ƏBDÜRRƏHMAN CAMİ TÜRK SƏNƏTKARLARI İLƏ ƏLAQƏSİNƏ DAİR

Klassik fars ədəbiyyatının son ən böyük nümayəndəsi sayılan Əbdürrəhman Cami hicri tarixlə 23 şaban 817-ci ildə, miladi tarixlə isə 7 noyabr 1414-cü ildə Xorasanın Cam şəhərinin Xərcird kəndində anadan olmuşdur. O, özünün birinci divanının müqəddiməsində verdiyi məlumata görə, Cami təxəllüsünü Cam şəhərinə və Əhməd Nəməki Caminin  xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq qəbul etmişdir. Onun babası İsfahandan Xorasana köçmüş və burada İmam Məhəmməd bin Həsən əş-Şeybaninin nəslindən gələn bir qızla evlənmişdir. Bu izdivacdan Caminin atası Nizaməddin Əhməd dünyaya gəlmişdir. Cami ilk təhsilini atasının yanında almış, sonra atası Herata gedib Nizamiyyə mədrəsəsində müəllim işləyərkən, təhsilini orada davam etdirmişdir. Sonralar Cami dövrünün məşhur alimlərindən sayılan  Mövlana Cüneydi Üsulidən ərəb dili və ədəbiyyatını öyrənmiş, Seyyid Şərif əl-Cürcaninin tələbələrindən olan Əli əs-Səmərqəndi və Təftəzaninin şagirdlərindən olan Şahabəddin Məhəmməd əl-Cərminin yanında tədrisini davam etmişdir. Daha sonra o, Uluğbəy zamanında böyük elmi mərkəzə çevrilən Səmərqəndə gedərək, 9 il orada yaşamışdır. Burada Cami, Bursalı Qazızadə Rumidən riyaziyyat dərsləri almış, Fətullah Təbrizinin elmlərindən faydalanmışdır. Ümumiyyətlə, Cami hələ ilk gəncliyindən elmlərə olan həvəsi, istedadı, zəkası ilə seçilmişdir. Məşhur alim Hüseyn Vaiz Kaşifi öz əsərlərində Caminin təhsili ilə bağlı olduqca maraqlı faktlar qeyd etməkdədir. Dövrünün görkəmli astonomu və riyaziyyatçısı sayılan Əli Quşçu da Heratda olduğu zaman Cami ilə görüşmüş, astronomiya ilə bağlı Camiyə bir neçə sual vermişdir. Caminin cavabları bu böyük alimi heyrətləndirmiş və o, Caminin astoromiya sahəsində olan biliklərini yüksək qiymətləndirmişdir. Lakin gənc yaşlarından bütün dünyəvi elmləri gözəl bilən Cami bu elmlərlə kifayətlənməmiş, başqa sözlə desək, bu elmlər Caminin mənəvi aləmini tam təmin etməmişdir. Buna görə də o, Səmərqəndə dönən zaman nəqşibəndi şeyxlərindən Sədəddin Kaşğari və onun tələbəsi Xacə Ubeydullah Əhrarla yaxınlaşmış, mənəvi ruhi tellərlə onlarla bağlanmışdır.

Cami 1472-ci ildə Həcc ziyarətinə getmişdir. Həcc səfərindən dönən zaman Təbrizdə olarkən Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən onun Təbrizdə qalmasını xahiş etsə də, Cami 1474-cü ildə Herata qayıtmışdır. O, burada ömrünün sonuna qədər Sultan Hüseyn Bayqaranın onun üçün tikdirdiyi mədrəsədə ərəb dili və ədəbiyyatı, hədis və təfsirdən dərs demişdir. Cami 9 noyabr, 1492-ci ildə Heratda vəfat etmişdir. O, Hüseyn Bayqara və Əlişir Nəvai tərəfindən yüksək təmtəraqla, şeyx  Sədəddin Kaşğarinin yanında dəfn edilmişdir.

Əlişir Nəvai Caminin vəfatından sonra ona bir mərsiyyə, həyatına dair isə “Xəmsətül-mütəhəyyirin” adlı bir əsər qələmə almışdır. Caminin tələbələrindən Süheyli də onun vəfatına böyük bir mərsiyyə yazmış, öz əsərində bu böyük itgidən kədərləndiyini bildirmişdir.

