Əziz Şuşa, sən azadsan! Əziz Şuşa, biz qayıtmışıq! Əziz Şuşa, biz səni dirçəldəcəyik! - Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Müzəffər Ordumuzun Ali Baş Komandanı İlham Əliyevin Şuşanın azad olunması münasibətilə xalqa müraciətində dediyi bu məşhur ifadələr son 30 ildə eşitdiyimiz ən xoş xəbər kimi hələ uzun müddət qulaqlarımızda səslənəcəkdir. Bu gün bütün şuşalılar, qarabağlılar kimi hər bir azərbaycanlının, o cümlədən mənim də ürəyim o yerləri görmək, tədqiq etmək üçün çırpınır, amma hələ bir qədər də səbrimizi basmalıyıq.
Şuşanı heç görməmişəm, onu kitablardan, filmlərdən, bir də mahnılardan tanıyıram. Xoşuma gələn belə mahnılardan biri unudulmaz sənətkarımız Xan Şuşinskinin ecazkar ifasında "Şuşanın dağları"dır. Maraqlıdır ki, bu mahnının sözlərini də elə sevimli Xalq artistimiz özü bəstələmişdi. Düzdür, mahnını başqa müğənnilərimiz də oxuyub, indi də oxuyurlar, amma hər halda, Xan əminin avazı tamam başqa aləmdir. Onun ürəyəyatımlı, ruha sığal çəkən səs tembrlərində sanki peşəkar rəssamın Şuşa tablosu təsvir edilir və gözümüz önündə Şuşanın təbiəti, ötən günləri, etnoqrafiyası canlanır. Sadə sözlərdən ibarət bu mətndə bir araşdırmaçı, hətta üçrəngli, aylı-ulduzlu bayrağımıza işarələrin olduğunu bildirmişdi. Deyə bilmərəm, ola bilər, amma məni bir geoloq kimi maraqlandıran bu mahnıdakı "başı dumanlı dağlar"dır.
Nədir, hansılardı bu dağlar, onları tanıyırıqmı? 28 ildir Şuşadan didərgin düşmüş şuşalılar yəqin ki, həsrətini çəkdikləri o dağları yaxşı tanıyırlar, amma bu azdır, gərək hamımız dağlarımızı, meşələrimizi, çaylarımızı, bir sözlə, vətənimizi, onun coğrafiyasını yaxşı tanıyaq. Tanıyaq ki, sevə bilək. Azərbaycan elminin görkəmli simalarından biri, mərhum professor Xudu Məmmədov demişdi: "Uşaqlara vətəni sevdirməyə çalışmayın. Siz onlara vətəni tanıdın, özləri sevəcəklər". Əslən qarabağlı olan, vətənin hər qarışını canından da artıq sevən dəyərli alimimizi elə Qarabağ savaşının ilk şəhidlərindən hesab etmək olar, onun narahat ürəyi hadisələrin ədalətsiz gedişinə dözmədi, 1988-ci ildə dayandı.
Şuşa rayonu bütövlükdə, hündürlüyü dəniz səviyyəsindən 1000-2700 m arasında dəyişən dağlıq bir ərazidə, Kiçik Qafqazın Qarabağ silsiləsinin mərkəzi hissəsində yerləşir. Qarqarçay, onun qolları Xəlfəli və Zarıslı çayları öz başlanğıclarını məhz bu silsilənin dağlarından götürür. Silsilənin ən hündür zirvələri - Böyük Kirs (2725 m), Kiçik Kirs (2346 m), Sarıbaba (2295 m), Şiştəpə (2283 m), Uzunyal (1989 m), Qızıldaş (1952 m) və s. dağlardır ki, Şuşa şəhərini üç tərəfdən - cənub, qərb və şimaldan əhatə edərək şəhərdə məxsusi bir ab-hava, mülayim-isti, quru dağ-iqlim şəraiti formalaşdırır. Bu dağların yamaclarında tərkibi bir şəfa mənbəyi olan Turşsu, İsa bulağı kimi çoxlu bulaqlar qaynayır, onların bəzilərindən Şuşanın su təminatında istifadə edilmişdir. Bu gün də fəaliyyət göstərən məşhur Xanqızı bulağını hələ 1876-cı ildə Xurşudbanu Natəvan Kirs dağından öz vəsaiti hesabına çəkdirmişdi.
Şuşada havanın temperaturunun gün ərzində, xüsusilə payız, yaz mövsümlərində kəskin dəyişməsi buralarda tez-tez duman əmələ gəlməsi ilə nəticələnir. Yay və qış fəsillərində isə havanın əsasən tərtəmiz, şəffaf olması diqqət çəkir. Ətraf meşələrdən və alp çəmənliklərindən qalxan oksigenlə zəngin hava və təmiz bulaq sularının bolluğu hələ sovetlər dönəmində Şuşanı sanatoriya-kurort şəhəri kimi məşhur etmişdi. Üstəlik, şəhərin özünəməxsus arxitekturası, mədəni və dini tarixi abidələri şəhəri görmək istəyənlərin marağını daha da artırırdı. Amma şəhərə turizm marağının ən mühüm cəhətlərindən biri, bəlkə də birincisi, onun hündür sıldırım sal qayalar üstündə, azacıq meylli, nisbətən düzəngah ərazidə salınmasıdır. Bəs, dağlar arasında hər tərəfdən uçurum dərələrlə əhatələnmiş, öz hərbi-strateji mövqeyinə görə təbii qala olan bu relyef forması necə yaranmışdır?
