Avropa insan hüquqları məhkəməsinin qərarlarına üstünlük verilməlidirmi?

(Avropa məhkəməsi keçmiş

SSRİ Ali Məhkəməsinin tərs üzüdür)

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının müddəalarına görə Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminə daxil olan normativ-hüquqi aktlar ilə tərəfdar çıxdığımız dövlətlərarası müqavilələr arasında ziddiyyət yaranarsa, həmin beynəlxalq müqavilələr tətbiq edilir. Bu, konstitusion müddəa Azərbaycan xalqı üçün nə dərəcədə əhəmiyyətlidir - sualını belə cavablandıra bilərdim. Beynəlxalq müqavilələr beynəlxalq hüquq qaydasının və Azərbaycan Respublikasının xarici dövlətlərlə münasibətlərinin sabitliyi üçün çox vacibdir. Amma sıravi Azərbaycan vətəndaşı soruşur ki, onda, niyə ərazi bütövlüyümüzün bərpası həmin o vacib beynəlxalq normalar əsasında həllini tapmır, qaçqınların doğma yurdlarına qayıtmaq hüquqları təmin olunmur? Taleyimizə ziyan gətirən belə beynəlxalq müqavilələr Konstitusiyamızın 148.II-ci bəndi “Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr qanunvericilik sistemimizin ayrılmaz tərkib hissəsidir”deyir. Yenə sual yaranır,niyə?

Milli qanunvericiliyin hüquqi qüvvəsi beynəlxalq müqavilələrdən üstünlük təşkil edən Norveç, Danimarka, İngiltərə dövlətləridir. Yazılı Konstitusiyası olmayan Böyük Britaniya beynəlxalq müqavilələri özünün milli qanunvericiliyindən aşağıda görür, ona primatlıq vermir. Lakin, Rusiya, Fransa, AFR, Portuqaliya elə Azərbaycan da daxil olmaqla beynəlxalq müqavilələrin hüquqi qüvvəsini milli qanunvericilikdən üstün hesab edirlər. (Konstitusion və referendumla qəbul eilən aktlar istisnadır). Uzun illərdir beynəlxalq hüququn ümumi normaları ölkə vətəndaşları üçün hüquq və vəzifələr doğurur. Əksər ölkələr insan hüquq və azadlıqları haqqında Avropa məhkəməsinin qərarlarını qəbul etmirlər, çünki ölkənin təkmil konstitusion, qanunvericilik bazası və həmin normativ hüquqi

aktlara baş əyən, sözsüz tabe olan, sədaqət göstərən dövlət məmurları və vətəndaşları var.

Mən, beynəlxalq müqavilələrin Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminə daxil olan normativ hüquqi aktlardan üstün tutulmasının əleyhinəyəm. Beynəlxalqmüqavilələrin primatlığının qəbul edilməsi ərazi bütövlüyümüzün bərpasını yubadır. Belə müqavilələr Azərbaycanın hüquq sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi qəbul edilə bilməz.

Daha çox diqqət çəkən AFR-nın Konstitusiya məhkəməsinin bu təcrübədəki qərarıdır. Almaniyanın Konstitusiya məhkəməsinə görə insan hüquqlarının müdafiəsi haqqında konvensiya yalnız dövlətdaxili qanunların tətbiqinin səmtləşdirə bilər. Konvensiya federal qanunun müdafiə etdiyi əsas hüquq və azadlıqlarının məhdudlaşdırılmasına və yaxud, alçaldılmasına yönələ bilməz. Avropa insan hüquqları məhkəməsinin qərarları həmişə AFR tərəfindən icra olunmur və icrası mütləq xarakter daşımır. Milli Ədliyyə sistemi həmin qərarları ehtiyyatla ölkənin qanunvericiliyinə assimlasiya edir. Beynəlxalq öhdəliklər dövlət daxili qanun - qaydaları vecsiz bir əşyaya çevirməməli, əksinə, ölkə qanunlarını müdafiə edən və onun gücünü artıran alətə çevrilməlidir. Bu planda Almaniya Konstitusiya məhkəməsi özünün hüquqi mövqeyini 2010-cu ildə qəbul etdiyi qərarına uyğun bəyan edir. Almaniya dövlətinin Konstitusiya məhkəməsi hesab edir ki, AİHM-nın qərarlarının (Avropa insan hüquqları məhkəməsi) diqqətdən kənarda da qoymaq olmaz. Üzv dövlətlər belə qərarları lazımi qaydada öyrənməli, tədricən və ehtiyyatla onu milli qanunvericiliyinə uyğunlaşdırmalıdırlar.

