“BREXIT”: Avropa İttifaqına növbəti sınaq testi

Avropa İttifaqının ilkin təməllərinin qoyulduğu dövrdən artıq 60 ildən çox müddət keçir. Bu dövr ərzində Avropa həm özünə, həm də dünyaya bir çox dəyərlər qazandırmağı bacarmışdır. Dünyanın ən böyük siyasi, iqtisadi bloku kimi Avropa İttifaqının regional və qlobal müstəvidə dövlətlərarası münasibətlər sisteminə göstərmiş olduğu pozitiv təsir və qloballaşan dünyanın əməkdaşlıq və inteqrasiya ruhuna köklənməsində oynadığı müsbət rol danılmazdır. İkinci Dünya müharibəsinin doğurduğu dəhşətlərin acılarını və siyasi ambisiyaları bir kənara qoyaraq, konstruktiv əməkdaşlığa əsaslanan birliyin təməlinin qoyulması dünyanın siyasi tarixində unikal hadisə idi. Avropa İttifaqına aparan yolda düşünülən və tədricən realizə edilən inteqrasiya və birgəyaşayış modelləri qısa zaman ərzində ümumdünya inteqrasiyasının ən uğurlu presedenti kimi görülməyə başlanmışdı.

Lakin hazırda İttifaq daxilində baş qaldıran çoxsaylı problemlər Avropa İttifaqının qlobal miqyasda ideal nümunə obrazına xələl gətirməkdədir. Etiraf etməliyik ki, dünya ictimaiyyətinin və mediasının diqqət mərkəzindəki əsas problemlərin sırasında Avropa İttifaqı ilə onun üzv dövlətləri arasında yaranan fikir ayrılıqları və dezinteqrasiya meylləri öz yerini möhkəmləndirməkdədir.

Altmış il bundan öncə Avropanın görkəmli siyasi xadimləri ilə Avropa İttifaqına üzv dövlətlərin hazırki siyasi liderlərini müqayisə etdikdə, bu məkanın öz ilkin dəyərlərindən nə qədər uzaqlaşdığının şahidi oluruq. Avropa inteqrasiya hərəkatının arxitektorları adlandırılan Jan Monet, Robert Şuman, Konrad Adenauer kimi şəxsiyyətlər nə qədər avropaçılıq ideyasının həyata keçirilməsinə çalışırdılarsa, Avropa siyasi elitasının bu gün öndə gedən təmsilçiləri yanlış siyasi mövqeləri ilə sanki bir o qədər bu ideyanın nüfuzdan düşməsinə rəvac verirlər.

Avropa İttifaqı ilə üzv dövlətlər arasındakı qarşılıqlı münasibətlərdə formalaşmış etimadsızlığın dərinləşdiyini göstərən ilk ciddi hadisə 2005-ci ildə Avropa Konstitusiyası layihəsinin alman və holland seçiciləri tərəfindən rədd edilməsi olmuşdu. Avropa İttifaqını təsis edən sənədləşmələri bir araya gətirən, İttifaqa daha geniş səlahiyyətlər verilməsini nəzərdə tutan bu Konstitusiya layihəsi 18 üzv dövlət tərəfindən təsdiq olunsa da, Almaniya və Hollandiya kimi vacib ölkələrdə bu akta dəstək verilmədi. Beləliklə, dünya siyasi tarixində fenomenal hadisə sayıla biləcək region dövlətlərinin vahid Konstitusiyasının qəbul edilməsi baş tutmadı. Avropa İttifaqında daha dərin inteqrasiya proseslərinə ağır zərbə vuran bu hadisə bütün üzv dövlətlərin milli və Avropa maraqları arasındakı xətti aradan qaldırmağa hazır olmadığını göstərdi. Bəlkə də 11 il bundan qabaqkı həmin tarixi şəraitdə Avropa vahid Konstitusiya çətiri altında yaşamağa qərar verərək birliyin daha mütərəqqi fazasına adlasaydı, bu gün üzv dövlətlər üzləşdikləri siyasi, iqtisadi, maliyyə çətinliklərinin həllində mənəvi və hüquqi məsuliyyəti hiss edər, əslində, Avropa maraqlarının elə milli maraqlar olduğunu dərk edərdilər.