Şuşa şəhərinin tarixi zəngin olsa da, o qədər qədim deyil, mənbələrdə onun əsasının 1752-ci ildə Qarabağın ilk xanı Pənahəli xan tərəfindən qoyulduğu bildirilir. Amma Şuşa dağlarının geoloji inkişaf tarixi çox qədimdir, Mezozoy erasının Orta, Üst Yura və qismən də Təbaşir dövrlərini əhatə edir. Sadə dillə desək, dağları təşkil edən süxurlar vulkan püskürmələri və dənizdə çöküntü toplanması nəticəsində 168 milyon il bundan əvvəl, təxminən 100 milyon il ərzində əmələ gəlmişdir. Şuşa şəhəri yerləşən maili plato dəniz səviyyəsindən 1300-1557 m hündürlükdə yerləşir və 300-400 metrlik sıldırım qayalarla dairəvi şəkildə əhatələnmişdir. Bu qayaları təşkil edən süxurlar Titon yaşlıdır, yəni 140-150 milyon il əvvəl dəniz dibində əmələ gəlmiş qalın əhəngdaşı laylarından ibarətdir. Amma zaman öz işini görmüş, sonrakı geoloji və tektonik proseslər nəticəsində bu süxur layları dəniz dibindən çıxaraq yavaş-yavaş yüksəlmiş və yüksəldikcə də çaylar vasitəsilə eroziyaya məruz qalaraq dərin dərələr yaranmış və nəticədə ərazidə bu gün gördüyümüz relyef formalaşmışdır.
Bəli, Şuşanın, Qarabağın dağları milyon illərlə ölçülən çox uzun bir geoloji dövrdə əmələ gəlmiş və bu günümüzə qədər dayanıb durmuşlar. Onların daxilində, milyon illərin arxasında gizlənmiş hələ bilmədiyimiz neçə-neçə sirlər yatır, bizim borcumuz onları tədqiq etmək, araşdırıb faydalı xüsusiyyətlərini tapmaq və xalqımızın istifadəsinə verməkdən ibarətdir. Artıq Şuşanın, Qarabağın bərpası, yeni konsepsiya əsasında yenidən qurulması işlərinə start verilmişdir. Bu işlərin daha sürətlə və nisbətən az məsrəflə yerinə yetirilməsi üçün mövcud yerli mineral-xammal ehtiyatlarını yenidən dəyərləndirmək və digərlərini aşkar edib istifadə etmək üçün o ərazilər, o dağlar yenidən daha müasir üsullarla tədqiq edilməlidir. İllərdir ki, elmi tədqiqatlardan uzaq düşmüş Qarabağ torpağı kompleks şəkildə, istər tarixi-arxeoloji cəhətdən, istərsə də geoloji, coğrafi, ekoloji və s. cəhətdən yeni elmi araşdırmalar meydanına çevrilməlidir.
Müzəffər Ordumuzun Ali Baş Komandanı və o sıldırım, sərt qayaları dırmaşaraq Şuşanı düşmənlərdən azad etmiş rəşadətli əsgərlərimizin misilsiz şücaəti sayəsində indi Şuşa bizimdir, Qarabağ bizimdir və biz 28 ildir ki, məcburən ayrı düşdüyümüz Şuşa dağlarını görməyi və məhrum qaldığımız tədqiqatlarımızı davam etdirməyi səbirsizliklə gözləyirik.//http://www.science.gov.az/
Rəşid FƏTƏLİYEV, geologiya-mineralogiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Strategiya.az
HEYDƏR ƏLİYEV - YENİ MİLLİ İNTİBAHIN VƏ MÜSTƏQİL DÖVLƏTÇİLİYİN ƏSASINI QOYMUŞ TARİXİ LİDER
Müasir dövrün qlobal problemi iş şəraitində mobbinq ve mübarizə yolları
Azərbaycan Respublikasında Dövlət Qulluğunun Təkmilləşdirilməsi İstiqamətləri
HEYDƏR ƏLİYEV - MÜASİR AZƏRBAYCAN TARİXİNİ YARADAN LİDER
Azərbaycan MN: Ermənistan atəşkəs rejiminin tələblərinə əməl etmir
Mustafa Şentopla Ceyhun Bayramov görüş keçirib
Tələbə təhsil kreditini 10 ilə qaytara bilər
Mustafa Şəntop: Şuşa Bəyannaməsi Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri üçün çox əhəmiyyətlidir
Ərazi bütövlüyümüzə qarşı atılacaq hər hansı addımlar qətiyyətlə cavablandırılacaq - XİN
Kəlbəcər istiqamətində gərginlik davam edir - MN
“Qənərçay” qum-çınqıl yatağı hərrac qaydasında istifadəyə verilib
Hazırda Ermənistan-Azərbaycan dövlət sərhədinin Kəlbəcər sahəsində vəziyyət sabitdir - MN