Avstriya Respublikasının Konstitusiya məhkəməsi də insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsində konvensiyanın əhəmiyyətini qəbul edərkən Avropa insan hüquqları məhkəməsinin təcrübəsini milli Konstitusiya hüquq normalarına zidd qəbul etməyi yolverilməz hesab edir. Hətta kolliziya yarandıqda belə, milli qaydalara üstünlük verilir.

Böyük Britaniyanın və Şimali İrlandiya Ali Məhkəməsi 16 oktyabr 2013-cü il tarixli qərarı ilə insan və vətəndaş hüquq və azadlıqları haqqında konvensiyanın tələblərinin diqtəsini Britaniyanın hüquq sitemi üçün qəbuledilməz hesab edir. Ümumi qaydalar üzrə konvensiya üzrə qəbul edilən qərarlar diqqətə çatdırılır. Əgər həmin qərarlar milli prosesual və maddi normalarla ziddiyət təşkil etmirsə, qəbul edilə bilər.

Avropa insan hüquqları və azadlıqları məhkəməsinin qərarları ilə razılaşmamaq təcrübəsi avropa dövlətlərində çoxdur. İtaliya Respublikası Konstitusiya məhkəmsi də AİHM –nin qərarı ilə razılaşmasını qəbul etmir.

İtaliya Konstitusiya məhkəməsinin 2012-ci ildə qəbul etdiyi qərarına görə beynəlxalq öhdəliklərə riayət edilməsi ölkədaxili qanunvericilikdə formalaşmış insan hüquq və azadlıqlarının aşağılamasına təsir etməməli, AİHM-nin qəbul etdiyi aktlar milli qanunvericiliyin müdafiəsinə xidmət edən həqiqi norma kimi təsdiqini tapmalıdır.

Bütün hallarda İtaliya Respublikasının konstitusion normaları beynəlxalq normalara münasibətdə prioritetliyini saxlayır, beynəlxalq məhkəmə orqanlarının konstitusion prinsiplərlə ziddiyyət təşkil etmə hallarını rədd edir.

Rusiya Federasiyasının Konstitusiya məhkəməsi isə hesab edir ki, Rusiyanın qanunvericilik bazası təkmildir, bütövdür, hüquq normalarının iyerarxik dəyəri dəqiqliyi ilə əsas qanunda müəyyənləşdirilib. Hətta, Rusiya Konstitusiya Məhkəməsinin mülahizəsinə görə, ölkənin konstitusiyasından-“ümumtanınmış beynəlxalq hüquq normaları və prinsipləri Rusiya Federasiyasının qanunvericilik sisteminin tərkib hissəsidir” müddəası çıxarılmalıdır. Əsas qanun və digər qanunvericilik aktları müasir reallığa uyğun və ölkədəki islahatların gedişi nəzərə alınmaqla cilalanmış və təkmilləşdirilmişsə ,beynəlxalq normaların üstünlüyünə ehtiyyac qalmır. RF-nın Konstitusiya məhkəməsi Rusiya konstitusiyasının Avropa konvensiyaları üzərində prioritetliyinin qəbul olunması barədə artıq rəsmi təklifləri var.

