Şax­ta və kar­yer­lər­siz

17:00 / 07.08.2015

Ra­sim İs­ma­yı­lov
Tex­ni­ka elm­lə­ri üz­rə fəl­sə­fə dok­to­ru

Təx­mi­nən on min il əv­vəl in­san ilk də­fə ona la­zım olan fay­da­lı qa­zın­tı­nı çı­xart­mış­dır.
Bü­tün dövr­lə­rin, o cüm­lə­dən in­di­ki za­ma­nın şax­ta­la­rı, mə­dən­lə­ri və kar­yer­lə­ri ey­ni bir məq­sə­də-fi­li­zi dağ mas­si­vin­dən ayır­maq və onu yer sət­hi­nə qal­dır­ma­ğa xid­mət edir.
Dağ-mə­dən is­teh­sa­la­tı­nın bö­yük xərc­lə­ri tə­biə­tə dağ qaz­ma­la­rı tə­rə­fin­dən vu­ru­lan zə­də­lər, zi­yan­lar fay­da­lı qa­zın­tı­la­rın Yer tə­kin­dən çı­xa­rıl­ma­sı­ tex­no­lo­gi­ya­sının özü ilə izah edi­lir. İn­sa­na zə­ru­ri olan me­ta­lı çı­xar­maq üçün fi­li­zə çat­maq, fi­li­zi mas­siv­dən qo­part­maq, xır­da­la­maq, yer sət­hi­nə qal­dır­maq gə­rək­dir.
Son il­lər fay­da­lı qa­zın­tı­la­rın şax­ta və kar­yer­lər­siz çı­xa­rıl­ma üsul­la­rı da­ha ge­niş tət­biq olunur. Bu üsul geo­tex­no­lo­ji üsul, dağ iş­lə­ri­nin ye­ni sa­hə­si isə geo­tex­no­lo­gi­ya ad­la­nır.
Mə­dən­çi­lər yer tə­ki­ni əv­vəl­cə açıq üsul­la mə­nim­sə­yir­di­lər. XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də ye­ral­tı üsul ya­yıl­ma­ğa baş­la­dı. Bu gün ye­nə kar­yer­lə­rə üs­tün­lük ve­rir­lər. Dağ-mə­dən iş­lə­ri­nin in­ki­şaf spi­ra­lı be­lə gö­rü­nür.
Son­ra­kı rol gö­rü­nür geo­tex­no­lo­gi­ya­ya məx­sus­dur. Nə­yə gö­rə ənə­nə­vi dağ-mə­dən is­teh­sa­la­tı­nın ye­ri­nə məhz geo­tex­no­lo­gi­ya gə­lə­cək­di­r? İlk əv­vəl ona gö­rə ki, geo­tex­no­lo­ji üsul­lar çox ucuz­dur­lar. Bu fi­liz­lə­rin çı­xa­rıl­ma­sı üçün şax­ta­lar tik­mək sa­də­cə is­raf­çı­lıq­dır. Hal­bu­ki, is­tis­ma­ra məhz ka­sıb və yer sət­hin­dən də­rin yer­lə­şən ya­taq­lar cəlb olu­nur­lar. Axı sə­na­ye üçün la­zım olan fay­da­lı kom­po­nent­lə­rin as­sor­ti­men­ti
il­dən-ilə ar­tır. Qə­dim əsr­lər­də bə­şə­riy­yət cə­mi 19,
XVI­II əsr­də 28, XIX əsr­də isə 50 kimyəvi ele­ment dən is­ti­fa­də edir­di. Bu gün isə Döv­rü sis­te­min mə­lum olan bü­tün kimyəvi ele­ment­lə­rin­ de­mək olar ki, ha­mı­sından is­ti­fa­də edi­lir.
Geo­tex­no­lo­ji üsul­lar yer al­tın­da adam­la­rın ol­ma­sı­nı tə­ləb et­mir. Bu geo­tex­no­lo­gi­ya tə­biə­tə zə­rər vur­mur. O, kar­yer­siz və boş sü­xur­lar­dan ya­ra­dı­lan tul­lan­tı­lar­sız ke­çi­nir.
Dağ-mə­dən sə­na­ye­si­nin ye­ni sa­hə­si­nin ma­hiy­yə­ti­ni kü­kür­dün çı­xa­rıl­ma­sı tim­sa­lın­da nə­zər­dən ke­çi­rək.
Kü­kür­də yer qa­tın­da əhəng­daş­la­rın­da tə­sa­düf edi­lir­.
Geo­tex­no­lo­ji is­tis­mar üsu­lu əhəng­da­şı la­yı­nı ya­rıb ke­çən qu­yu­nun ke­çil­mə­sin­dən baş­la­yır. Qu­yu­nun dia­met­ri 250 mil­li­metr­dir. Son­ra qu­yu­ya kə­mər bo­ru­la­rı bu­ra­xı­lır və kə­mər bo­ru­la­rı ilə qu­yu­nun di­var­la­rı ara­sın­da fə­za­nı se­ment­lə­yir­lər. La­yın aşa­ğı sər­həd­di­nə qə­dər is­ti su üçün bo­ru en­di­ri­lir. Bo­ru­ya “matr­yoş­ka” ki­mi iç-içə iki bo­ru qo­yu­lur. Bo­ru­lar­dan bi­ri üz­rə kü­kürd qal­dı­rı­lır, di­gə­ri ilə isə qu­yu­ya ha­va vu­ru­lur.