Son 24 saatda dünyada koronavirusa 573 mindən çox yoluxma qeydə alınıb
Bölmələrimiz tərəfindən havaya heç bir PUA qaldırılmayıb
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı
“Ltv 7” kanalının direktoru və bir neçə əməkdaşı barəsində cinayət işi başlanılıb
Jerom Lamber: Qarabağ müharibəsinin əsas səbəblərindən biri Minsk qrupunun diplomatik uğursuzluğudur
Prezident İlham Əliyev: Bu gün Ermənistanın siyasi gündəliyini müəyyən dərəcədə biz formalaşdırırıq və bu, həqiqətdir
Prezident İlham Əliyev: Müharibədən ən çox əziyyət çəkən ölkə Azərbaycandır, amma pulu Ermənistana verirlər
Rezidenturaya qəbul imtahanının 1-ci mərhələsinin 2-ci cəhdində iştirak etmək üçün qeydiyyat başa çatır
22 iyul Azərbaycanda Milli Mətbuat Günüdür
Prezident İlham Əliyevin adından Kəlbəcərdə şəhid olmuş jurnalistlərin ailələrinə mənzil sənədləri təqdim edildi
Toya dəvət edilən qonaqlar içərisində koronavirus xəstəsi aşkarlandı
Qurban bayramı ilə əlaqədar bayram namazı qılınıb
“Azeri Light” neftinin bir bareli 69,33 dollara satılır
Zərdabda karantin qaydalarının pozulduğu toy məclisləri aşkarlanıb
Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva Qurban bayramı münasibətilə xalqımızı təbrik edib
Ermənistan XİN-in Azərbaycanı tarix və ərazi iddialarında ittiham edən açıqlaması növbəti cəfəngiyyatdır
Naxçıvan istiqamətində mövqelərimiz atəşə tutulub, hərbi qulluqçumuz yaralanıb
Ermənistan Naxçıvanda Azərbaycan Ordusunun mövqelərini atəşə tutub
Şuşa Şəhəri Dövlət Qoruğu İdarəsinin İdarə Heyətinə sədr təyin edilib - SƏRƏNCAM
Rusiya ilə Azərbaycan arasında sığorta Memorandumu imzalanıb
Vətən Müharibəsi Qəhrəmanları üçün nəzərdə tutulan güzəştlər məlum olub - SİYAHI
Ağdamda növbəti yeni hərbi hissənin açılışı olub
Prezident İlham Əliyev Türkiyədə 15 iyul dövlət çevrilişi cəhdinin beşinci ildönümü ilə bağlı Ərdoğana məktub ünvanlayıb
Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar üzrə İşçi Qrupunun növbəti iclası keçirilib
Səfirlik Azərbaycan vətəndaşlarını qısa zamanda Rusiya ərazisində hüquqi vəziyyətlərini tənzimləməyə çağırıb
Prezident İlham Əliyevdən Ermənistana xəbərdarlıq: Sonra gec ola bilər
Şükürbəyli-Cəbrayıl-Hadrut avtomobil yolunun tikintisi davam etdirilir
Azərbaycan Ordusunun Şuşa ətrafındakı mövqeləri atəşə tutulub
Leyla Abdullayeva: Azərbaycanın beynəlxalq sərhədləri çərçivəsindəki ərazisinə edilən hər hansı səfər Ermənistan tərəfindən şərh belə oluna bilməz
İlin ikinci yarısında qlobal neft tələbatı sutkada 4,6 milyon barel artacaq
Azərbaycana gələn 31 nəfərdə "Delta" ştammı aşkarlanıb
Prezident İlham Əliyev-Qlobal səhiyyə böhranı fonunda “peyvənd millətçiliyi” narahatlıq doğurur
COVID-19 sertifikatları artıq “myGov”da
Prezident İlham Əliyev Rusiya Federasiyasının Baş nazirinin müavinini qəbul edib
Hərbi qulluqçunun özünü öldürməsi ilə bağlı cinayət işi açıldı
HEYDƏR ƏLİYEV - YENİ MİLLİ İNTİBAHIN VƏ MÜSTƏQİL DÖVLƏTÇİLİYİN ƏSASINI QOYMUŞ TARİXİ LİDER
İtkin düşən daha bir hərbi qulluqçunun şəhid olduğu müəyyənləşdi - Hərbi Prokurorluq
DİN narkotikə qarşı təbliğat üçün vətəndaşlara müraciət edib
Ermənistan Gədəbəy istiqamətində mövqelərimizi atəşə tutub - MN
Azərbaycan neftinin qiyməti 77 dollara çatır
Qəbul imtahanlarında bu suallar salınmayacaq
Qubadlı və Laçın rayonlarında Dövlət Sərhəd Xidmətinin iki yeni hərbi hissəsi xidməti istifadəyə verilib