Alimin yaşayıb-yaratdığı dövr bir neçə hökmdarın hakimiyyət illərinə təsadüf edir. Belə ki, o, gənclik illərində Şahruxun (1404-1446), sonralar Baburun (1448-1457), Sultan Əbu Səidin (1451-1468) və ömrünün son illərində Sultan Hüseyn Bayqaranın (1470-1505) hakimiyyəti illərində yaşamışdır. Dövrünün hakimlərinin Camiyə münasibəti həmişə müsbət olmuş, onlar Camini həmişə böyük bir alim kimi hörmətlə qəbul etmişlər. Belə ki, mənbələrin verdiyi məlumata görə, Fateh Sultan Məhəmməd, Cami həcc ziyarətindən qayıdarkən, onu İstanbula dəvət etmək üçün Xoca Ataullah Kirmanini beş min qızıl hədiyyə ilə Hələbə göndərmiş, lakin Kirmani orada Camini görə bilmədiyindən bu dəvət baş tutmamışdır. Sonralar, Sultan Məhəmməd Fateh bir dəfə də Camiyə müraciət edərək, ondan bir əsər yazmasını xahiş etmişdir. Ümumiyyətlə, Cami Sultan Məhəmməd Fatehin oğlu II Bəyazit, Qaraqoyunlu hökmdarı Cahan şah, Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən və Yaqubla da həmişə yaxşı münasibətlərdə olmuş, onlara müxtəlif əsərlər ithaf etmişdir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, heç bir hökmdarı şişirdilmiş şəkildə məth etməmiş və saraylarda yaşamamışdır.

Azərbaycan fars-tacik xalqlarının əlaqələri tarixində Caminin xidmətləri misilsizdir. Şairin dəyərli məzmunları ilə seçilən əsərləri hələ onun öz dövründən Azərbaycanda geniş yayılmış və azərbaycanlıların hüsn - rəğbətini qazanmışdır.   Əbdürrəhman Cami  ölməz əsərlərini yazarkən Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, eləcə də Əmir Xosrov Dəhləvi, Sədi, Hafiz və başqa dahi sənətkarların poeziya xəzinəsindən bəhrələnmişdir. Bütün bununla bərabər, o, ilk növbədə “Xəmsə” yaratmaqda ilk ixtiraçı olan Nizami ədəbi məktəbinin fars - tacik nümayəndəsi hesab edilir. Belə ki, öncə Nizami  “Xəmsə”sinə cavab olaraq “Xəmsə” yaratmış, sonradan oraya iki poemasını - “Silsilətüz - zəhəb” və “Səlaman və Əbsal”əsərlərini əlavə edərək, onları “Həft ovrəng” adı altında tərtib etmişdir.

Məhəmməd Füzulinin lirizimdə uca zirvələr fəth etməsində və “könüllər fatehi” adı qazanmasında da Caminin və başqa bu kimi dahilərin əsərlərinin müstəsna rolu olmuşdur.

Cami istifadə etdiyi hər bir mənbəyə çox dəqiq, yaradıcı şəkildə yanaşaraq, əsərlərini eyni mövzuda yazan müəlliflərə nisbətən daha dəyərli etməyə çalışmış və bir çoxunda buna nail ola bilmişdir. Elə yalnız mövzusu Tövrat və “Qurani - Kərim” dən gələn “Yusif və Züleyxa” poeması deyilənlərə ən tutarlı misal ola bilər.

Məlumdur ki, “Yusif və Züleyxa” ilk dəfə Rudəkinin müasiri Əbülmüəyyəd Bəlxi tərəfindən seirlə qələmə alınmışdır. İlk “Şahnamə” əsəri də ona məxsusdur. Sonralar onlarla şairlər, o cümlədən Durbək, Xətai, Sulu Fəqih, Səyyad Həmzə, Şəms, Haziq, Nazim Hərəvi və başqaları bu mövzuda qələmlərini sınamışlar.

Caminin Azəbaycanda Azərbaycan ədəbiyyatı ilə yaradıcılıq əlaqəsi təsadüfü olmamışdı. Qeyd edildiyi kimi o, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi əsərlərini dərindən mənimsəmiş və bu şairlərdən təsirlənmişdir.