Qənaətimə görə Azərbaycan Respublikası Konstitusiya məhkəməsinin konstitusion səlahiyyətlərinə Azərbaycan Respublikasında beynəlxalq normaların və müqavilələrin ratifikasiyasından öncə yoxlanılması vəzifəsi də əlavə edilməli, həmin beynəlxalq normaların nə dərəcədə milli qanunvericiliyimizə, milli ideologiyamıza, ölkənin daxili siyasətinə uyğunluğu yoxlanılmalıdır. Avropa insan hüquqları məhkəməsinin qərarları ilə razılaşmaq və yaxud fikir ayrılıqlarının yaranması beynəlxalq hüquq normalarının ölkə konstitusiyasına zidd olmasına görə yox, beynəlxalq ədalət mühakimə orqanlarının qəbul etdiyi qərarların daha

çox sübyektivizmə əsaslandığından irəli gəlir. Bu baxımdan, beynəlxalq aktların ölkə daxilində icrası yalnız Konstitusiya məhkəməsinin təsdiqindən sonra icraya yönəlməlidir. Belə yanaşma müstəqil dövlətin süverenliyini , bir az da yığcam

desək, Beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən olan dövlətlərin daxili işinə müdaxilə etməməsinin bariz nümunəsi və konstitusion müddəaların üstünlüyü kimi diqqət çəkərdi. Mən, belə düşünürəm. Yox, əgər bu mümkün deyilsə AİHM-nin məhkəmələrə daxil olan qərarları rəy və yaxud təsdiq olunması üçün Konstitusiya məhkəməsinə göndərilməli, təsdiqini taparsa icraya yönəlməlidir. Avropanın hayqırdığı demokratik prinsiplər belə deməyə əsas verir.

Hüquqi mənşəyi bilinməyən, niyyətləri bizə bəlli olmayan avropa məhkəməsinin hakimlərinin qərarları bizim üçün müqəddəs sayıla bilməz!

Uzun illərdir, Azərbaycan xalqı işğalçı, qəsbkar erməni xuntasının vəhşi, amansız və qeyri-insani hərərkətlərindən psixoloji, əsəb gərginliyi keçirir, maddi və mənəvi ziyan milyardlarladır. Niyə avropa beynəlxalq aləmdə Sosial Ədalətin bərpası üçün əlahiddə hərbi məhkəmə yaratmır? Keçmiş Yuqoslaviyada və Kosovoda olduğu kimi. Ermənilərin Azərbaycanlılara qarşı hərəkətləri Haaqa beynəlxalq cinayət məhkəməsində də baxıla bilər. Beynəlxalq cinayət məhkəməsi Roma statusuna uyğun olaraq öz yurisdiksiyasını bu məsələdə genişləndirə bilər. Amma etmirlər.

Məndə belə təəssürat yaranır ki, AİHM şikayətlərə baxılması zamanı dövlətdaxili qanunvericiliyin spesifikasını diqqətlə təhlil etmirlər, (bəlkə heç əhəmiyyət vermirlər) qanunvericiliyin konstitusion bazasına, onun hüquqi adətlərinə, xüsusiyyətlərinə, nəhayət hüquq ideologiyasına və hüquq psixologiyasına qeyri ciddi yanaşırlar. Məhz buna görə qərarların icra etməməsi üçün hüquqi zərurət yaranır.

Daha sonra ölkədə kriminogen vəziyyət, cinayətkarlığın ümumi səviyyəsi, onun ağır və xüsusilə ağır növləri, icyimaiyyətin ağır cinayətlərə münasibəti nəzərə alınmır. Buradan da, AİHM tərəfində qeyri ciddi, əsası olmayan qərarlar qəbul edilir, guya ittiham olunanlara, günahkarlara qarşı “həddindən artıq sərt” cəza tətbiq edilib. Bəzən belə qərarlar əsasında azadlığa çıxanlar məhz elə avropaya üz tutur, ora sığınırlar. Bəzən də, axtarışda olanların ekstradisiyasında “ziyalı və mədəni avropalılar” tələsmirlər...

