"Meymun və çeşmək" təbdili

10:00 / 10.05.2019

Nazim Nəsrəddinov

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi

İlk dərsliyini 1898-ci ildə İstanbulda çap etdirən Rəşid bəy Əfəndizadənin (24.05.1863-31.08.1942) bu kitabdakı "Meymun və çeşmək" təbdili 

Əvvəlcə, "təbdil" sözünün lüğəvi mənasını araşdıraq. Ərəb mənşəli sözdür.  (təbdil-.is. [ər.] köhn.

1. Dəyişmə, dəyişdirmə. □ Təbdil etmək - dəyişmək.

Havanın hər bir zərrəsi həmişə hərəkət edib yerini təbdil edər. H.Zərdabi. Təbdil olmaq - dəyişilmək, əvəz olunmaq. İyirmi beş il bundan irəli qəzet haqqında yazılan həcv və föhşlərin indi mədh və tərifə təbdil olması, əlbəttə, bizim üçün böyük bir mayeyi-iftixardır. F.Köçərli. 

2. xüs. Mövzusu başqa əsərdən götürülüb yeni mühitə, yeni şəraitə uyğun şəkildə işlənmiş ədəbi əsər. Bakı işçi teatrı [repertuar qıtlığını] ləğv etmək üçün, başlıca olaraq, tərcümə və təbdillərdən istifadə e.)

***


Rəşid bəy İsmayıl oğlu Əfəndizadə (24.05.1863,Şəki-31.08.1942,Şəki)

***

Məşhur rus şairi A.İ.Krılov  adı  rusca  "Мартышки и очки " (Meymun və çeşmək) olan əsərini 1812-ci ildə yazıb.Şeir rus dilində ilk dəfə  1815-ci ildə nəşr olunub. Şeirin əsas ideyası avamlığın və elmsizliyin tənqididir. Bu mövzu İ.A.Krılov üçün təzə deyildi.Avamlığın tənqidi İ.A.Krılovdan əvvəl də dünya ədəbiyyatının aparıcı mövzularından biri olmuşdur. Adətən belə  mövzular oxucuların yaddaşından uzun müddət silinmir, əsərdən çıxan həticəni ifadə edən zərbi məsəllərə, atalar sözlərinə çevrilir. Məsələn,"Meymundan dülgər olmaz" deyəndə yadımıza dərhal "Kəlilə və Dimnə" əsərindən maraqlı bir əhvalat düşür: dülgərin ağac yarmağını uzaqdan gizli-gizli seyr edən Meymun dülgər olmaq fikrinə düşür.

Dülgər iş yeridən bir neçə dəqiqə vacib İşdən ötrü aralananda Meymun tələsə-tələsə onun gördüyü işi davam etdirmək istəyir. O, dülgərdən fərqli olaraq, yrmaq istədiyi ağaca pazları səhv vurur. Ayaqlarını sallayaraq ikinci pazı vurmamış,birinci pazı çıxaranda yuxa yeri ağacın yarılmş yerində qalır. Meymunun bağırtısı  ətrafa yayılır.Dülğər gəlib Meymunu cəzalandırır.

İndi bir işi,sənəti bilmədən,ustalıq etmək istəyənlərə  ironiya ilə gülür,onlara elmi biliklərini və əməli vərdişlərini artırmaq tövsiyə olunur.

Həm İ.A.Krılovda,həm də ondan əvvəl yazılmış  nümunələrin  hamısında müəlliflər  həmişə  öz qəhrəmanlaının başının üstündə dayanırlar. Bu cəhətdən İ.A.Krılov da digərlərindən fərqlənmir.

İ.A Krılovun   "Meymun və çeşmək" şeini rus dilində  belədir:

Басня "Мартышка и очки " (1812)
Мартышка к старости слаба глазами стала;
А у людей она слыхала,
Что это зло еще не так большой руки:
Лишь стоит завести Очки.

*
Очков с полдюжины себе она достала;
Вертит Очками так и сяк:
То к темю их прижмет, то их на хвост нанижет,
То их понюхает, то их полижет;

*
Очки не действуют никак.
"Тьфу пропасть! — говорит она, — и тот дурак,
Кто слушает людских всех врак:
Всё про Очки лишь мне налгали;

*
А проку на-волос нет в них".
Мартышка тут с досады и с печали
О камень так хватила их,
Что только брызги засверкали.

*

К несчастью, то ж бывает у людей:
Как ни полезна вещь, — цены не зная ей,
Невежда про нее свой толк все к худу клонит;
А ежели невежда познатней,

*
Так он ее еще и гонит.
Мораль басни Мартышка и очки
 *
К несчастью, то ж бывает у людей:
Как ни полезна вещь, — цены не зная ей,
Невежда про нее свой толк все к худу клонит;
А ежели невежда познатней,
Так он ее еще и гонит.