Bir çox siyasi araşdırma mərkəzləri Avropa İttifaqında baş verən hazırkı mərkəzdənqaçma meyllərini təbii hesab edərək, bu prosesləri dəyişkən siyasi, iqtisadi situasiyadan doğan müvəqqəti tərəddüdlər kimi qələmə verirlər. Lakin bu proseslərin hərtərəfli təhlili hazırda Avropa İttifaqını bürüyən çoxsaylı problemlərin keçici xarakter daşıdığını düşünməyə optimist əsaslar vermir.

İnteqrasiya amili, müttəfiqliyin bütün imkanlarından yararlanma, insanların, məhsul və texnologiyaların, kapitalın azad hərəkəti, konstruktiv dialoq Avropa İttifaqının qayəsində dayanan prinsiplərdir. Hazırkı durum isə Avropa İttifaqının bu prinsiplərdən getdikcə uzaqlaşdığını daha aydın şəkildə göstərir. Bu prinsiplərdən uzaqlaşma isə Avropa İttifaqının dayaqlarının sarsılması deməkdir. Üzv dövlətlər arasındakı münasibətlərdə konstruktivizm deyil, siyasi şantaj və ittihamlar leksikonu daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Başqa sözlə, bu gün Avropa İttifaqı və ona üzv dövlətlər dirijoru olmayan ərköyün xor ansamblını xatırladır. İngiltərə, Almaniya, Fransa kimi üzv dövlətlərin nümunəsində İttifaq daxilində insanların azad hərəkətini məhdudlaşdırmağa yönəlmiş siyasi planlar daha çox müzakirə olunur. Kapitalın bərabər paylaşımında deyil, onun aparıcı üzv dövlətlərdə təmərküzləşməsinə edilən cəhdlər açıq şəkildə özünü büruzə verir. Bir sözlə, Avropa İttifaqında mövcud olan hazırkı siyasi, iqtisadi mənzərə bir çox neqativ çalarlarına görə onun təməl prinsiplərinə və birgəlik ruhuna tamamilə zidd olduğunu söyləməyə əsas verir.

Avropa İttifaqının üzləşdiyi dərin kritik vəziyyətin həllini dalana dirəyən əsas səbəblərdən biri də böhran və onun təklif olunan həlli yolları arasında qeyri-mütənasibliyin olmasıdır. Belə ki, Avropa İttifaqının müvafiq təsisatları tərəfindən və üzv dövlətlərin təşəbbüsü ilə böhrandan çıxış üçün hazırlanan planların iqtisadi əsaslandırılmasından və səmərəsindən daha çox onların siyasi məzmunu önə çıxır. Əsl səbəb isə çox sadədir: irəli sürülən maliyyə-iqtisadi paketləri əksər hallarda Avropa İttifaqının aparıcı dövlətlərinin siyasi maraqları nəzərə alınmaqla hazırlanır və siyasi təzyiq yolu ilə digər üzv dövlətlərə qəbul etdirilməyə çalışılır. Elə Yunanıstanda keçirilmiş son referendum Avropanın aparıcı dövlətləri və Avropa İttifaqının institutları ilə maliyyə böhranından əziyyət çəkən üzv dövlətlər arasında etimadsızlığın, fikir ayrılıqlarının nə qədər dərin olduğunu bir daha sübut etdi. Bu həm də, Avropa İttifaqının üzləşdiyi hazırkı problemlərin İttifaqla üzv dövlətlər arasında manipulyasiya və şantaj subyektinə çevrildiyinin göstəricisidir. Üzv dövlətlərin vətəndaşları isə bu prosesdə heç də həlledici söz sahibi kimi çıxış etmirlər, əksinə, bir sıra siyasi dairələr tərəfindən öz maraqları üçün istifadə olunurlar. Son zamanlar Avropa İttifaqı institutları ilə üzv dövlətlərin birgə görüşlərində hər hansı ciddi məsələ ilə bağlı konsensusun əldə olunduğunu söyləmək mümkünsüzdür. Belə olan halda tərəflər vəziyyətdən ən asan çıxış yolunu günahkar axtarmaqda görürlər. Xüsusilə, üzv dövlətlərin hakim elitası siyasi nüfuzlarını qoruyub saxlamaq, növbəti seçkilərdə uğursuzluğa düçar olmamaq üçün Avropa İttifaqının qurumlarını öz ölkələrinin vətəndaşlarına bütün siyasi və iqtisadi gərginliklərin əsas baiskarı kimi qələmə verirlər.