Əlişir Nəvai “Xəmsə”sinin axırıncı əsəri olan “Səddi İskəndəri”nin son fəslində böyük şairlərdən söhbət açır. Ən əvvəl “Xəmsə” yaratmağın çətinliklərindən, əsərin tamamlanmasından bəhs edir və yazır ki, mən bu müşkül işin qarşısında ümüdsizliyə düşdükdə, səadət müjdəçisi gəldi və mənə dedi ki, get öz pirinin (yəni Caminin) qapısına, onun qüdrəti biliyinə müraciət et, qoy o sənə kömək etsin. Sonra yazır ki, Cami “Xəmsə”ni oxuyur, əlini onun çiyninə qoyur, əsəri yüksək qiymətləndirir. Bu zaman Nəvai həyacandan huşunu itirir, yuxu görür. Bir bağa düşür, bağı tərif edə- edə gedir, birdən dairə düzəldib söhbət edən kişiləri görür. Bu kişilərdən biri Həsən Dəhləvi ona yaxınlaşır və onu öz sıralarına qəbul etmək üçün bu bağa gəldiklərini deyir. Məclisdə ən əvvəl, padşaha oxşar üç nəfər - düşüncələri pak olan Nizami, söz ordusunun sərvəri Əmir Xosrov və Nəvainin piri Cami oturmuşlar. Məclisdə Firdovsi, Sədi, Sənai, Ünsüri, Xaqani, Ənvəri də oturmuşlar. Cami Nəvaini heç kimin yox, məhz Nizaminin yanına gətirir. İşıq kimi qarşıda duran Nizami Nəvai “Xəmsə”sini tərifləyir, ona xeyir-dua verir və tapşırır ki heç vaxt müəllimlərini unutmasın. Nizami dua oxuyur, məclisdəkilər “amin” deyərkən Nəvai oynayır və dostu Cami əlini onun çiynindən götürür, Caminin qarşısında baş əyərək evə qayıdır.  [2,29]

 Bu epizodla əlaqədar bir miniatür Nəvai “Xəmsə”sinin 1485-ci ildə  Heratda Bədiüzzaman üçün hazırlanan əlyazmasına çəkilmişdir. Əlyazma hazırda Oksford Universitetinin Bodlean kitabxanasında saxlanılır. Miniatür “Nəvai böyük şairlər arasında” adlanır. Miniatürdən bəlli olur ki, Nəvai “Xəmsə”sini yazıb qurtarandan sonra Şərqin dahi sənətkarlarının topladığı bir məclisdə Nizamidən xeyir - dua almaq üçün onu Nizaminin yanına məhz Cami aparmışdır(7,23). Bütün bunlar, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, təsadüfi olmamış, Nizami və Nizami kimi dahi şairlərin  Camiyə sıx münasibətindən irəli gəlmişdir.

AMEA  Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda orta əsr Şərq klassiklərinin, alimlərin küllü miqdarda əlyazmaları mövcuddur. Bunların içərisində Cami əsərlərinin əlyazmaları xüsusi yer tutur.  Onların bir çoxları  XIX əsrdə məktəb - mədrəsələrdə köçürülən nüsxələrdir. Məsələn, Mirzə Şəfi mədrəsəsində Caminin “Yusif və Züleyxa” əsərinin tələbələr tərəfindən üzünün köçürülməsi və tədrisi şübhəsizdir. Caminin həmin əsərinin Mirzə Şəfi tərəfindən gözəl xətlə köçürülən əlyazma nüsxəsi də hazırda Bakıda, Əlyazmalar İnstitutunda nadir bir abidə kimi xəzinədə mühafizə edilir.

XII əsrin sonlarından başlayaraq  XIII, XIX əsrlərdə və XX əsrin ilk illərinə qədər fəaliyyət göstərən məktəb-mədrəsələrdə istifadə olunan əlyazma məcmuələrinin əksətiyyətində Caminin öz dəyərli məzmunları ilə seçilən “Gilaür - ruh”, “Lüccətül-əsrar”, “Şərhu bismillah”, “Şəfid-şod”, “Çu peyvənd” qəsidələrinin daxil edildiyi aşkarlanmışdır. Şairin əsərlərinin üzünün köçürürülüb Azərbaycanda geniş yayılmasında Şirvan mədrəsələrinin rolu da xüsusilə böyük olmuşdur.  

Azərbaycan xalqı, onun dahi söz ustadları fars - tacik, türkdilli və ərəbdilli ədəbiyyatdan, poeziyadan eyni səviyyədə istifadə edərək ədəbi - mədəni inkişafa nail olmuşlar. Füzulinin “leyli və Məcnun” əsəri buna tutarlı misal ola bilər.

