən fiziki, sözlə, dini və iqtisadi hədə ilə təhqir edən, qorxudan və vahimədə saxlamaqda ifadə olunur.

Ailə zorakılığı əməlinin qurbanına çevrilmiş şəxslə digərinin(onu incidənin) arasında spesifik kateqoriyaya aid həyat əhəmiyyətli bir neçə şərt var.

-  Uşaqlara qarşı qəddarcasına davranma;

-  Ərin-arvada, (və yaxud da əksinə) zərərçəkənə qarşı yönələn zorakılıqlar;

-  Ahıllara qarşı olan zorakılıqlar və s.

Ailə zorakılıqlarının, digər zorakılıqlardan  fərqi ondadır ki, ailə zorakılığı bir-birilə yaxın, doğma münasibətdə olanlar arasında baş verir və bəzən buna adi hal kimi baxılır, hətta qarşı tərəf  (incidən, kobudluq edən) müdafiə olunur, qorunur.

Ailə münaqişələrinin səbəblərini öyrənərkən iki cür yanaşmadan istifadə etmək lazımdır. (Məişət zorakılığı haqqında qanunun şərhində qeyd olunanlara yer verilib)

1. Sosioloji yanaşma.  Zorakılıq ailə münasibətlərinin  stereotipi kimi qəbul edilir.(olan şeydi barışarlar və s.) . İşsizlik, mənzil şəraitinin yaxşı olmaması və iqtisadi çətinliklərin ailə üzvləri qarşısında stresin baş qaldırılmasına təsir etməsi;
2. Sosial-psixoloji yanaşma. Şəxsi həyat təcrübəsinin olmaması, primitiv düşüncə tərzi və “uşaqlıq illərinin zədələri” təsir edə bilir.

Məişət zorakılıqlarının xarakterik cəhətləri mənasında zorakılıqların  aşağıdakı növlərini göstərmək olar:

1. Fiziki zorakılıq-yəni real və potensial fiziki ziyanın tətbiqi nəticəsində insanın anatomik tamlığının pozulması. Xarakterinə görə yetirilən zərbə, qançırlar və şəxsə digər xəsarətlərin  yetirilməsi ilə ifadə oluna bilər.
2. Seksual zorakılıq. Seksual ehtiraslarını ödəmək üçün zordan istifadə etmə.
3. Psixi zorakılıq. Qurbana qarşı zorakılığın  tətbiq edilməsi hədəfi, qorxutma, mənəvi və psixoloji zədələrin yetirilməsi, iradəsinin sərbəst həyata keçirilməsinə məhdudiyyətlər qoyma, qurbanı ailə üzvlərindən və dostlarından təcrid etmə, ləyaqətini alçaltma və s.
4. İqtisadi zorakılıq. Pulun xərclənməsinə tək başına nəzarət, işləməyə və ya işləməməyə məcbur etmə və s.

Adətən fiziki və seksual zorakılıqlar tez-tez kişilər tərəfindən törədilir. Psixoloji zorakılıqlar, ailədə amansızcasına davranma halları və onlara havadarlıq isə qadınlar tərəfindən  törədilir. Ailədə zorakılığın hökm sürməsi üçün aşağıdakı xüsusiyyətlər də  (səbəblər) təsir edə bilər.

-         əgər ailədə fiziki zorakıllıq faktları varsa deməli, onun tez-tez təkrar olunması  və şiddətlənməsi ehtimalı da var;

-         zorakılıq və təhqiredici  davranışlar bəzən zərər yetirən tərəfindən dəyişilə və üzrxahlıq vədlərilə əvəz oluna bilər. Lakin bununla təhlükə sovuşmur.

-         ailədə zorakılıqlar əhalinin müxtəlif təbəqəsində və kateqoriyalarında mümkündür.Ona görə də məişət zorakılıqları müasir cəmiyyətin qlobal problemi kimi özünü artıq təsdiqləmiş və onun  səbəbləri ailənin  sosial- psixoloji mühitində habelə, qeyri-sağlamlığında ərsəyə gəldiyindən, ailənin stabil inkişafı və təhlükəsizliyi də davamlı olmur.

 Bəzən bunun, çox ciddi və acı təəssüf  doğuran nəticələri olur. Əvvəla zorakılıqlarla qurulan ailə münasibətləri risk qrupuna daxil olunur. Belə bir mühitdə doğulan və  böyüyən uşaqlar əksər hallarda zorakılıqların qurbanlarına çevrilir və yaxud da, onlar yaxınlarına qarşı zor tətbiq etməkldən çəkinmirlər.

