BMT necə və nə üçun yaradıldı?

1939-cü il sentyabrın 1-də dünya müharibəsinin başlanması Millətlər Cəmiyyətinin heç nəyə qadir olmadığını göstərdi. 1939-cu ilin avqustunda Moskvada bağlanmış Ribbentrop - Molotov paktı və onun gizli protokolları Almaniyanın şərqində və SSRİ-nin qərbində qalmış ərazilərin iki imperiya arasında bölüşdürülməsini reallaşdırdı. Qərb dövlətlərinin Almaniyanın şirnikləndirmək siyasəti acı nəticələrini verdi. 1940-cı ilin may-iyununda Fransa süqut etdi, orada oyuncaq "Vişi hökuməti" yaradıldı, İngiltərə və ABŞ təklənmiş oldu. Lakin müharibənin SSRİ-yə qarşı başlanması sovet rəhbərliyində ciddi çaşqınlıq yaratdı. Yaranmış şəraitdə Almaniyaya və Yaponiyaya qarşı duran dövlətlərin hərbi-siyasi ittifaqının yaradılması zərurəti meydana gəldi.

1941-ci il avqustun 14-də ABŞ prezidenti F.Ruzvelt və İngiltərə baş naziri U.Çörçill arasında Atlantik Xartiyası adlı saziş bağlandı. Xartiya 8 bənddən ibarət idi (Ruzveltin oğlu E.Ruzvelt yazırdı ki, xartiyanın layihəsini onun atası Samner Uelsslə birgə hazırlayıb). Bu maddələrdə gələcək sülhə nail olmağın yolları, habelə mübarizənin istiqamətləri göstərilirdi. SSRİ 1941-ci il 24 sentyabr Bəyannaməsi ilə Xartiyaya qoşulduğunu bildirdi və London konfransı (1941, sentyabr) Birləşmiş Millətlərə yardım və bərpa İdarəsinin yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Birləşmiş Millətlərə yardım və bərpa İdarəsi 1943-cü ilin noyabrında işə başladı.

1942-ci il yanvarın 1-də Vaşinqtonda, Ağ evdə 26 ölkə adından “Ox” ölkələrinə qarşı birgə mübarizə” Bəyannaməsi imzalandı ki, bu Bəyannamə ilə də antihitler koalisiyasının əsası qoyuldu. 1942-ci ilin yanvarından Birləşmiş Millətlər termini leksikona daxil oldu. Bəyannaməni ABŞ tərəfdən F.Ruzvelt, SSRİ tərəfdən M.M.Litvinov imzalamışdı. Birləşmiş Millətlərin sayı getdikcə artaraq 1945-ci ilin aprelində 47-yə çatmışdı, Bəyannamə onun iştirakçılarının üzərinə iki vəzifə qoyurdu:

1. Bəyannaməni imzalayan dövlət öz hərbi və iqtisadi ehtiyatlarını Üçlər ittifaqına və onun müttəfiqlərinə qarşı mübarizəyə səfərbər edirdi;

2. Bəyannaməni imzalayan dövlətlər düşmən dövlətlərlə separat sülh və ya barışıq bağlamamalı idi.

1943-cü il 19-30 oktyabrda Birləşmiş Millətlərin Moskva konfransı oldu. Konfransa M.Litvinov başçılıq edirdi, onun gündəliyində 17 məsələ dururdu. Oktyabrın 30-da konfrans: "Ümumi təhlükəsizlik təşkilatının yaradılması haqqında" Bəyannamə qəbul etdi. Burada, habelə Almaniya və onun müttəfıqlərinin danışıqsız təslim olması haqqında qərar da qəbul edildi. 1943-cü il dekabrın 1-də Tehranda üç dövlət rəhbərlərinin görüşündə də həmin bəyannamə təsdiqləndi.

Ümumi təhlükəsizlik təşkilatının yaradılması yolunda mühüm mərhələ Dumbarton-Oks (Vaşinqtonun yaxınlığında) konfransı oldu. Konfrans 1944-cü il avqustun 21-dən oktyabrın 7-dək keçirildi. Orada I hissədə üç dövlətin (SSRİ, ABŞ, İngiltərə) nümayəndələri, II hissədə isə Çin nümayəndəsi də iştirak edirdi. Konfrans əslində ekspertlərin görüşü idi. Dumbarton-Oks konfransı “Birləşmiş Millətlər” adı altında beynəlxalq təşkilatın yaradılması haqqında tarixi qərar qəbul etdi və həmin təşkilatın strukturunu işləyib hazırladı ki, sonralar bu, BMT Nizamnaməsi üçün əsas oldu. Burada BMT-nin əsas orqanları, onlarda səsvermə qaydası, BMT-nin ilk üzvü olan dövlətlərin məsələsi və s. müzakirə edildi. Qərara alındı ki,

1. Təhlükəsizlik Şurasının hər bir üzvünün 1 səsi var;

2. Təhlükəsizlik Şurasının prosedura (üsul) məsələləri üzrə qərarı 7 səs çoxluğu ilə qəbul edilir;

3. Qalan məsələlər üzrə Təhlükəsizlik Şurasının qərarı 7 səs çoxluğu ilə (o cümlədən 5 daimi üzvün səsi) qəbul edilir, mübahisədə maraqlı olan tərəflər səsvermədən kənarlaşdırılır.

