Təhsildə əxlaqi keyfiyyətlərin yüksəldilməsi, dəyər metodlarının istiqamətləndirilməsi

Bəşir Mirzənejad
AMEA, Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutu dissertantı
İran İslam Respublikası, Təbriz Universiteti

Əxlaqi inkişaf təhsilin əsas prioritet mövzusudur. Uşaqların əxlaqi inkişafına təsir edən amillər arasında ümumi maraqları, ictimai inkişafla bağlı olan dəyər və normaları göstərmək olar. Dinə olan marağın artması, adətlər və buna reaksiyalar da bu qəbildəndir [1, s.51].
Müxtəlif cəmiyyətlər və ölkələrdə əxlaqi qaydalar fərqlidir, həmçinin müəyyən siniflərdə də bu qaydalar fərqli olur. Cinslər arasında olan fərqlər də kişilər və qadınlar arasında olan əxlaqi dəyərlərə öz təsirini göstərir. Məsələn, uşağın ailədə öyrənmiş olduğu əxlaqi dəyərlərlə onun məktəbdə və ya digər mühitdə qarşılaşdığı əxlaqi dəyərlər fərqli ola bilər [3, s. 32]. İmam Əli əleyhissəlam hədisində isə buyurur: “Özünlə mübarizə apar, özündə olan yaxşı cəhətlərdən lovğalanma çünki onlarda pis cəhətlər əks olunub. Naşükürlüyünə görə təslim olma, çünki insanda mövcud olan hissi istəklər və həvəslər əxlaqi dəyərlər və ehtiraslar üzərindədir” [5, s 44].
Con Devi təhsil əxlaqı barədə deyir: “Mənəvi təhsilin tam mövzusu mövzunun öyrənilməsindən asılıdır. Yaxşı mənəvi vərdişləri və səbəblərin yaradılması vərdişlərin və arzuların başa düşülməsini tələb edir. Bu əlaqələr ilə müqayisədə elmi biliyin çəkisi biliyin və ümumi nöqsanın səviyyələrini müəyyən edəcəkdir. Əxlaqi təhsilin qarşısında dayanan ən vacib sual, elm və əxlaq arasında olan münasibətdir. Əxlaqi təhsili özündə ehtiva etmədiyi hallarda, məktəb fənnlərinin tədrisi insana təsir edə bilmir. Xüsusi etik və intizam prosedurlarına əməl edilmədən, biliyin əldə edilməsi mümkün deyil. Elm, əxlaqi dəyərlər kimi məfhumlar, onların nəzəri cəhətlərinə abstrakt yanaşma tələb edir.” [4, s. 42].
Doktor Karl yazır: “ Həyatının başlanğıcından etibarən xeyri və şəri tanıyan, pis və yaxşı arasında seçim eləməyi bacaran insan üçün pis hallardan, insanların haqqlarını tapdalamaqdan, yalan və xəyanətdən qaçmaq asan olacaqdır. Belə hallar onun üçün nəinki qadağandır, hətta mümkün deyil.” [Journal of Education, s 196].
Platondan fərqli olaraq Aristotel inanırdı ki, akademik yetkinlik üçün bilik kifayət etmir. Bundan əlavə, insan ruhu dəyərlərə uyğun olaraq təlim görməlidir. Burada insanın özünün əldə etdiyi dəyərlərdən söhbət gedir. İnsan özü ruhunu dəyərlər üzərində tərbiyə etdiyi zaman, onda xoşagəlməz halları təkrar etmək kimi vərdişlər də tezliklə keçib gedəcəkdir [Mütəhhəri, s.34].
Xacə Nəsirəddin Tusi bununla bağlı yazırdı:”Aristotel demişdir ki, bəzi insanlar etika, intizam və təlim üçün yaramazlar. Onlar Əlinin adətlərinin ölümünü təsdiq etmədilər. Beləliklə onlar təhsil və intizamdan siyasi məqsədlər üçün istifadə etdilər, öz tayfa adətlərinin ardınca getdilər ki, bu da çox tezliklə onların dəyərlərində özünü büruzə verməyə başladı. Tayfalar onu bir-birinə doğru hərəkət etdirməyə başladı, beləliklə bəzən sürətli, bəzən də sabit inkişaf müşahidə edilirdi.”