 Əgər kişilərin həyat tarixinə nəzər salsaq, belə qənaətə gəlmək olar ki,  uşaq bəzən atasından gələn davranış modelini  (xromosom model) davam etdirir. Bəzən oğlan uşağı çox vaxt  bacısına qarşı olan aqressiv münasibətini atasının anasına olan  münasibətindən götürür və onu tətbiq edir.  Mübarizənin səmərə  verməməsinin səbəblərindən biri  də ailə zorakılıqları barədə müvafiq orqanlara məlumatın daxil olmaması, yaxud məlumat olsa da, qurbanın şikayət verməkdən  imtina etməsi, qanunvericilikdəki boşluqlar (zorakılıqlarla bağlı məlumatların araşdırılması üçün  səlahiyyətli orqan  əməkdaşlarına  mənzilə sərbəst daxil olması  normativ hüquqi aktlarla  tənzimlənməlidir), müvafiq orqanların QHT-lərlə koordinasyon qaydada işləməməsi və s.

Faktorlar, səbəblər və uşaqlarla amansız davranma halları, ailədəki  zorakılıqlar mürəkkəb problemdir, kökü  uzaq nəsillərə gedib çıxır. Problemin sezilməyən, lakin   sadə yolla həlli(çözülən cəhəti) özünə hörmətdə, qarşılıqlı münasibətdə olduğu ailə üzvlərinin  hüquqlarını tanımaqda, onların hərəkətlərinə  səbrlə yanaşmaqda, qayğıkeşlikdə, insanpərvərlikdə və s. bəşəri və milli fundamental dəyərlərdə ifadə olunur.  Məhz belə mürəkkəbliyin  və problemin  dərinliyi uzun  zaman ərzində  ailənin sağlamlığı və onun “müalicəsi” ilə  sıx bağlı olur. Ailənin üzvləri fasiləsiz terapevtik münasibətlərlə əhatə olunmalıdır. Burada müdafiə olunmayan  sosial qrupa-uşaqlara daha çox həssas yanaşmaq tələb edilir.

 BMT-nin statistikasına görə  valideynlərin özbaşınalığı və zorakılığı nəticəsində hər il 14 yaşına qədər olan iki milyon uşaq əziyyət çəkir. Onların hər 10-dan biri dünyasını dəyişir, 2 min nəfəri intihar edir. Cinayət qanunvericiliklərində isə bu barədə xüsusi fəsil yoxdur. Ailədəki zorakılıqlar rəsmi məlumatlara salınmır.Bu, hüquqi və prosesual baxımdan çox qüsurludur.

Zorakılığın ailədə hökm sürməsi ailənin humanist və əxlaqa uyğun  əsaslarla tərbiyələndirilməsinə mane olur, uşaqların spirtli içkilərə, narkotik maddələrin qəbuluna, avaraçılığa, dilənçiliyə, fahişəliyə və digər cinayətlərə meylini gücləndirir. Kritik şəraitin yaranmasına amansız rəftar, uşaqların inkişafı haqda  əhəmiyyət kəsb edən  müvafiq biliyin və məlumatın olmaması da öz təsirini göstərə bilir.

Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, evdəki zorakılıqların modeli nəsildən-nəsilə ötürülür. Bəzən ailədəki “ciddi cəza”  zorakılıq kimi qəbul olunmur, ailə adət-ənənəsi kimi aşılanır.  Müasir elmi nəzəriyyələr   zorakılıqların səbəblərini sosioloji yanaşmada, sosial mədəni faktorlarda (ailə münasibətlərindəki sterotiplər-eynilik, şablonluq) mənzil və maddi şəraitin  psixoloji stresə məruz qoymasında; valideynlərin psixikasına  alkoqolun təsirində, maddi tənəzzül və s. axtarmağı məsləhət görürlər.

Uşaqla valideynlər arasında olan  münasibətlərin  pozulması da  zorakılıqlara əsas verə bilən amillərdəndir.

Saytlarda olan məlumatlara görə il ərzində dünyada 50.000 uşaq zorakılıqlara tab gətirməyərək  evdən qaçmalı olurlar. Ölənlərin ümumi sayının 38% ailə-məişət zəminində ölənlər təşkil edir. (Statistik rəqəmlər çox və az da ola bilər)

Məişət zorakılığının  problemi haqqında  yalnız 1960-cı ildən başlayaraq Avropa və Amerika alimləri məşğul olmağa başlamışlar. Qadınları müdafiə edən ictimai təşkilatlar və 1971-ci ildə Londonda  “Döyülmüş qadınlar hərəkatı” və  İxtisaslaşdırılmış qadın mərkəzləri  yaranmış, məişət zorakılıqlarına məruz qalanlar ətrafında araşdırılmalara start verilmişdir.

 Son 20 il ərzində dünyanın bir sıra ölkələrində o cümlədən, Azərbaycanda da məişət zorakılığı haqqında qanun ,  2004- 2008-ci illərdə İsveçrə və Böyük Britaniyada bu barədə xüsusi norma qəbul olunmuş, Slaveniyada isə belə zorakılıqlar cinayət məsuliyyətinə aid edilmişdir. Hazırda 60 ölkədə  məişət zorakılığı haqqında  xüsusi qanunlar qüvvədədir. Amma Fransa və Bolqarıstan yeganə ölkələrdir ki, məişət zorakılıqların  anlayışına daxil olan “psixoloji zorakılığın”  şərhi geniş aspektdə verilir.