2010-cu ildə hakimiyyətə gəlmək ərəfəsində Böyük Britaniyadakı o zamankı durumdan narazı olan elektoratın səsini qazanmaq xatirinə seçiləcəyi təqdirdə Avropa İttifaqı ilə müqaviləyə yenidən baxılacağına söz vermiş və hətta ölkəsinin İttifaqdan çıxacağı ehtimalını səsləndirmiş Devid Kemeron Baş nazir vəzifəsinə gəldikdən sonra doğrudan da İttifaq strukturlarını dalana dirəyərək, digər üzv dövlətlərdən daha yüksək status əldə etməyə nail oldu. Bununla belə, İttifaq təsisatlarına təzyiqlər bu gün də davam etməkdədir. Bir neçə il öncə gündəmə gətirilmiş və bu gün Böyük Britaniyada səsverməyə çıxarılan, şərti olaraq “Brexit” adlandırılan referendum da Avropa İttifaqı daxilində daha çox imtiyazlar əldə etməyə yönəlmiş bir əməliyyatdır. Bir zaman ölkədəki böhranın məhz İttifaqa üzvlükdən irəli gəldiyini şüar edərək hakimiyyətə gəlmiş Konservatorlar Partiyası bu gün seçiciləri Aİ tərkibində qalmağa çağırır. Əlbəttə, praqmatik britaniyalıların Aİ tərkibində qalmağın lehinə səs verəcəyi aydın sezilməkdədir. Lakin bu cür manipulyasiyalar İttifaqa üzv olan digər dövlətləri də tərəddüd etməyə və bu birliyin gələcəyinə şübhə ilə yanaşmağa sövq edir.

Avropa İttifaqında mövcud problemləri dərinləşdirən və onların həll yollarını müəyyən etməyə maneə yaradan digər səbəb üzv dövlətlərin qarşılıqlı olaraq səsləndirdikləri ittihamların rasional əsaslara söykənməməsi, yürüdülən yanlış siyasi-iqtisadi-fiskal xəttin inadkarcasına etiraf edilməməsidir. 1999-cu ildə avrozona yaradıldıqdan sonra vahid valyuta ittifaqına qoşulan üzv dövlətlərdə cərəyan edən

tərəddüdlü proseslər, əslində, hər şeyin yaxşıya doğru getmədiyinin xəbərçisi idi. Dünyanın ən böyük ticarət blokunun həm də vahid valyuta blokuna çevrilməsi Avropa İttifaqının Almaniya, Fransa kimi aparıcı dövlətlərində yaranmış tarixi imkandan öz maraqları üçün istifadə etmək həvəsini ikiqat artırdı. Beləliklə, həmin dövlətlər iqtisadiyyatda sabitliyi qorumağa imkan verən maliyyə rıçaqlarına və rəqabətqabiliyyətli ixrac potensialına malik olduqlarına görə avronun verdiyi imtiyazlardan məharətlə istifadə etməyi bacardılar. Yeni yaranan situasiya rəqabət və iqtisadi inkişaf baxımından geridə qalan İspaniya, Yunanıstan kimi üzv dövlətləri öz iqtisadiyyatını stimullaşdırmaq və iqtisadi inkişaf templərini qoruyub saxlamaq üçün qeyri-ənənəvi və riskli yollara əl atmağa vadar etdi. Bu dövlətlər borclanma siyasətini alternativsiz yol kimi görməyə başladılar. Artıq beynəlxalq kredit təşkilatları vahid valyuta məkanını yaratmağa nail olmuş Avropa İttifaqını etibarlı siyasi-iqtisadi blok kimi qəbul edirdi. Bu baxımdan, sözügedən dövlətlərə kredit tranşları tərəddüdsüz şəkildə ayrılmağa başlandı. Məhz bu amil üzv dövlətlərdə müəyyən zaman kəsimində aldadıcı iqtisadi inkişaf bumu yaratdı. Məsələn, bu gün böhrandan ən çox əziyyət çəkən Yunanıstan 1998-2007-ci illərdə iqtisadi inkişaf tempinə görə Avropada ikinci dövlət idi! Lakin regional və qlobal miqyasda baş verən siyasi və iqtisadi hadisələrə həssas olan bu dövlətlərin iqtisadiyyatlarının acınacaqlı durumu tez bir zamanda üzə çıxdı: borclanma və real ödəmə qabiliyyəti arasındakı uyğunsuzluq iqtisadiyyatda kəskin geriləməyə və kütləvi işsizliyə gətirib çıxardı. Böhranın təsəvvür olunmaz miqyasda iqtisadiyyatın bütün sahələrinə yayılmasında ayrılmış maliyyə vəsaitlərinin təyinatına uyğun olaraq xərclənməməsi, korrupsiyanın geniş yayılması az rol oynamadı. Göründüyü kimi, bu gün qarşılıqlı ittihamlar cəbhəsində müxtəlif cinahlarda yer alan üzv dövlətlərin elə özləri Avropanı bürüyən böhranın əsl səbəbkarlarıdır.

