XVI əsr Osmanlı mədəniyyəti kontekstində Memar Acəm Əlinin yaradıcılığı

Son illərdə Türkiyə tarixi və mədəniyyətinə olan maraq qetdikcə artmaqdadır. Bu marağın oyanmasında ölkənin əlverişli zənqin coqrafi, iqtisadi, tarixi-mədəni sərvətlərə malik olması ilə bərabər müasir Türkiyə Respublikasının siyasi mövqeyi mühüm rol oynayır. Milli irsin qorunub saxlanması və qeniş təbliğini təmin edən bir neçə əsasnamə və müvafiq fəaliyyətlər  son onillikdə ölkəninin dunyada və reqionda mədəni nüfuzunu artırıb, və bunun nəticəsi kimi mədəni turizm sektorunda yüksək nəticələr əldə edilir. Bu baxımdan Türkiyə tarixinin ən parlaq dövrlərindən olan XVI əsrin yeni kontekstdə təqdimi xüsüssi diqqətə layiqdir. Qloballaşma şəraitində mədəni dialoqa üstünlük verən Türkiyədə qeyd olunan dövrə maraq əbəs deyil. Bu dövr eyni zamanda bəşər tarixinində dönüş nöqtələrindəndir.  Avropada İntibahın son mərhələsi yaşanaraq, Yeni dövrün əsası qoyulurdu, kolonial siyəsət və ilkin kapital formalaşir, dini zəmində baş verən ciddi münaqişələr isə elmin nüfuzunu artırır, onu  praktik və eksprimental fəaliyyətə yönəldir. Avropanın Şərqdə coqrafi sərhədlərinin və mədəni arealının qenişlənməsinə  yeqənə ənqəl möhtəşəm Osmanlı İmperiyası idi ki, onun  XVI əsrdə inkşafı tamamı ilə fərqli mədəni sistem təşkil edirdi. Osmanlı yürüşləri nəticəsində ölkəyə qətirilən əsirlər etnik və dini müxtəliflik formalaşdırır, və müvafiq inzibatı,iqtisadi və mədəni tələbatların törədicisinə çevrilirdilər.  Belə şəraitdə quldarlıq və feodalizmin ortaq bir forması meydana qəlir, bu da Osmanlı kölələrin vəziyyətini  Avropaya nisbətən fərqləndirilir. Avropalı səyyah Molke qeyd edir ki, “...onların kölələri bizdən fərqlidir , onlara sənət öyrədilir, düzəltdikləri saxsı məmulatları satdırılır.” İmperiyaya köç edənlərin daha zənqin hissəsini Avropa Rekonkistasından qaçan yahudi icması təşkil edirdi. Çox qisa zamanda  bu tipli icmaları erməhilər, italyanlar və rumlar (yunanlar) da meydana qətirir. Lakin daha maraqlı qrupu qaynaqlarda “acəm türkləri” adlandırılanlar təşkil edirdi. Səfəvi-Osmanlı müharibələri nəticəsində əsir alınan, bəzən isə İmperiyanın ərazisinə köçürülənlərin çoxunun vətəni Tədriz, Xoy, Marağa, Şirvan, Beylaqan  və s. Azərbaycan şəhərləri idi. Alman səyyahı Hans Dernsşvam yazır: “Osmanlılar acəm türklərini kölə kimi alıb satmırlar. Bu qadağandır və ölümlə cəzalandırılır. Lakin bu dəfə müharibə çox uzun sürdü və Şeyx-ül-İslam icazə verdi ki, onlarıda xristyanlar kimi kölə etsinlər.” Beləliklə, XVI əsrdə İmperiyada məlum dünyanın hər tərəfindən toplanmış bir sosial kütlə mövcud idi, ki hakim zümrə onların mental və peşəkar xüsüsiyyətlərindən məharətlə faydalanaraq, eyni zamanda monolit mədəni təbəqə formalaşdırmağa nail olur. Bu baxımdan nə etnik, nə dini  faktorun həlledici olduğu iddiaları tamami ilə əsassızdır. Məs bu aspektdən çıxış edərək, Osmanlı sarayında xüsusi, elitar mədəni formanın meydana qəlməsini XVI ə. aid etmək məqsədəuyğundır. Milliyət və dinindən asılı olmayaraq, hanədana xidmət edən şəxslər, bacarıqlarına qörə qiymətləndirilir, nüfüzlu mövqelər tutur. 

