İRANIN YAXIN İQTİSADİ TƏRƏFDAŞI: RUSİYA YOXSA ABŞ? VƏ YA AMERİKA SAHİBAKARLAR İNSTİTUTUNUN SENSASİON İDDİASI

STRATEGİYA.AZ YENİ AZƏRBAYCAN PARTİYASININ BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏR KOMİSSİYASININ KATİBİ, SİYASİ ELMLƏR DOKTORU, PROFESSOR ELMAN NƏSİROVUN SİYASİ TƏHLİLİNİ SİZLƏRƏ TƏQDİM EDİR

 ABŞ və İran arasında ənənəvi hərbi-siyasi və iqtisadi qarşıdurmaya baxmayaraq, tarixin ayrı-ayrı məqamlarında bu ölkələr arasında qarşılıqlı anlaşma mühitinin yaranması üçün əlverişli imkanlar olmuşdur.

Məsələn, uzun illər Almaniya Federativ Respublikasının xarici işlər naziri olmuş Hans-Ditrix Henşerin İranı yeritdiyi siyasətdən əl çəkməyə və beləliklə də beynəlxalq birlik ölkələri ilə bərabər tərəfdaşlıq münasibətləri qurmağa çağırışa əsaslanan «böhranlı dialoq» siyasəti aparılan uzunmüddətli danışıqlara baxmayaraq, heç bir nəticə vermədi. Eyni aqibət ilə Fransanın xarici işlər naziri Rolan Dumanın «konstruktiv dialoq» siyasəti, İspaniyanın baş naziri Felipe Qonzalesin və Böyük Britaniyanın xarici işlər naziri Cek Strounun layihələri üzləşdi

Bütün bunlarla yanaşı, ABŞ-İran münasibətlərinin kəsildiyi zamanla təxminən eyni vaxtda əlaqələrin bərpa olunması istiqamətində rəsmi Vaşinqtonun diplomatik səylər göstərməsi haqqında məlumatlar elmi ictimaiyyətə bəllidir. Daha dəqiq desək, 1979-cu ilin 1 noyabr tarixində İranın xarici işlər naziri ilə prezident C.Karterin milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə müşaviri Z.Bjezinski arasında ikitərəfli münasibətlərin bərpası imkanları haqqında neytral ərazi olan Əlcəzairdə danışıqlar aparıldı. Bu görüşdən 3 gün sonra, inqilabçı İran tələbələri tərəfindən Tehrandakı ABŞ səfirliyinin zəbt edilməsi və 52 diplomatın əsir götürülməsi iki dövlətin arasında kəsilmiş münasibətlərin bərpası yolunda ilk addımın uğursuzluğuna səbəb oldu və indiyədək də bu vəziyyət saxlanılmaqdadır.

Vaşinqton-Tehran münasibətlərinin tənzimlənməsi istiqamətində atılmış digər mühüm addım «İrangeyt» və ya «İran-kontras» məsələsi ilə bağlıdır. Məlum olduğu kimi, 1985-ci ildə ABŞ-ın Milli Təhlükəsizlik Şurası (MTŞ) İrana silah

satışı ilə bağlı qərar qəbul etdi və 1986-cı ilin may ayında ABŞ MTŞ-nın xətti ilə İrana Prezident Ronald Reyqanın emissarı Makfarleynin başçılığı altında məxfi nümayəndə heyəti göndərildi. Bu heyətin tərkibində MTŞ-nın İranda məxfi əməliyyatların həyata keçirilməsində məsul şəxs olan podpolkovnik Oliver Nort da təmsil olunurdu. Səfərdə məqsəd İrana ABŞ silahlarını satmaq və əldə edilən gəliri Nikaraqua kontrasına verməkdən ibarət idi. Həmin dövrdə Nikaraquada ABŞ-ın müdafiə etdiyi diktator Samosa devrilmiş, hakimiyyət Kubanın dəstəklədiyi Sandino adına cəbhənin əlinə keçmişdi. Samosistlər (və ya «kontras») sandinistlərə qarşı partizan müharibəsi aparırdılar. Reyqan administrasiyası büdcə vəsaitlərini kontrasın müdafiəsi üçün istifadə etmək hüququna malik deyildi. Konqres belə əməliyyatları qadağan etmişdi. Formalaşmış şəraitdə İranla sövdələşmə nəticəsində əldə ediləcək təxminən 48 milyon dollara yaxın «büdcədənkənar» vəsaitlər güdülən məqsədin həyata keçirilməsi üçün ideal variant hesab olundu. Onu da qeyd edək ki, İran ordusu tamamilə ABŞ silahları ilə təchiz olunduğundan İraqla müharibədə ağır itkilərlə üzləşən rəsmi Tehran üçün də belə sövdələşmə hava-su kimi zəruri idi. «İrangeyt» hadisəsindən geniş ictimaiyyət xəbər tutduqda impiçment təhlükəsi ilə üzləşən prezident Ronald Reyqan bütün məsuliyyəti Nortun üzərinə qoydu.

Son nəticədə həm prezident Ronald Reyqan, həm də podpolkovnik Oliver Nort onlara ünvanlanmış ciddi ittihamlardan yayına bildilər. Yeri gəlmişkən, bu hadisədə İran tərəfindən ən çox adı hallanan şəxs Ayətulla Xomeyninin ən yaxın silahdaşlarından biri, ölkənin ali qanunverici orqanının spikeri Əli Əkbər Haşimi Rəfsəncani olmuşdu. İran tərəfi də tezliklə bu məsələyə nöqtə qoydu.

Nəhayət, ABŞ-ın 1979-2010-ci illər ərzində İrana qarşı fərdi şəkildə, o cümlədən 2006-2010-cu illərdə BMT TŞ çərçivəsində tətbiq etdiyi sanksiyalara baxmayaraq, Amerika Sahibkarlar İnstitutunun (American Enterprise Institute) sensasion iddialarına əsasən, rəsmi Vaşinqton 3-cü ölkələr hesabına İranla iqtisadi əlaqələr qurmuş və onun həcmi Rusiyanın analoji əməkdaşlığının səviyyəsindən yüksək olmuşdur.

Daha dəqiq desək, həmin mənbənin məlumatlarına əsasən, Iran ilə ikitərəfli ticarətin və iqtisadiyyatına investisiyaların həcmi 2000-2006-cı illərdə Rusiya üçün 3,3 milyard dollar (14-cü yer) təşkil etmişdirsə, müvafiq göstərici ABŞ üçün 4,2 milyard dollara (12-ci yer) bərabər olmuşdur. Müqayisə üçün əlavə edək ki, həmin göstərici Fransa üçün 30,2 milyarddan artıq, Çin üçün 29,6 milyard, Almaniya üçün 26,1 milyard, İtaliya üçün 23,7 milyard, Avstriya üçün 18,1 milyard və Böyük Britaniya üçün 12,7 milyard dollar təşkil etmişdir. Qəribədir, deyilmi?