QEYRİ-ƏNƏNƏVİ NEFT VƏ QAZ

  Son vaxtlar dünya gündəmini zəbt edən Ukrayna problemi Avropanın enerji təchizatında çoxşaxəli həll yolları axtarışını ön plana çıxardı  və dünya bu problemin həll yolunun tapılmasının vacibliyini dərk etməkdədir. Tərəqqinin əsası enerji təminatındadır və bir istiqamətdən təmin olunmanın çətinliyi və bəzən qeyri-mümkünlüyü alternativ yollar axtarışını zəruri edir. Qərb-Rusiya qarşıdurmasının məntiqi sonluqlu nəticə ilə qurtarması  üçün  ölkələrin davamlı və asılı olmadan təminatı məqsədi ilə enerji təminatı ən mühüm məsələ kimi ortaya çıxır.

Bu mənadan alternativ və qeyri- ənənəvi enerji mənbələrinin tapılması, onlardan istifadə üsullarının araşdırılması vacibdir. Artıq külək, günəş enerjilərindən çox uğurla  istifadə olunur, bir sıra ölkələrdə atom stansiyaları tikilmişdir və s. Belə mənbələrdən biri də şist  nefti və ya qazıdır.  

Şist nefti və ya şist qazı termini  bu tip yanacağın ilk dəfə yanar şistlərdən alınması ilə əlaqədardır. Sonralar “neftli qumlar” və ya “ ağır, bitumlu neft” termini də işlədilir və bu termin daha əhatəli hesab olunur. Kerogen – üzvi birləşmələr yığıntısı -  ilkin mənbə sayılır. 

Dünyada şist nefti ehtiyatı ənənəvi neftdən 4 dəfə çoxdur. Hazırda ABŞ və Kanada birlikdə sutkada 22,5 mln barrel neft hasil etmək gücündədir. 2011-ci ildə Texasda şist neftinin 1 barrelinin 6-9 dollara başa gələcəyi planlaşdırılırdı. Səudiyyə Ərəbistanında ənənəvi neftin 1 barreli  7 dollara, Sibirdə 18-22 dollara başa gəlir. ABŞ-da 2005-ci ildən şist neftinin hasilatına başlanıb. Dünyada şist neftinin proqnoz resursu 3 trilyon barrel civarındadır, halbuki ənənəvi neft ehtiyatı hal hazırda 1,3 trilyon barrel təşkil edir. Şist nefti yataqlarının kəşfiyyatı asandır və ilk vaxtlar daha çox neft verir.

Amerikada şist nefti ilə məşğul olan şirkətlər: Apache Corp, Occidental Petroleum və s kimi nəhəng şirkətlərdir..

Şist neftinin hidroparçalama üsulu ilə çıxarılması ilə məşğul olan şirkətlər: Halliburton, Schlumberger, BJ Services kimi şirkətlərdir..

Şist nefti az sıxlıqlı və az məsaməli süxur laylarında toplanan neftdir, bu neft xüsusi texnologiyaların tətbiqi -  horizontal qazma və hidroparçalama yolu ilə alınır. Əsas mənbəyi kerogendir. Kerogen yüksək qətran çıxımına malik orqanik maddələrin toplantısıdır.

Dünya miqyasında aparılmış tədqiqat işləri nəticəsində şist nefti və ya qazı axtarışında aşağıdakı amillər toplusu əsas götürülür:

Genetik – Məlum olduğu kimi neft və ya qazın əmələ gəlməsində iki əsas istiqamət diqqət mərkəzindədir: bioloji və mineral (mantiya mənşəli). Şist nefti ən müxtəlif süxur komplekslərində rast gəldiyindən son vaxtlar onun mantiya  mənşəli olduğunu hesab edənlər daha çoxdur.

Stratiqrafik – şist nefti və ya qazı konkret stratiqrafik səviyyəyə aid deyildir. Ən qədim yaşlı süxurlardan başlayaraq neogen yaşlı süxurlara qədər geniş diapazonda rast gəlinir.  

Litoloji – qeyri- ənənəvi neft bir qayda olaraq daha az nüfuzetməyə malik olan süxurlarda yerləşir

Qumlu – gilli süxurlarda, olistostromlarda, silisli karbonatlarda, bitumlu şistlərdə, duzlu süxurlarda, gillərdə, metamorfik və maqmatik süxurlarda, hətta kimberlit borularında, filiz yataqları yerləşən süxur komplekslərində+, bir sözlə üzvi birləşmə toplantıları  rast gələn hər yerdə təsadüf etmək mümkündür. Burada əsas göstərici üzvi birləşmələrin miqdarının 15-20% və  daha yüksək olmasıdır.

Tektonik – iri qırılmalara söykənən, bir-biri ilə genetik və birbaşa əlaqəsi olan çat sistemləri, kiçik həcmli çoxsaylı tələlər – boşluqlar neftin miqrasiyası, toplanması   üçün əlverişli məkan sayılır

Struktur – qeyri - ənənəvi neft axtarışında ənənəvi axtarış üsulu, yəni müvafiq antiklinal qırışıqlıq formaları axtarmaq bir o qədər də effektli olmur. Qeyri - ənənəvi neft axtarışı monoklinallarda, çat – damar sistemlərində, çərtik tələlərdə, lay – basma hissə  strukturlarında aparılır.