 1990-cı illərə qədər SSRİ-də və İttifaqa daxil olan ölkələrdə  “ailədə zorakılıq üçün əsas yoxdur”- deyə normativ hüquqi aktlar da qəbul edilmirdi. 1990-cı ildən başlayaraq məlum oldu ki, belə bir problem artıq var və  onu aradan qaldırmağa normativ baza lazımdır.

Azərbaycan Respublikasının CM-də həyat və sağlamlıq əleyhinə olan cinayətlər fəslində sağlamlığa yetirilən xəsarətlər, cinsi azadlıq əleyhinə olan cinayətlər və digər fəsillərdə zorakılıqları ehtiva edən maddələr və həmin ictimai təhlükəli əməllərə görə məsuliyyət nəzərdə tutulsa da, məişət zorakılıqların  problemini həlll etmir. Məişət zorakılıqları  barədə cinayət təqibinə başlama əksər hallarda  zərərçəkmişin  (qurbanın) şikayəti əsasında rəvac verilsə də, yazılı müraciətlər həmişə olmadığından mövcud faktlara prosesual  reaksiya verilmir. Cəzasızlıq mühiti və qanuna müvafiq surətdə qisasın alınmaması faciələrlə sona çatır. “Ailə kiçik dövlətdir” rəmzi müddəaya qatı hörmətsizlik edilir.

 Qurbanların  əksəriyyəti qadınlar olduğundan onlar həyat yoldaşlarının qanunsuz hərəkətləri ilə bağlı şikayət etməyə çəkinirlər, sübutların toplanması da onlara həvalə edildiyindən və bunun üçün müəyyən bilik və bacarıqları olmadığından sualları cavablandırmaqda çətinlik  çəkirlər, yaxud istəmirlər.

Ekspertlərin tədqiqatlarına görə  məişət zorakılıqları  haqqında olan belə cinayət xarakterli işlərin 90%-i guya“tərəflərin barışması” nəticəsində xitamla sona çatır.

Dünya ölkələrində ailədə zorakılıqların aradan qaldırılmasına təsir edən psixoloji, tibbi və sosial yardımların demək olar ki, səmərəsi yoxdur. Bu istiqamətdə daha çox QHT-lər müxtəlif layihələrin icrasında fəallıq göstərirlər. Ailə tiranlığından əziyyət çəkən qadın və uşaqların habelə, ahılların müdafiəsi üçün  sosial mehmanxanalar və digər mühafizə tipli mənzillər damla qədərindədir. Məs: Rusiyada 21 belə mühafizə yerləri var ki, orada 200 nəfəri saxlamaq mümkün olur. Bu ölkədə il ərzində təkcə qeyri-rəsmi yaşayanların fiziki zorakılıqları nəticəsində 14.000 qadın dünyasını dəyişir. (RF DİN-nin 2008-ci il statistikası.) Alkoqoldan əziyyət çəkən 253,9 min vətəndaş qeydiyyatdadır.

Faktiki olaraq   ailə ağır cinayətlərin  baş vermə  və hadisə yerinə çevrilib. Həyat quranların (qadınların)  37%-i “kişi qadını döyə və işkəncə verə bilər, bu, nəsildən-nəsilə keçən xromosom uyğunluqdur, barışmaq lazımdır” qənaətindədirlər. Əlbəttə belə sübyektiv fikirləri ictimailəşdirmək cinayəti gizlətmək qədər təhlükəli və mən deyərdim ki, zorakılığa çağırışdır.

Azərbaycan Respublikasının CM-də məişət zorakılığı əleyhinə olan cinayətlər fəsli olmasa da, cinayətlərin dinamikasında şəxsiyyət əleyhinə olan  cinayətlərdə ( 2014-cü ilin 6 ayı ərzində ) azalma müşahidə edilmişdir. Ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə  5,4% (443-419) 24 fakt, qəsdən adam öldürmələr 13,8 % (109-94) 15 fakt, qəsdən sağlamlığa zərər vurmalar 5,7 % (194-183) 11 fakt azalmışdır.

Həyata keçirilən profilaktik və xəbərdarlıq tədbirləri, əhalinin  maarifləndirilməsi məsələlərində QHT-lərin də iştirakı yetərlidir. Bütün qeyd olunanlara rəğmən demək olar ki, artıq CM-də “Məişət zorakılığı əleyhinə olan cinayətlərin” siyahısının müəyyən edilməsinə və  bunun  üçün  Azərbaycan Respublikasının CM-yə əlavələrin edilməsinə zərurət var. CM-dən çıxarılmış “Döymə” 132-ci maddəsi yeni fəsilə salına bilər.