Məktəbdə Əxlaqı təlim öyrədilir: Bu məktəbin tərəfdarları hesab edirlər ki, əxlaq nisbi bir anlayışdır, yəni, heç bir mütləq əxlaqi dəyərlər yoxdur. Digər tərəfdən, cəza və mükafat üzərində qurulmuş olan əxlaqi dəyərlər [digər davranışlar kimi]. Heç bir dəyər yarada bilməz. Cəmiyyətin əxlaq və adətləri uşağın tədricən öyrənə biləcəyi təlim mexanizmləri əsasında qurulmalıdır.
Məktəbin ideal vəzifəsi, əxlaqi təfəkkür və düşüncə qabiliyyətinin gücləndirilməsi və düşüncə prosesinin inkişaf etdirilməsidir. Bu məktəbin ən mühüm xüsusiyyəti, bu düşüncə məktəbin tərəfdarlarının uşaqlarda əxlaqi davranışlarla koqnitiv proseslər arasında əlaqə qurmaq cəhdləridir.
Klassik Mart Şurn təcrübələrinə əsasən qeyd edirdi ki, bütün yaşlarda olan uşaqlara fırıldaqçılıq və oğurluq etmək, bununla yanaşı üzlərinin görünməməsi imkanı yaradılmışdır. Nəticədə, çox az sayda uşaqlar oğurluq və yaramazlıq etmişdilər. Onların bir çoxu heç bir halda yaramazlığa yol verməmişdi. Onlar yalnız az hallarda oğurluq etmiş və yalan danışmışdılar. Bu göstərir ki, onları müəyyən etik davranış normalarına əməl etməklə yanaşı həm də müəyyən komplekslərə sahibdirlər. Digər tərəfdən isə, uşaqlarda etik düşüncə və təfəkkür çox zəif ola bilər və yaxud müxtəlif yaşlarda olan öz mənəvi qərarları haqda danışa bilərlər, amma onların əməlləri ilə hərəkətləri fərqli olur [1, s. 63].
“Kruz Dekrus” adı altında aparılan testlər 4-6 yaş arasında olan uşaqlarla bağlı halları ehtiva etməkdədir. Bu zaman uşaqlarda ictimai dəyərləri inkişaf etmək məqsədi güdülürdü. Testin nəticələri öyrənilərkən eksperimental qrupda olan uşaqlarla [bu hallar onlarla əlaqədar aparılırdı]. adi qrupda olan uşaqların nəticələri aid olma, sahiblik, əlaqə, sevginin, qorxunun ifadə edilməsi, fərdi nəzarət, başqalarını inandırmaq və s kimi hallar müqayisə edildi [3, s. 260].
Məktəb, müəllimlər və məktəb işçilərinin dəyərləri, bacarıqları və davranışlarının qarşılarına qoyduqları məqsədə çatmaq uğrunda hansı rlu oynadığını öyrənmək mümkündürmü? [5, s.17]. Bir çox inzibati işçilər və müəllimlərin diqqəti, onların yalan, aldatma, qanunu pozma, zorakılıq, aqressiya kimi bir çox məktəblərdə rast gəlinən xüsusiyyətləri şagirdlər üçün yazılmışdır.
Bir çox ibtiai məktəblərdə aparılan tədqiqatlar göstərir ki, şagirdlərin və yaşlıların davranışları, onların uşaqlara qarşı zorakılıqları kimi hallar mövcuddur.
Məsləhət görülür ki, yaxşı rəftar haqqında və ya əxlaqi dəyərlər barədə danışdıqdan sonra, şagirdlər onların hərəkətlərinin nəticələrinin də yaxşı olmalarını görməlidirlər.
Xüsusən də geridə qalmış yerlərdə, bəzi valideynlər uşaqlarının evdə davranış qaydalarına, əxlaqi qaydalarına əməl etmədiklərini görürlər və bir çox müəllimlərə tanış olan “əti sənin sümüyü mənim” prinsipi ilə onları məktəbə göndərirlər. [5, s. 17].