Cami, dövrünün əmirlərindən Əlişir Nəvai ilə də yaxın dost olmuşdur. Nəvai və dövrünün görkəmli şairi olan Süheyli də onun müridlərindən sayılır. Cami həmişə öyrənməyi və dərs deməyi həyatın mənası saymış və ömrü boyu bu sənətlə məşğul olmuşdur. Cami Heratda, Əlişir Nəvai ilə birlikdə ədəbi məclislərin təşkilində də əhəmiyyətli işlər görmüşlər. Heratın alimlərinin, ədib, musiqiçi, xəttatlarının və başqalarının iştirak etdiyi həmin məclislərdə Xaqani, Nizami, Ənvəri, Əmir Xosrov, Sədi, Hafiz və başqa sənətkarların əsərlərinin oxunuşu, təhlili, onlara cavablar yazılması əsas işlərdən olmuşdur ki, bunlar da öz növbəsində şairlərin sənətkarlıq cəhətdən inkişafına təkan verən cəhətlər idi. Bu iki dahi sənətkarın - Cami və Nəvainin ədəbi əməkdaşlığı, səyləri nəticəsində fars - tacik   və türkdilli poeziyanın tərəqqisində xüsusi əhəmiyyəti olan Herat ədəbi məktəbi yaranmağa başlamışdı.

Cami həm də mənən azərbaycanlılarladır. Cami Azərbaycanı çox sevmiş, beş dəfə Azərbaycana səyahət etmişdir. Onun Heratda ən yaxın dostlarından biri, əslən azərbaycanlı olan Şahhüseyn Ordubadi idi.

Dövründən beş əsrdən artıq keçməsinə və bu dövrlərdə dünyanın siyasi xəritəsində bir neçə dəfə dəyişiklik yaranmasına baxmayaraq, bugün də yeni nəsil Cami yaradıcılığını müasir dövrün bədii hadisəsi kimi qəbul etmiş, əsərlərini sevə - sevə oxumuşdur. Alimin əsərləri tərcümə və tədqiq edilir. Onun zəngin yaradıcılığının Azərbaycanla əlaqələrinə aid bir sıra əsərlər yazılmışsa da, bütün bunlar şairin yaradıcılığının ancaq müəyyən cəhətlərini əhatə edir. Əbdürrəhman Cami əlyazmalarının tədqiqi onun əsərlərinin Azərbaycanda şöhrətini, şairin ədəbi əlaqələrimizdə mövqeyini müəyyənləşdirmək üçün zəngin material verir.

Ədəbiyyat:

1. Аббасəли Гулиjев (Саровлу) Əбдʏррəhман Ҹами “Јyсиф вə Ʒʏлejxa” поемасы. Бакы - 1989
2. Cənnət Nağıyeva. Azərbaycanda Cami. Bakı “Elm”,  2007
3. Əbülqasim Eminzadə. Xatirələr. AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, B-4543 (24389)
4. Əli Əkbər Dehxuda. Lüğətnamə. C. 60, Tehran - 1340
5. Firudun bəy Köçərli .Azərbaycan ədəbiyyatı.II c., Bakı “Elm”, 1981
6. İslam Ansiklopedisi. VII c, İstanbul – 1993
7. Nəvai dastanlarında işlənən rəsmlər/albom/, Daşkənd, “Fən”, 1970

  Эльнура Бабаева

Творчество Абдуррахмана Джами и тюркские литературы

(Резюме)

       В статье отмечается, что А.Джами был последним представителем персидско-таджикской поэзии. Его связь с тюркскими литераторами была очень тесной. Он был хорошо знаком с произведениями Хагани Ширвани и Низами Гянджеви, которые оказали определенное влияние на его творчество. Изучение рукописей А.Джами способствует популяризации его произведений в Азербайджане и даёт материал для изучения литературных взаимоотношений.  

                                                                                  Elnura Babayeva

Creation of A.Jami and Turkish literature

(Summary)

Jami was the last representative of persian - tajik poetry. His link with turkish literateure was very close. He studied Khani Shirvani and Nizami Qandjevi works. They are influenced to Jami work. The study of A. Jami works is very important for Azerbaijan literature and geve the material for study the literary relations.