***
R.Əfəndizadə bu şeri ilk dəfə 1898-ci ildə İstanbulda nəşr etdrdiyi özünün "Uşaq bağçası" dərsliyinin 38-40-cı səhifələrində yerləşdirmişdir.

 

Haşiyə....."Uşaq bağçası" dərsliyi Azərbaycanın və türk dünyasının ilk milli dərsliklərindən biridir. Həcmi 137 səhifədir. Əsər giriş və 3 fəqərədən- hissədən ibarətdir. Dərslik "Müəllim Rəşid bəy  Əfəndizadə"  imzalı 7  səhifəlik müqəddimə ilə  başlayır. Birinci hissənin  materialları  25 səhifədə yerləşdirilib. İkinci hissə yenidən nömrələnib (səh.1-78 ). Üçüncü hissənin materialları 79-cu səhifədən başlayır, 105 cisəhifədə tamamlanır. Sonuncu-nömrəsiz  cəhifədə  Zaqafqaziya müftisi  Hüseyn Əfəndi Qayıbovun və şeyxülislam  Axund Əbdüssəlam Axundzadənin hərəsinin  ayrı-ayrılıqda  bir  cümləlik  müsbət  rəyi-icazəsi çap olunub:

  "Həmin kitabçanı Zaqafqazın cəmi sünniməzhəb  müsəlmanlarının   məktəblərində ümxaz (istifadə-N.N.)  olunmağa nafe (faydalı-N.N.) hesab edüb imza edirəm.    Zaqafqaz müftisi Hüseyn Əfəndi Qayıbov"

***


  " Həmin kitabçanı cəmi şiəməzhəb müsəlmanlarının ibtidai məkatibində şagirdlərin istifadəsi  üçün təlim kitabı əxz (əldə etmə, alma-N.N.) olunmağa mənfəətlü hesab edirəm.

  Zaqafqaz şeyxülislamı Axund Əbdüssəlam Axundzadə"

***

"Dərslikdə əxllaq və tərbiyə mövzusunda olan bir sıra materiallarla yanaçı, məktəb yaşlı uşaqlqrın mütaliəsinə yönəldilmiş tərcümə və təbdillər də diqqəti cəlb edir. Bu cəhətdən Məktəbə çağırış" adlı şeir çox maraqlı görünür.Bu şeir məşhur rus pedaqoqu  K.D.Uşinskinin "Ana dili"   dərsliyindəndir. Müəllifi K.D.Uşinskinin yaxın dostu, görkəmli təhsil mütəxəssisi, təcrübəli    pedaqoq, Zaqafqaziyanın təhsil tarixində əhəmiyyətli rol oynayan L.N.Modzalevskidir   (14.02.1837-  12.05.1896).

L.N.Modzalevskinin öz dərsliklərdə dəfələrlə yer tutan bu ibrətamiz şeiri  H.Qaracadaği də, R.Əfəndizadə də, M.Ə.Sabir də tərcümə və təbdil etmişlər.


***


"Uşaq bağçası"ndakı tərcümə və təbdillərin heç birində  müəllifin adı göstərilmir.Bu,çox güman ki, orta əsrlərdən başlayan tərcimə prinsipləri ilə ilgili məsələdir.Burada plagiat məsələsiində danışmaq da yersiz görünür.  Tərcümə prinsiplərinin müqayisə etmək baxımında  maraqlı ola biləcəyini nəzərə alaraq, kitabda  Rəşid bəy Əfəndizadənin tərcüməsi kimi fəhm olunan  "Meymun və çeşmək"  şeiini diqqətinizə çatdırırıq. Qeyd edək ki,R.Əfəndizadənin Seçilmiş əsərlərində (Bakı,2006) bu şeirin tərcüməsində  bir sıra fərqli məqamlar var.
Seçilmiş əsərlərin gələcək nəşrlərində bu dolaşıqlar mütləq açılmalıdır.Buradakı yanlışlıqların çoxu ayrı-ayrı şeirlərin yazılma tarixiinin səhv göstərilməsindədir.

Nə isə...
Rəşid bəy Əfəndizadənin tərcüməsi-"Meymun və çeşmək"-1898


Lap qocalmışdı bir günü Meymun,
Həm azalmışdı nuri-çeşmi omun.


O eşitmişdi belə dərdə dəva,
Yoxdu bir şeyi,məgər ki,çeşmək ala.


Bir düjün çeşmək o gedib aldı,
Özünü gör nə zəhmətə saldı.


Onları gah düzürdü quyruğuna,
Hərəsin ki,asırdı bir buğuna.