Hazırkı reallıq ondan ibarətdir ki, dünyanın inkişaf etmiş dövlətlərinin birliyi statusunda Avropa İttifaqı beynəlxalq siyasətdə əsas söz sahibi kimi görünmür. Əksinə, proseslərə təsir imkanları ilə İttifaqa üzv olan bəzi aparıcı dövlətlərin beynəlxalq siyasi sistemdə tutduqları yer daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Paradoksal görünən odur ki, Avropa İttifaqını təşkil edən dövlətlərin yalnız bir neçəsi onun özündən daha güclü təsir imkanlarına malikdir və Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya kimi aparıcı dövlətlər öz təsir imkanlarını getdikcə daha çox İttifaq fövqünə çıxarmağa çalışır. Bu proses – bir universal təsisat olaraq Avropa İttifaqının regional və qlobal səviyyədə təsir rıçaqlarının zəifləməsi, onun BMT kimi formal bir quruma çevrilməsi təhlükəsini artırır. Halbuki Avropa İttifaqının təsis sənədlərində bu qurumun təkcə iqtisadi-ticari blok kimi deyil, həm də siyasi blok olaraq beynəlxalq siyasətdə aparıcı oyunçulardan birinə çevrilməsi əsas hədəflərdən biri olaraq müəyyən edilmişdir. Məsələn, Avropa İttifaqının əsasını qoymuş Maastrix müqaviləsində (1993, 1 noyabr) üzv dövlətlərin Ümumi Xarici və Təhlükəsizlik Siyasətinin (Common Foreign and Security Policy) koordinatları müəyyənləşdirilərək, regional və qlobal məsələlərdə üzv dövlətlərin vahid siyasi mövqe formalaşdırmaq öhdəliyi qeyd edilir. Eyni zamanda, müqavilədə vahid xarici siyasət strategiyasının, onun institusional əsaslarının və realizə mexanizmlərinin formalaşdırılması üçün üzv dövlətlərin öhdəlikləri öz əksini tapmışdır. Avropa İttifaqının çətin sınaqlarla üzləşmədiyi ilkin mərhələlərdə üzv dövlətlər vahid xarici, təhlükəsizlik siyasəti mövzusunda diskussiyalara həvəs göstərir, bu siyasətin ümumi çərçivəsinin və prinsiplərinin müəyyənləşdirilməsində maraqlı görünürdülər. Hətta rəsmi səviyyədə NATO-ya paralel olaraq Avropa İttifaqının xüsusi hərbi qüvvələrinin yaradılması təklifləri də səslənirdi. Lakin qısa zaman ərzində üzv dövlətlərin ümumavropa çətiri altında siyasi maraqlarını uzlaşdırma cəhdləri uğursuzluğa düçar oldu. Milli maraqların haçalanması, bu maraqlarla ümumavropa maraqları arasında uyğunsuzluq yaratdı. Bu isə, öz növbəsində üzv dövlətlərin vahid xarici siyasətini formalaşdırmaq səlahiyyətinə malik olan dövlətüstü İttifaq təsisatının yaranmasını əngəllədi. İstər Əfqanıstanda Talibana qarşı NATO qüvvələrinin hərbi əməliyyatlarında, İraqın işğalında, istərsə də coğrafi baxımdan Avropa məkanında yerləşən Ukraynada baş verən məlum hadisələrdə Avropa İttifaqına üzv olan dövlətlərin vahid siyasi mövqe ortaya qoya bilməməsi göz qabağındadır. Məşhur “Avromaydan” hərəkatının gedişində ABŞ və Aİ-nın