İranda inqilabın ardından Qərb tərəfdarı dünyəvi sistemin yerinə teokratik bir rejim yaradıldı. Xomeyni iqtidarı ilə birlikdə İrandakı təhsil sistemində də inqilabın meydana gəldiyi açıq bir şəkildə görülmüşdür. Xomeyni, İranda baş verən bu tarixi dəyişmə müddətində təhsil islahatının qaçınılmaz olduğu qənaətinə sahib idi. Çünki təhsil, bütün sahələrdə (siyasət, iqtisadiyyat , mədəni, sosial və s.) dövlətin inkişafı baxımından təməl faktordur. Təhsilin gücüylə silahlı bir inqilabın xaricində zehni bir inqilab həyata keçirilə bilər. Bu səbəblə inqilabın müvəffəqiyyətə çata bilməsi üçün ilk əvvəl köhnə rejimin təhsil yolu ilə cəmiyyət üzərində meydana gətirdiyi təsirin qırılması lazım idi.
İranda təhsil universitet təhsilindən əvvəl dörd mərhələdə həyata keçirilir. Baxça təhsili 1 il ibtidaiyəyə hazırlıq mərhələsidir. İbtidai məktəb 6 ili əhatə edir və zəruridir. Orta məktəb 3, lisey 4 il sürür. İnqilabla birlikdə bəhs edilən bu təhsil müddəti boyunca ictimai elmlər dərslərində “İslam Respublikası”nın əsas ideologiyasında iştirak etməyə başlamışdır. Xüsusilə Sosiologiya, Fəlsəfə, Ədəbiyyat, Coğrafiya, Tarix və İqtisadiyyat kimi dərslərin hamısında İslam və şiə məzhəbi ilə əlaqədar mövzulara toxunulur. Xomeyninin təhsil siyasəti, Qərb ideologiyasından uzaq İslam mədəniyyətinə bağlı bir fars mənsubiyyətli yaratmaq üzərində qurulmuşdur . Tarix kitaplarında isə, Fars İmperatorluğunu izah edərək İslam tarixinə, farsçılığa və İran İslam mədəniyyətinin zənginliyinə diqqət çəkilir. Bu məzmunda İranda təhsil sistemindəki inkişaflara baxıldığında, təhsilin bütün mərhələlərində din dərslərinin əsas götürüldüyü və din dərslərinin zəruri olduğu vurğulanır. Hətta bir şagirdin yuxarı sinifə keçməsi üçün din dərsindən keçməsi əsas şərtdir. Əks halda sinifdə qalmış hesab olunur. Vətəndaşların təhsil səviyyələrini yüksəldilməsi və əməliyyatlarının aparılması üçün də “Yerli Təhsil Şurası “ adıyla rəsmi olaraq hökumətə bağlı təhsil müdürlükləri qurulmuşdur. Bu şuranın din tədqiqatları, dini təhsil mərkəzləri və fərqli elmi və təhsillə əlaqədar vəqflərin fəaliyyətlərini davam etdirir.
Bəzi təhsil işçiləri hesab edirlər ki, aşağıda göstərilən 11 sinif şagirdlər arasında qarşılıqlı anlaşmanı və dostluğu təmin edə, məktəblərdəki mühiti yaxşılaşdıra və nizam-intizam problemini həll edə bilər.
Şagirdlərdə ictimai şüurun formalaşdırılması, onların ictimai inkişafı üçün məsuliyyət mühüm rola malikdir. Beləliklə insanlar ictimaiyyət barədə fikir yürüdə, onun rolu və məsuliyyəti barədə danışa və tənqid edə bilərlər. Şagirdlərin təhsil almaq üçün məktəbə gəlmələrindən daha əvvəl onlar qrupa inteqrasiya etməyə hazır olmalıdırlar. İctimaiyyət ruhunun inkişaf etdirilməsi sayəsində şagirdlər maliyyə və iqtisadi baxımdan faydalana bilər, ictimai baxımdan təhlükəsiz olur və şəxsi və işgüzar baxımdan öz ehtiyaclarını təmin edə bilirlər.
Müasir dövrdə təhsil şagirdlərə qruplarla işləmək bacarığı verməlidir. Çünki şəxsiyyətlər arasındakı əlaqə uğur qazanmaq üçün başlıca faktor hesab edilir. İşçi qruplar arasında vəzifələr, fərdi ləyaqətin yeni əsası və onun keçmişdə formalaşdırılması nəzərə alınmalıdır.