 Qafqazda şist nefti üçün ən potensial  stratiqrafik vahid maykop çöküntüləridir. Şimali Qafqazda (Rusiya) 25 yatağa aid olan 50 neft zonası aşkar edilmişdir. Adətən maykop çöküntülərində neft qeyri-ənənəvi “tələ”lərdə yerləşir. Ənənəvi antiklinal tələlərlə (dünyada neft belə strukturlardan çıxarılır) bərabər burada neft klinomorf, olistolit, çat-damar, çərtik kimi strukturlarda yerləşir. Məhz bu genetik tiplərlə əlaqədar olan spesifik geoloji quruluşa malik neft yığımları qeyri-ənənəvi hesab olunurlar. Yəni şist nefti ənənəvi neftlə eyni kimyəvi tərkibə malik olaraq toplanma şəraitinə və hasilat xüsusiyyətinə görə fərqlənir. Lakin elə  Rusiyada da  mezozoy çöküntülərində ənənəvi neft axtarıldığından  daha cavan maykop yaşlı süxurlara yetərincə diqqət ayrılmırdı, neftlə zəngin süxurlar sınaqlaşdırılmır, nümunələr alınmır, hətta neft olduqda belə bu təsadüf sayılırdı. Əsas diqqət qalın qumdaşı kollektorlarına ayrılırdı.

Maykop çöküntülərinin Azərbaycanda yayılma coğrafiyası genişdir. Qusar-Dəvəçi, Şamaxı-Qobustan, Kür düzənliyi, Lənkəran ərazisində bu süxur komplekslərinə rast gəlinir. Qeyd olunmalıdır ki, litoloji cəhətdən olistolit, kobud qırıntılı süxurlar, konqlomerqatlar təxminən eyni mənanı daşıyaraq müxtəlif  ölçülü və tərkibli, rəngarəng süxur yığılmaları deməkdir. Quzey və Güney Qafqazın geoloji quruluşunun oxşarlığı əvvəllərdən də məlumdur. Lakin eyni süxur kompleksinin Rusiyada və Azərbaycanda müxtəlif adlandırılması o zamanlar bu kompleksin xammal baxımından diqqəti cəlb etməməsi ilə bağlı ola bilər.

Beləliklə, bu süxur qurşağı Kiçik Qafqazda onun quzey yamacında Tərtərçaydan qərbə doğru Gəncəçaya qədər, Böyük Qafqazda onun şimal-şərq və cənub ətəklərində  Samurçaydan Girdımançaya qədər (buraya Abşeron yarımadası da daxildir) və Lənkəranda (burada çıxışlar zəifdir) izlənilmişdir.  Ayrı-ayrı vaxtlarda bu sahələrdə litoloji vahidlər əsas götürülərək neft axtarışına cəhd edilmişdir və kiçik uğurlar qazanılmışdır. Lakin zənnimcə, klassik neft axtarışı metodları tətbiq olunduğundan (xüsusilə struktur amili) bu cəhdlər uğursuz olmuşdur.

Rusiyada bu sahənin perspektivlərini təkzib edən məqalələrin yazılması Avropada Rusiyanın neft-qaz hegemonluğunun başa çatacağı qorxusu ilə əlaqədar olar.

Yanar şistlər Ukraynada, Pribaltikada, Rusiyada, Qərbi Avropa ölkələrində, Azərbaycanın şərqində geniş yayılmışdır və kifayət qədər öyrənilməmişdir, bu bərk yanar faydalı qazıntının şist nefti və qazı alınması üçün mühüm xammal mənbəyi rolu oynadığını nəzərə alaraq onun resurslarının dəqiqləşdirilməsinə ehtiyac vardır. Azərbaycanda yanar şistlərin hələlik yalnız 30-a  yaxın yataq, təzahür, sahə və toplantısı aşkar edilmişdir ki, onlardan da yalnız bir neçəsi (Cəngi, Diyallı, Quba) qismən öyrənilmişdir. Bu istiqamətdə tədqiqatlara ehtiyac  Qeyri-ənənəvi neft mənbələri kimi Azərbaycanda yayılmış və yetərincə öyrənilməmiş asfaltitlərin, bitumların, bitumdaşıyan süxurların, qonur kömürün da tədqiq edilməsi məqsədəuyğundur.

Bununla birlikdə qeyd etmək lazımdır ki, hələlik yer təkindən şist nefti və qazının mükəmməl , ekoloji təmiz üsulla hasilat texnologiyası işlənilməmişdir və hasilat müəyyən ekoloji problemlər yarada bilər. Hazırda ən vacid məsələ ekoloji tarazlığı pozmadan isyehsalatın təşkilidir. Daha səmərəli və effektli hasilat yolu tapılmaqla gələcəkdə yüksək potensialı olan bu sahənin güclü inkişafına bğyük təkan veriləcək.

                                            Ədəbiyyat

1.  Геология Азербайджана. Баку  1952
2. Вертиевец Ю. А.  Геологическое обоснование освоения трудноизвлекаемых запасов нефти кероген – глинисто – сипицитовых пород баженовской свиты районе Красноленинского свода.  Москва 2011.
3. Шарафутдинов И. Ф. Геологическое строение и закономерности развития майкопских отложений Суверо – Восточного Кавказа в связи нефтегазоностью Москва 2003.
4. Минерально – сырьевые ресурсы Азербайджана   Баку  2005
5. Бурштер М. С., Маршков И. В.  Условия формирования и закономерности размешения нефти и газа.  Москва 1963
6. Геология СССР т ХLVII. Полезные ископаемые.  Москва, Недра. 1976
7. A.Aлиев  Геология и нефтегазоносность Кура-Араксинской области  Баку-1960
8. А. Кравцев, Н. Погревнев              Месторождение горючих полезных ископаемых  Москва 1981