Yalayıtdı ki,əlliyirdi (səğallayırdı-N.N.) onu,
Axırı təngə gətirdi Meymunu.


Qaldı meymun məlul,bidərman,
Dedi: Çox hiyləgərdir insan!!


Tuf !Bu dünyanın etibarına,
Lənət olsun onun düçarına.


Çeşməyin yoxdur xetri bir misqal,
Götürüb daşa çaldı o dərhal.


Elədi parə-parə onları,
Qaldı baqi bunun o azarı.


Çeşmək almaq çətin degil hər hal,
Müşkili eləməkdir istemal.
***
Hər iki şeirin qafiyələnməsi aa,bb,dd,ee... kimidir.İ.A.Krılovda misraların
sayı 32-dir.Azərbaycan variantında misralar məsnəvi düzumundə verilmişdir.Burada fikir bəzi beytlərdə bitməmiş,sonrakı beytdə tamamlanmışdır.
R.Əfəndizadə demək istədiyi fikirləri 10 beytlik-20 misralıq qəlibə yerləşdirmişdir.Burada təmsillər üçün lazım olan nəticə  hissəsinə də lüzum görülməmişdir.
Amma hər iki şeirdən çıxan nəticə budur ki,Rəşid bəy Əfəndizadəyə  və onun gənc dostlarına həmişə qayğı göstərən 1882-ci ildə   ilk türkdilli milli dərsliklərimizi Tiflisdə  oz şəxsi mətbəəsində ərsəyə gətirən Səid Ünsizadə (1842-1903) demişkən, indi dünyanın gücü zər və sor  ilə yox, elmlədir.
Onu da xüsusilə qeyd etmək istəyirəm ki,R.Əfəndizadə "Meymun və çeşmək" şeirini dərsliyində  bir silsilənin üç halqasından biri kimi  təqdim etmişdir.Burada əvvəlcə  "Çeşmək" adlı nəsrlə yazılmış   kiçik bir hekayə verilmişdir.Bu hekayə bir vaxtlar Azərbaycan dili dərsliklərində şagirdlərə təqdim olunurdu.
Mənə elə gəlir ki, bu nəsr əsəri elmi və məntiqi dəyərinə görə yenidən dərsliklərimizə yol tapmalıdır.
Bu hekayədən sonra müəllif sanki sözlə deyə bilmədiyini sazla deyir.Dərslikdə şagirdlərə məzkur şeir--haqqında söz açılam şeir təqdim olunur.Silsilə  "Uşaq gözlüyü"adlı  üç sətirlik  bir mətnlə qurtarır:
Bir uşaq atasına yalvardı ki, ağa, mənə də bir çeşmək al.Sənin kimi mən də çeşmək taxub, oxumağa və yazmağa məşğul olacağam.
Atası gedib oğluna əlifba kitabçası aldı.


Ədəbiyyat siyahısı
1.Rəşid bəy Əfəndizadə.  Uşaq bağçası.İslambul(yazılışı belədir-N.N.),1898,137 səhifə.
2. Rəşid bəy Əfəndizadə.  Seçilmiş əsərləri.Bakı,2006,120 səhifə
3.Nazim Nəsrəddinov.  Maarif carçısı. "Novruz" qəzeti.04.02.1993,N5
4.Nazim Nəsrəddinov. Rəşid bəyin "Uşaq bağçası"-1898.(Araşdırma)
 Modern. az.17.10.1911


Etiket: "Uşaq bağçası" dərsliyi, ilk milli dərsliklərdən biri,tərcümə,təbdil,Ezop manerası,
söz içində söz demək, Qori Seminariyası, Hüseyn Əfəndi Qayıbov, Əbdüssəlam Axundzadə

 



Strategiya.az

Xəbərlər
20.07.2022

Xarici valyutaların manata qarşı bugünkü məzənnəsi

20.07.2022

Ceyhun Bayramov ölkəmizin Avropanın enerji təhlükəsizliyində mühüm rol oynadığını bildirib

20.07.2022

İmtahanın nəticələri ilə əlaqədar müraciətlərə baxılması üçün Apellyasiya Şurasına ərizə qəbuluna başlanılıb

20.07.2022

Xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov NATO-nun Baş katibi Yens Stoltenberq ilə görüşüb