Şagirdlərdə təhsil almağa marağın yaradılması, onlarda özünə inam və ictimai məsuliyyətin formalaşdırıması çox mühümdür. Özünün öyrənmə prosesi Özünü Tanımaq, Özünü öyrənmək pillələrindən keçir [5, s.9].
Təhsil şagirdlər üçün mənalı olmalıdır, onlar öz üzərlərində bunu hiss etməlidirlər. Sartr deyir:”Biz insanı dərk edirik, sivilizasiyanı yox, gəmi isə saya oturub. İnsanlarsız dünya. Müasir dövrün insanları bax belədir.” [2, s.88].
Onların özlərini dərk etmələri böyük əhəmiyyət daşıyır. İnsan bacarıqlarını, əqli imkanlarını, şəxsiyyətini, intellektini, öz fikilərini dərk etdikdə və onları yarada biləcəyini düşündükdə, özünüdərk həm özü həm də heç şübhəsiz ki, başqaları üçün daha yaxşı işlər görməsini təmin edəcəkdir [1, s.422].
Yuxarıda yazılanlardan çıxış edərək belə deyə bilərik:”Öz əqli imkanlarını, əqli, intellektual, mənəvi dəyərlərini tanıyan və onları inkişaf etdirən insane həm də cəmiyyətin qabiliyyət və istedadlarını inkişaf etdirə və bu işdə uğur qazana bilər.”
Müxtəlif məqsədlərə nail ola bilmək üçün şagirdlərdə məsuliyyət hissini gücləndirmək lazımdır. Məktəblər və təhsil sistemi bu işdə şagirdlərinin iştirakını təmin etməlidir. Iştirakçılar ictimai məsuliyyətlə bağlı fəaliyyətlərdə fikirlərə. məsləhətlərə, qərarlara malik fərdlər olmalıdır.
Əqlin və emosiyaların inkişafı sübut edir ki, insan xoşbəxtliyi lap körpəlikdən əsas götürülməlidir. Uşaqlıq düzgün həyat yolunun öyrədilməsi üçün ən münasib vaxtdır. Güclü imitasiya, adaptasiya və qəbul etmə hissi uşaqlarda son dərəcə inkişaf etmiş olur. Hər bir hərəkət, davranış onların yaddaşına sanki foto kimi yazılır və əbədi iz buraxır. Uşağın orqanizminin inkişafı və böyüməsi kimi, onun ruhu da inkişaf edir və təkmilləşir, uşağın fiziki sağlamlığı kimi onun emosional sağlamlığımı da nəzərə almaq lazımdır Dəyərlər və anti-dəyərlər sanki qabı xatırladır, qab dolu olmadığı zaman o nəyləsə dolmağa məcburdur. Təlim və təhsil zamanı fundamental dəyərlər öyrədilmədikdə, onda uşaqlar pis dəyərlərlə qarşılaşmalı olurlar, beləliklə də mənəvi-əxlaqi dəyərlər arxa plana atılmış olur.

Ədəbİyyat

1. Qarabağı, F, Vəfayi, M. avlənmə münaqişələri və uşaq xasiyyət rolu, İran psixoloji jurnalı, 5 il, 18 nömrə., Tehran, 2008
2. Glden Berg, A, Glden Berg, H. ailə müalicələri, Tərcümə, H.R, Hüseyn Şahi Bərvat, və S. Nəqşbənd, Tehran, Nəşrrəvan nəşriyyatı, 2004
3. Məhəmədniya, M, İmam Xumeyni komitə dəstəyində olan Uğurlu və uğursuz tələbələrin ailə xüsusiyyətləri 96-97 təhsil ilində, Elzəhra universiteti. Tehran, 1998
4. Nelson, R və S.L İzreayil, uşaq davranış pozulmaları, Tərcümə, M. Monşi Tusi, Məşhəd, Astan Quds Rəzəvi nəşriyyatı, 1997
5. Тайсон Ф., Тайсон Р. Психоаналитические теории развития. Екатеринбург. 1998.
6. Mustafayev M.H. Gənclərdə mənəvi inkişafı şərtləndirən əsas amillər // Dil və ədəbiyyat, Bakı: 2004, s.135-137.