"ZİYA"lı ziyalı - Foto

"Əkinçi"nin ondan  dörd yaş kiçik qardaşının-135 yaşlı "Ziya"nın yada düşməyən ad gününü xatırladırıq və yaxud rus müsəlmanlarını hamıdan  əvvəl mətbuat vasitəsilə yuxudan oyadan  "ZİYA"lı  ziyalı 

   Gün geçdi, ay gəldi,  il gəldi. Hələ bundan sonra da günlər keçəcək, aylar gələcək, ay il olacaq, illər əsrlərın hörgüləri kimi tarıxdə bərqərar olacaq. 
  Məni belə danışdıran 135 il bundan əvvəl dünyaya Tiflisdə  göz açan,  göz açan kimi də Azərbaycan dilində  maarifimiz, təhsilimiz, dinimiz və dilimiz , imanımız, gələcəyə gümanımız haqqında  gah şirin-şirin, gah da acı-acı danışan, özünə həm dost, həm də döşmən tapan, nə az, nə çox- düz  yüz otuz beş yaşlı "Ziya" qəzetidir.

  Mən yazılarımın birində "Ziya" qəzetinin 18 yanvar 1879-cu ildə nəşrə başladığını yazmışdım.Sonrakı tədqiqatlar  göstərdi ki, "Ziya"nın tarixi 1879-cu il yanvarın 25-dən başlayır. Məsələ burasındadır ki,"Ziya" qəzetinin ilk iki nömrəsini tədqiqatçılardan heş biri görməyib. Mən Moskva, Leninqrad( indiki və lap əvvəlki Peterburq-N.N.), Tiflis arxivlərində bu nömrələri çox axtardım, tapmadım, təkcə gümanım gəldiyi yerlərdən birinə -Odessaya gedə bilmədim ki, oradakı arxivlərdə bu nömrələri arayıb axtarım. Məsələ burasındadır ki, Qafqaz canişininin əmri ilə Tıflisdə nəşr olunan bütün materrıallar məcburi nüsxə kimi Odessadakı arxivə də göndərilirdi.
  Kim bilir, bəlkə müharibə vaxtı bu materiallar itib-batıb.
  Oxuduğum materialların birində belə bir xəbərə rast gəlmişdim ki, 1917-ci ildə -hərc-mərclik  vaxtlarında Odessada arxiv materiallarını sobaya ataraq isinənlər də olub. Bu, Cəlil Məmmədquluzadənin  öz əlyazmalarının  istisinə qızınmağına oxşasa da, birincilik bu məsələdə odessalılara məxsusdur.
  Nə isə...Arxiv və kitabxanalarımızda "Ziya"nın bizə məlum olan ilk nömrəsi  
8 fevral  (pəncşənbə günü)1879-cu il tarixli  üçüncü nömrədir. 
 Bəzi tədqiqatlar  heç bir fakt göstərmədən  "Ziya"nın ilk nömrəsinin 14 yanvar 1879-cu ildə çıxdığını  yazsalar da, bu birincilik tarixinin tarixi  düzgün görünmür.       
  Aşkarda olan - 8 fevral 1879-cu ildə çıxan 3-cü nömrədə  qəzetin pəncşənbə günlərində  çıxdığı aydın-aşkar görünür.  1879-cu il 8 fevraldan əvvəlki pəncşənbə günləri fevralın 1-i  və yanvarın 25-dir.   Deməli,  bu fakta  - "Ziya" qəzetinin  pəncşənbə günlərində çıxması faktına  əsaslanaraq, qəzetin ilk nömrəsinin tarixini   25  yanvar  1879-cu il  kimi göstərmək daha doğru görünür.
   "Ziya" qəzetinin bizə məlum olan ilk nömrəsini başlığının - "ZİYA" sözünün altında qəzetin  islam təqvimi ilə 1296-cı  ildə çıxdığı göstərilir. Yuxarıda ayrıca sətirdə bu tarixin miladi tarixlə  8 fevral 1879-cu ilə aid olması yazılmışdır.Qəzetin sonrakı  nömrələrin hamısı pəncşənbə günləri çıxmışdır: N 4 (15 fevral), N 5 (22 fevral) , N 6 (1 mart) , N7 (8 mart),   N 8(15 mart)...
  8  fevral 1879-cu il tarixli 3-cü nömrənin baş məqaləsinin sərlövhəsi belə adlanır:  "Oxumaq və yazmaq barəsində".
 Bu,proqram xarakterli yazıdır.Yazıdan nümunələr  gətiririk: 

"Bu zəmanələrdə  bəni növ bəşərin  cümləsinə (hamısına-N.N.) xətt və kitabiyyət sənətini  və qiraətə qadir olmaq qüdrətini təhsil eləməkdən  başqa, əvvəlimci və zimmə və laziməli  iş yoxdur. Və hər kəs bundan  bibəhrə  və binəsib  qalıbdır". 