Digər qənaətim belədir ki. AİHM daha çox məhkumların və həbsdə saxlanılanların hüquqlarının müdafiəsinə meyl var. Təbii bu, mühüm və vacib məsələdir. Heç kim, heç bir halda günahı-təqsiri sübuta yetirilməmişsə ittiham oluna bilməz

Amma, həqiqi və ədalətli məhkəmə zərərçəkənlərin də hüquqlarını və maraqlarını müdafiə etməlidir. Onların da, müdafiəyə ehtiyacı və hüququ var, onlar da, qanuni və ədalətli məhkəmə prosesini arzu edirlər. Qarşı tərəfin mülahizələrini dinləmək nədənsə AİHM üçün prosesual baxımdan sərf etmir. Bəzən AİHM qərarlarında şikayətçinin günahsızlığı,dövlətin isə təqsirlik prezumpsiyası aydın şəkildə sezilir. Həqiqəti sübut etməyə zərurət görmürlər, ehtiyac duyulmur. Qeyri hüquqi qərarın qəbulu üçün, “ doğru yol” açılır...

Ehtimal etmək olar ki, AİHM həddindən ziyadə sübyektivizmə meyl edir, ədalətə söykənməyən mühakimə yürüdülür.

Maraqlı hal ondan ibarətdir ki, AİHM əksər qərarlarında milli prosesual hüquq normalarına zidd istintaq müddətinin ötürülməsi haqda car çəkilir. Ciddi iraddır. Məsəl var “öz gözündə tiri görmür,başqasının gözündə...” amma AİHM özü prosesual müddət pozğunluğunda nümunə olmaq istəmir. AİHM-də şikayətlərin baxılması illərlə uzanır. Müddət axınının səbəbi bilinmir, bunu normaya salan bir akt da yoxdur. Belə məhkəmə olmaz. Qərarlar əksər halda hakimin özəl düşüncəsindən, bəzən materialların hansı vəkil tərəfindən imzalanmasından asılı olur. Ayıb olsun! Bəzən şikayətçi müraciətinin sonunu görmür. Niyə müddət sonluğu onlara şamil olunmur.?

Digər mühüm cəhət ondan ibarətdir ki, AİHM şikayətlərə baxılması mərhələsində fövqaladə dərəcədə vacib bir məsələni – ölkədəki qanunvericilik bazasının əsas qanuna, Konstitusiyaya söykənməsinə diqqət yetirmir.

Məs: Azərbyacan Respublikasında qüvvədə olan cinayət və cinayət-prosesual,

Mülki və mülki-prosesual qanunvericiliyi ölkənin konstitusiyasına bilavasitə uyğundur, ziddiyyət ətşkil etmir.

Azərbaycanda cinayətkarlıqla mübarizənin vəziyyəti və son illərdə Ədliyyə orqanlarında peşəkarlığı ilə davam edən islahatlar, hüquq- mühafizə orqanlarında

yüksək texniki avadanlıqların təchizatı və kriminalistik kabinetlərin təşkili belə deməyə əsas verir ki, ölkədə dünya təcrübəsinə uyğun islahatlar həyata keçirilir.

Həqiqət ondan ibarətdir ki, kadrlar hər şeyi həll edir. Artıq cinayətkarlıqla, ictimai qaydanın mühafizəsi, təhlükəsizliyin və sabitliyin davamlı təmini üçün peşəkarlardan ibarət kadr potensialı formalaşır. Sırada xidmət edənlərin mənəvi keyfiyyətləri də yüksəkdir.Təhqiqat və istintaq aparatı prosesual normalara ciddi riayət edilməklə həyata keçirilir, andına, vətənə və dövlətçiliyə sədaqət nümayiş etdirən istintaq və təhqiqat orqanları qurulub. Fəaliyyətə nəzarət də güclüdür.

Bütün qeyd olunanlara baxmayaraq zənnimcə avropada sağlam şüurlu diplomatlar, hakimlər və siyasətçilər az deyil, lakin təəssüflə xatırlamaq olar ki, bizə qarşı “seperatçı” mövqedə olan hakim və parlamentari üzvləri də var.