yüksək səviyyələri məmurları Kreşşatik tribunasına çıxaraq Ukraynanı təkidlə Avropa ailəsinə dəvət edirdilər. Bu çağırışlara səmimiyyətlə inanan Ukrayna xalqı torpaqlarının bir hissəsinin ilhaq olunmasına dözərək birmənalı şəkildə Avropaya inteqrasiya yolunu seçdi. Lakin Assossiativ üzvlüyün referenduma çıxarıldığı elə ilk ölkədə - Hollandiyada avropalılar Ukraynaya “Yox” dedilər. ABŞ-nın və Aİ-nın guya “xoş məramla” Yaxın Şərqə gətirdiyi “Ərəb baharı” təkcə Suriyada yarım milyondan çox dinc vətəndaşın həlak olmasına səbəb oldu. “Ərəb baharı” həmin ölkələrdə baş verən xaosdan qaçıb qurtulmağa çalışan milyonlarla insanın öz ölkəsindən didəgin düşməsinə yol açdı. Ölümdən qaçıb “demokratik prinsiplərin və insan haqlarının ən yüksək səviyyədə qorunduğu” Avropa ölkələrinə pənah gətirən ərəblər, əfqanlar, afrikalılar burada özlərinə qarşı sərgilənən qeyri-insani münasibətlərdən bir daha sarsıldılar. Bütün bunlar Avropa Ittifaqının elan etdiyi ali dəyərlərlə güclü təzad mənzərəsi yaradır.

Təbii ki, bu kimi amillər və onların doğurduğu riskli proseslər Avropa İttifaqını regional və qlobal miqyasda etibarlı tərəfdaş, konstruktiv əməkdaşlıq vəd edən, siyasi prinsip və məramlarına sadiq təsisat olmasına əsaslı şübhələr yaradır. Bu isə öz növbəsində Avropa İttifaqının beynəlxalq imicini zədələyir, Avropaya inteqrasiya yolunu seçmiş dövlətlər üçün cəlbediciliyini itirir. Artıq İttifaqa üzv olan dövlətlər, eyni zamanda, ona qonşu olan ölkələr Avropa yönlü strateji seçimlərinin nə dərəcədə doğru və perspektivli olub-olmamasını götür-qoy edirlər. Avropa İttifaqına münasibətin gözlənilməz dərəcədə mənfiyə doğru yönlənməsi dəyişən dünya münasibətlərində yeni tendensiyanın yaranması deməkdir. Bu proses qlobal siyasətdə Avropa İttifaqını önəmli güc faktoru olmaq imkanından məhrum etməklə yanaşı, Avropanın geopolitik mənzərəsinin heç kimin ssenariləşdirmədiyi formada yenidən şəkillənməsi ehtimallarını da gücləndirir. Amma hadisələrin bu cür inkişafı nə Avropanın, nə də bütövlükdə dünya siyasi sistemin maraqlarına uyğundur. Avropa anlamalıdır ki, mal və xidmətlərin, insanların azad hərəkət etmədiyi Avropada nə Almaniyanın, nə Fransanın, nə də Böyük Britaniyanın davamlı iqtisadi inkişafa nail olmasından söhbət gedə bilməz. Belə olan halda, bir sıra üzv dövlətlərin Avropa İttifaqının üzləşdiyi problemlərə indeferent, bəzi hallarda isə destruktiv münasibəti həmin dövlətlərin öz oturduqları budağı kəsməsinə bənzəyir. Bu sadə həqiqət dərk edildiyi təqdirdə Avropa İttifaqı və üzv dövlətlər arasında münasibətlər daha sabit və davamlı olacaq, yüksələn xətt üzrə inkişaf edərək bütün üzv dövlətlərin və eləcə də dünyanın maraqlarına cavab verəcəkdir. Latınlar demişkən, restitutio in integrum – orijinal mövqelərin təzələnməsi və Birliyin qorunub saxlanması bütün tərəflərə faydalıdır.