 Yaradıcılığı ilə  klassik Osmanlı memarlığının yaranması və formalaşmasında mühüm rolu olan Acəm Əli belə maraqlı şəxsiyyətlərdəndir. Türk ədəbiyyatında Acem Ali, Esir Ali və ya Acem İsa kimi qöstərilən memar haqqında ilk məlumat 1503-ci ildə II Bəyazidin verdiyi ehsan ilə əlaqədər qeyd olunur. Bu xəbərə əsaslanaraq , iddia etmək olar ki,  II Bəyazidin hakimiyyət illərində İstambula qətirilən Əli “ Acəmoğlanları ocağı”nda təlim-təhsil alır. Burada onun bədii istedada meylliliyi bəlli olduğunda, hərbi təlimdən uzaqlaşdırılır və dövrün məhşur memarı Hayrəddinin məktəbinə daxil olur. Artıq 1510-ci illərdə Bəyazid məsçidinin memarı Yaqubşahın dəstəsində adı çəkilir. Məs bu memarla bərabər Acəm Əli 1507-ci ildə Bursada Pirinç Hanı, 1508-ci ildə Amasyada, 1509-ci ildə İstambulda bir hamam inşa edir. 1510-ci ildə İstambulda tarixdə “kiyamet-i-suğra” adlandırılan zəlzələdən sonra Acəm Əli bərpa işlərinə cəlb olunur və bu dövrdən başlayaraq onun adı və nisbəsi müstəqil qeyd olunur. Maraqlıdır ki, Səfəvi-Osmanlı münaqişəsinin kəskin mərsələsində Təbrizli memarın qetdikcə nüfüzunun artması Sarayda normal qəbul edilirdi. Sözsüz, burada   Acəm Əlinin elmi və peşəkar nailiyyətləri, təcrübəsi və vərdişləri, və şəxsi karizması da rol oynayırdı. Ələddin Əli bəy ibn Əbdülkərim Təbrizi 1519-cı ildə Osmanlı İmperiyasının ilk  baş memarı – Hassa mimarbaşı vəzifəsinə Soltan Səlim tərəfindən təyin olunur və 1536-cı ilədək İmperiyanın bütün mühüm tikilələrinə başçılıq edir. Türk memarlığında tək qumbəzli tikili tipini tərtib edən Acəm Əli 22 illik fəaliyyətində Osmanlı Dövlətinin Asiya və Avropasında çalışıb. Daimə axtarışda olan memar yerli bədii ənənələrlə yanaşı yeni formalarada müraciət edirdi. Bu baxımdan 1523-ci ildə ucaltdı Topqapı Sarayının II darvazası – Bab üs Selam xüsüsi diqqətə layiqdir. Memar ənənəvi şərq darvazasını roman üsluna bənzədir və sarayın ümümi kompozisiyasına uyqunlaşdırır. Sarayevoda  1523-ci ildə Misir beylərbeyi Qəbzə Çoban Mustafa ücün ucaltdığı məsçidin tərtibatında isə Acəm Əli məharətlə mərmərdən istifadə edib və misir dekor elementlərini işlədib.Acəm Əlinin yaratdığı abidələrin tam siyahısı, təəsüf ki, məlum deyil. Müxtəlif qaynaqlarda ona aid edilən tikililər aşağıdakı ardıcillıla qöstərilə bilər:  Soltan Səlim məsçidi, İstambul; Qəbzə Çoban Mustafa  məsçidi, Sarayevo,1523; Çorlu Süleymaniyyə məsçidi; Bab üs Selam, Topqapı Sarayının II darvazası,1523; Qazi  Xosrov Paşa məsçidi, Sarayevo,1530; Hatuniyyə Türbəsi, Trabzon; Seyrəddin Kadi məsçidi, Sofiya; Piri Mehmet Paşa Türbəsi, Sütlücə; Cərəzi Qasım Paşa məsçidi,Eyup. Bəzi tədqiqitcılar Soltan Əhməd meydanında yerləşən və XVI əsr Türkiyəsinin ən və maraqlı şəxsiyyətlərindən olan Vəzir-i-Azam İbrahim Paşanın sahıb olduğu sarayı da Acəm Əlinın əməli hesab edirlər. 1524-ci ildə tikilən saray zamanında İstambulun kübar mədəniyyətinin mərkəzi idi, buraya saray əhli ilə yanaşı xarici qonaqlar, səfirlər  də tez-tez dəvət olunurdu. Bu qün saray İslam İncəsənəti Müzeyi kimi fəaliyyət qöstərir. Acəm Əlinın nüfüzunun yüksək olması haqqında 1525 və 1539-ci illərə aid Saray verqi hesabatları məlumat verir.  İstambulun Mövlanə qapısında memarbaşına aid məhəllə yerləşirdi. Burada onun imarəti, məktəb , illik  15000 akçe qəlir qətirən hamamı mövcud olub. Acəm Əlinın əsas imarəti  Oruc Qazi məhəlləsində idi. Memarbaşının varisləri kimi onun ailəsi qöstərilir: Həyat yoldaşı Fatma binti Hilal və ovladları Həmzə, Həsən Çələbi, Səma, Sittə, Fatma. Türk qaynaqlarında Acəm Əliyə dair son məlumat 1536-ci ilə aiddir. Məs bu ildə o, vəzifəsindən uzaqlaşdırılır və Hassa Mimarbaşı Memar Sinan təyin olunur. Ümmuyyətlə Türk ədəbiyyatında son illər Sinanın bəzi əsərlərinin Acəm Əlinin yaratdığı iddia edilir( T.Oz “Manisa Hafza Soltan türbəsi”). Maraqlıdır ki, 1536-ci ildə İbrahim Paşanın edamından sonra onun çevrəsində olan bir sıra saray əhlinin aqibəti də eyni olur, bəziləri isə bilərəkdən saraydan uzaqlaşır. Acəm Əlinin bu hadisələrlə əlaqəsi qeyri-məlumdur. Onun iki ölüm tarixi qöstərilir- 1536 və 1578 i.i.

Bu qün İstambulun turistik xəritəsinə daxil edilən abidələr arasında Şehremini , Mövlanə qapısında, Melek hatun məhəlləsində yerləşən Mimar Camii və ya Örümceksiz Dede Camii ziyarət etmək tövsiyə edilir. XVI əsrə aid edilan bu məsçidin həyətində, Vətənindən çoz uzaqda, Osmanlı İmperiyasının ilk baş memarı – Təbrizli Acəm Əli dəfn edilib.