20.07.2022

Avropa İttifaqı münaqişədən sonrakı dövrdə mühüm rol oynayır - Ceyhun Bayramov

20.07.2022

"Qarabağ" İsveçrə çempionuna qalib gəldi

20.07.2022

Tehranda Rusiya və Türkiyə prezidentlərinin görüşü olub

16.07.2022

Ceyhun Bayramov Gürcüstanın Baş naziri ilə bölgədə sülh prosesini müzakirə edib

16.07.2022

Mikayıl Cabbarov: Sənaye zonalarında istehsal 53 faiz, ixrac isə 2 dəfə artıb

16.07.2022

Ağalı kəndinə köçürülən ailələrin tibbi müayinələrinə başlanılıb

16.07.2022

Prezident İlham Əliyev: Bizim Xəzər dənizi kimi çox nəhəng bir enerji mənbəyimiz var

16.07.2022

Qubada içərisində 125 min manat olan seyf oğurlanıb

14.07.2022

İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının 140 illiyi qeyd edilləcək - SƏRƏNCAM

14.07.2022

Azərbaycan tarixinin şanlı səhifələrindən biri - 14 iyul 1969-cu il

14.07.2022

Şuşada Vaqif Poeziya Günləri başlayıb

14.07.2022

Təhsil Nazirliyi: 204 məktəbdə elektron jurnal və gündəlik sistemi tətbiq edilib

14.07.2022

Təhsil Nazirliyi məlumat yaydı

14.07.2022

FHN: Zəngilan rayonunda ağaclıq ərazidə baş verən yanğının tam söndürülməsi istiqamətində tədbirlər görülür

14.07.2022

Azərbaycan neftinin qiyməti 114 dolları ötüb

14.07.2022

Azərbaycan Ordusunun əsgəri həlak olub

14.07.2022

Baş Prokurorluq rəis müavininin intiharı ilə bağlı məlumat yaydı

13.07.2022

Respublika üzrə pensiyaların iyulun 15-də tam ödənilərək yekunlaşdırılması nəzərdə tutulub

13.07.2022

Qızıl təpə abidəsində arxeoloji tədqiqatlar davam edir

13.07.2022

Azərbaycan neftinin bir bareli 113,91 dollara satılır

13.07.2022

Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin tam istismara verilməsindən 16 il ötür

12.07.2022

Partlayış zamanı “Baktelecom”un rabitə infrastrukturuna ziyan dəyməyib

12.07.2022

Dünyada "Premium Euro-95" benzinin bahalaşması gözlənilir - Azərbaycana necə təsir edəcək?

12.07.2022

Azərbaycan nefti ucuzlaşıb

12.07.2022

Böyük Britaniyanın yeni baş nazirinin adı sentyabrın əvvəlində açıqlanacaq

12.07.2022

Tovuz döyüşlərindən iki il ötür

12.07.2022

Bakının mərkəzində partlayış baş verib

12.07.2022

Cüdoçularımız Xorvatiyada Qran-Pri turnirində iştirak edəcəklər

12.07.2022

Ərdoğan yaxın zamanda Venesuelaya səfər edəcək - Maduro

11.07.2022

Türkiyə və Ukrayna prezidentləri arasında telefon danışığı olub

11.07.2022

Xaçmazdakı meşə yanğınının söndürülməsinə iki helikopter və amfibiya tipli təyyarə cəlb olunub 

11.07.2022

Ərdoğan və Paşinyan arasında telefon danışığı olub

11.07.2022

Saatlı stansiyası yaxınlığında qəzaya uğrayan qatar Gürcüstana məxsusdur - ADY

11.07.2022

FHN Xaçmazdakı meşə yanğınları ilə bağlı məlumat yayıb

11.07.2022

Vahid əlaqələndirmə mərkəzlərində 41 min şəxsə xidmətlər göstərilib

11.07.2022

Kino Agentliyi Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyində olan qurumların siyahısına əlavə edilib

09.07.2022

Gələn ilin sonunda Şuşa ilk sakinlərini qəbul edəcək - Aydın Kərimov

09.07.2022

Azərbaycan Ordusunun hərbçisi həlak olub

09.07.2022

DİN: Ötən gün ölkə ərazisində qeydə alınan cinayətlərdən 52-nin açılması təmin olunub

09.07.2022

Xocavənd rayonu ərazisində yeni hərbi hissənin açılışı olub

09.07.2022

Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva Qurban bayramı münasibətilə xalqımızı təbrik edib

09.07.2022

Abeyə atəş açan şəxs əməlinin səbəbini açıqlayıb

09.07.2022

Zakir Həsənov Qurban bayramı münasibətilə Azərbaycan Ordusunun şəxsi heyətini təbrik edib

09.07.2022

XİN Azərbaycanın diplomatik xidmət orqanlarının əməkdaşlarını peşə bayramı münasibətilə təbrik edib

09.07.2022

Bu gün Azərbaycanda Qurban bayramı qeyd edilir

08.07.2022

Bərdədə avtomobil yolunun tikintisi ilə bağlı 3,1 milyon manat ayrıldı - SƏRƏNCAM