Sonralar Təhlükəsizlik Şurasında səsvermənin bu qaydası “Yalta formulası” adlanmağa başladı, çünki bu qayda Krım konfransında hüquqi status qazanmışdı.

BMT-nin yaradılması məsələsi praktiki olaraq 1945-ci il 4-11 fevralda Krımda Livada (Yalta) sarayında olan konfransda həll edildi. Konfrans "Yalta formulası"nı təsdiq etdi. SSRİ-nin təklifı ilə Belorusiya və Ukrayna da BMT-nin təsisçiləri sırasına daxil edildi. Krım konfransı BMT-nin yaradılması üçün San-Fransiskoda (ABŞ) 1945-ci il aprelin 25-də konfrans çağırılmasını qərara aldı. Müttəfıqlər MC-nin mandat sistemi əvəzinə, BMT qəyyumluq sisteminin yaradılması məsələsində razılığa gəldilər. Burada habelə BMT-nin təsis məclisinə dəvətin mətni müzakirə və qəbul edildi, onun SSRİ, ABŞ və İngiltərə adından 1 yanvar 1942-ci il Bəyannaməsini imzalamış dövlətlərə göndərilməsi qərara alındı. Dəvətə Çin hökuməti də qoşuldu, lakin Fransa Müvəqqəti hökuməti Dumbarton-Oks və Krım konfranslarında iştirak etmədiyi üçün təklif etdi ki, həmin iki konfransın qərarı gələcək təşkilat üçün çıxış nöqtəsi yox, müzakirə obyekti olsun. Təklif qəbul edilmədiyi üçün Fransa dəvətə qoşulmadı. Dəvət 1945-ci il martın 5-də 4 dövlətin adından göndərildi.

1945-ci il 25 apreldə San-Fransisko konfransı işə başladı. Onun işində 50 ölkədən 282 nümayəndə, 1500-dən çox məsləhətçi və ekspert, 3500-ə yaxın müxbir və s. iştirak edirdi. Konfransda SSRİ nümayəndə heyətinə SSRİ-nin ABŞ-dakı səfıri A.A.Qromıko (25 aprel-10 may arasında nümayəndə heyətinə XİN V.M.Molotov özü başçılıq edirdi) - 10 nəfər, ABŞ-dan dövlət katibi E.Stettipius -7 nümayəndə, İngiltərədən – XİN A.İden - 4 nümayəndə, Çindən doktor Sui Tszıveninin başçılığı altında 10 nümayəndə, Fransadan XİN J.Bidonun başçılığı altında 5 nümayəndə gəlmişdi. Konfransın işinə rəhbər komitə və icra komitələri başçılıq edirdi. İki ay ərzində konfrans BMT Nizamnaməsini müzakirə, qəbul və təsdiq etdi. Konfransın işçi dili kimi ingilis, fransız, rus, çin, ispan dilləri və 18 Latın Amerikası ölkəsinin dili qəbul edildi.

Konfransa 1200 təklif daxil olmuşdu ki, bu təkliflərdən xidməti istifadə üçün 400 səhifəlik kitab nəşr olundu. 1945 -ci il iyunun 26-da San-Fransiskoda Veteranlar evində (iclaslar həm də Opera teatrında gedirdi) konfransın 50 iştirakçısı (sonralar Polşa da ilk təsisçilər sırasına daxil edildi) BMT-nin yaranması haqda Nizamnaməni imzaladılar. Oktyabrın 24-də ratifıkasiyadan sonra Nizamnamə qüvvəyə mindi və həmin gün Birləşmiş Millətlər günü kimi hər il qeyd edilir.

Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra 1991-ci il oktyabrın 29-da BMT və dünya dövlətlərinə müraciət etdi. Müraciətdə Azərbaycan dövlət müstəqilliyinin bərpasını elan edərək, demokratiya, azadlıq və bərabərlik yolu ilə getmək əzmini əsas tutaraq, dünya birliyində layiqli yer tutmağı, beynəlxalq təhlükəsizliyin və əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsi işinə kömək göstərməyi arzulayaraq, BMT Nizamnaməsinə sadiq qalacağını və ondan irəli gə-lən öhdəlikləri yerinə yetirməyə hazır olduğunu bildirərək BMT üzvlərindən xahiş etdi ki, təşkilatın üzvlüyünə qəbul olunmaq məsələsi nəzərdən keçirilsin.1992-ci il fevralın 14-də Azərbaycanın müraciətini müzakirə edən BMT Təhlükəsizlik Şurası ölkəmizin bu təşkilata üzv qəbul olunmasını tövsiyə etdi.

Beləliklə, BMT Baş Məclisinin 1992-ci il martın 2-də keçirilən 46-cı sessiyasında Azərbaycan Respulikasının BMT üzvlüyünə qəbul olması barədə qətnamə qəbul edildi. Xalqımızın haqq səsinin dünyaya çatdırılması və obyektiv ictimai rəyin formalaşdırılması, eləcə də dünya dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrin inkişaf etdirilməsində 1992-ci il martın 6-da Nyu-Yorkda fəaliyyətə başlayan Azərbaycanın BMT yanında daimi nümayəndəliyi mühüm rol oynadı. Həmin ilin noyabr ayında isə BMT-nin Azərbaycanda daimi nümayəndəliyi açıldı.