 Qəzetin  naşiri və sahibi-imtiyazı bu baş məqalədə daha sonra qəzetin məram və məqsədlərini vurğulayır:

"Ətfalımızın (uşaqlarımızın-N.N.) təlim və tərbiyəsindən  və  təlim və müəllim qaidəsindən və müəllim və şagirdlərin ədəbindən və bu vəqtəcən əksərimizin  bisavad qalmağından  və onun səbəblərindən  və xəttimizin  qüsur və nöqsanatından  və nə vəchlə  onu cəbr -nöqsan  edib, təğyir və təbdil ...eləməkdən qəzetimizin ibtidalarında söz danışılacaqdır"..


  Naşır dediyi sözlərə 4-cü nömrədə də (15 fevral ) əməl eedir.  4-cü nömrənin baş məqaləsi belə adlanır: "Uşaqlarımıza təlim və tərbiyə vermək barəsində".
  Burada oxuyuruq:

  "Oxumaq və yazmaq  barəsində olan əhvalatın  şəhri- bəyanı və insanlara məxsus olan nemətlərdən olub baisi-şərif  və iftixar olmağını üçüncü nömrədə yazmışdıq...Bu zəmanədə  mülk və millətin tərəqqisi  elm və mərifətə və növbənöv dillərə, xətlərə arif olmaqdadır"...


  Xatırladırıq ki,  "Ziya" qəzetinin  islam təqviminə görə 1879-cu ildə dekabr ayındakı nomrələri  də 1 rəqəmindən başlayır:


                 N1 -6 dekabr    1879-cu il
                 N2-13 dekabr  1879-cu il
                 N 3-20 dekabr 1879-cu il
                 N 4-27 dekabr 1879-cu il
                 N5-3 yanvar    1880-ci il 
                 N6-10 yanvar  1880-ci il
                 N7-15 yanvar  1880-ci il....


   "Ziya" qəzeti haqqında faktlara və ilk mənbəyə əsaslanan (de vize-N.N.)  yazılarımız çoxdur.Layihə çərçivəsində oxuculara bu materialları təqdim etməyə söz verirəm. Yazımın sonunda  oxuculara "Ziya" ("Ziyayi-Qafqasiyyə") qəzetinin   ümumilikdə sonuncu-187-ci nömrəsində (26 yun 1884-cü il , N 11) soyadı qəzetdə  rus qrafikası ilə "АЛИБЕКОВЪ" göstərilən müəllifin   "Tərcümeyi-məktub"  adlı  yazısındakı  bu sözləri xatırladıram: 


"Səid Ünsizadənin dər-öhdə aldığı  əmr ( iş-N.N.)  və niyyət  mətbuat vasitəsilə  rus müsəlmanlarını (Rusiyada yaşayan müsəlmanları-N.N.) yuxudan oyatmaqdır".


(  bax: "Ziyayi- Qafqasiyyə" qəzeti, 26 iyun 1884, N4,səhifə2, sütun 3).

 
  Çar hökumətinin  qazdan ayıq məmurları Səid Ünsizadənin  hələ İsmayıl bəy Qaspralıdan, Məhəmməd ağa Şahtaxtlidan, Əli bəy Hüseynzadədən, Əhməd bəy Ağayevdən,Əlimərdan bəy Topçubaşovdan xeyli əvvəl öhdəsinə görürdüyü böyük vəzifənin  yerinə yetirilməsinə imkan vermədilər. Səid Ünsizadə 1890-cı ilin əvvəllərində  hamıdan inciyib   doğma ölkəsindən baş götürüb İstanbula getdi,orada yaxın dostu, üç dəfə Türkiyənin maarif naziri olan Münif Paşanın köməyi və qayğısı ilə təhsil  və maarif işlərində çalışmış,Quranın türk dilində təfsirini yazmışdır.
  "Ziya" qəzetinin redaktoru və imtiyaz sahibi , bir neçə dərsliyin müəllifi, "Hümayunamə"  ( "Kəlilə və Dimnə" ) əsərinin Azərbaycan dilinə tərcüməçisi  Səid Əfəndi Ünsizadə ömrünün 80 sinnində - 1905-ci ildə  İstanbulda vəfət etmişdir. 
   Bakıda  nəşr olunan "Həyat" qəzetində bu acı xəbərin altında redaktor və naşir kimi Əli bəy Hüseynzadənin və Əhməd bəy Ağayevin imzaları var.