Di­bə tem­pe­ra­tu­ru 160-1700 C-dən çox olan su vu­ru­lur. Su­yu yer sət­hin­də elə qız­dır­maq la­zım­dır ki, əhəng­da­şı la­yı­na çat­dıq­da onun tem­pe­ra­tu­ru 1590 C-dən çox ol­ma­sın. Kü­kür­dün əri­mə tem­pe­ra­tu­ru 112,8 -1190 C ol­du­ğun­dan , o 1590 S tem­pe­ra­tur­da söz­süz əri­yə­cək­dir. La­kin onu da­ha bir də­rə­cə (1600 C) ar­tır­saq o öz öz­lü­lü­yü­nü 800 də­fə ar­tı­ra­caq­dır.
Qay­nar su bo­ru ilə la­ya ça­tır və də­lik­lər­dən ət­ra­fa axır. Ət­ra­fa axan su mə­sa­mə­lə­rə və çat­la­ra do­la­raq kü­kürd­lü bir­ləş­mə­lə­ri yu­yur. Kü­kürd əri­yə­rək qu­yu­nun aşa­ğı his­sə­si­nə axır – onun xü­su­si çə­ki­si qay­nar su­yun xü­su­si çə­ki­sin­dən iki də­fə çox­dur.
Əri­miş və hə­lə əri­mə­yə im­kan tap­ma­mış sər­həd­di qı­fın di­var­la­rı­nı təş­kil edir. Bu di­var­lar mü­tə­hər­rik­dir­lər (hə­rə­kət­də­dir­lər). Qay­nar su dai­ma bu­ra da­xil ola­raq hər də­fə la­yın da­ha ye­ni his­sə­lə­ri­ni əri­mə pro­se­si­nə cəlb edir. Qıf fa­si­lə­siz ola­raq bö­yü­yür, ma­ye kü­kürd isə qı­fın aşa­ğı his­sə­si­nə axır və bu­ra­da kü­kürd göl­mə­çə­si ya­ra­nır.
Su­yun təz­yi­qi al­tın­da ma­ye kü­kürd xü­su­si bo­ru üz­rə mü­əy­yən hün­dür­lü­yə qal­xır. O yer sət­hi­nə qal­xa bil­mir. Bu­na gö­rə də ha­va bo­ru­sun­dan ha­va vu­ru­lur. Kü­kürd – ha­va qa­rı­şı­ğı yu­xa­rı yö­nə­lir (bu mə­lum er­lift üsu­lu­dur).
Yer sət­hin­də ma­ye kü­kürd an­ba­ra və ya da­ha yax­şı olar ki, qız­dı­rı­lan çə­nə ötü­rü­lür. Bu cür çən­lər is­ti məh­su­lu kim­yə­vi za­vo­dun ha­ra­da yer­ləş­mə­sin­dən ası­lı ol­ma­ya­raq ora da­şı­yır­lar. Bu hal­da kü­kürd is­ti­fa­də üçün ha­zır və­ziy­yət­də se­xə da­xil olur.
Qay­nar çən­lə­rə kü­kür­dü Lvov vi­la­yə­ti­nin Ya­zov ya­ta­ğın­dan da­şı­yır­lar. Məhz ilk də­fə bu­ra­da ye­ral­tı əri­dil­mə üsu­lu tət­biq edil­miş­di. Əhəng­da­şı la­yı bu­ra­da 200 m də­rin­lik­də yer­lə­şir.
Kü­kür­dü əhəng­da­şın­dan ayı­ran zən­gin­ləş­dir­mə sex­lə­ri la­zım de­yil­dir. Av­tok­lav­lar tə­ləb olu­nur. On­lar bi­la­va­si­tə bir­ba­şa yer tə­kin­də əhəng­da­şı küt­lə­sin­də ya­ra­dı­lır­lar.
Ye­ral­tı əri­dil­mə kü­kür­dün alın­ma­sı­nın tex­no­lo­ji döv­rə­si­ni kəs­kin azal­dır. O fay­da­lı qa­zın­tı­nın çı­xa­rıl­ma­sı üz­rə tsik­li bir yer­də, fay­da­lı qa­zın­tı­nın yat­dı­ğı yer­də cəm­ləş­di­rir.
Təc­rü­bə gös­tə­rir ki,bü­tün dün­ya­da kü­kür­dün is­teh­sa­lı hər il 9 fa­iz ar­tır. Kü­kür­dün dörddə üç his­sə­si kim­ya is­teh­sa­la­tı, xü­su­sən su­per­fos­fa­tın ha­zır­lan­ma­sı üçün əvəz­siz olan sul­fat tur­şu­su­nun ha­zır­lan­ma­sı­na ge­dir. Kü­kürd tə­bii lif­lə­rin, part­la­yı­cı mad­də­lə­rin, azot­lu bir­ləş­mə­lə­rin, ult­ra­ma­ri­nin, bo­ya­la­rın, re­zi­nin alın­ma­sın­da is­ti­fa­də edi­lir.
Bir ton kü­kür­dü yer al­tın­da ərit­mək onu adi üsul­la al­maq­dan 4-5 də­fə ucuz­dur.
Qay­nar su əhəng­da­şı­nın mə­sa­mə­lə­rin­də və çat­la­rın­da giz­li kü­kür­dü əri­də bil­mir. Mü­əy­yən qə­dər kü­kürd öz yer­lə­ri­nin di­var­la­rı­na na­zik tə­bə­qə şək­lin­də ya­pı­şa­raq ye­rin­də qa­lır. La­bo­ra­to­ri­ya­da qay­nar su­ya sət­hi ak­tiv mad­də­lər əla­və olun­ma­sı­nı tək­lif et­miş­lər ki, bu­nun da nə­ti­cə­sin­də kü­kür­dün çı­xı­mı 10-15 % ar­tır. Bu heç bir xü­su­si xərc tə­ləb et­mir.
Kü­kür­dün ye­ral­tı əri­dil­mə üsu­lu­nun tən­qid­çi­lə­ri bu üsu­lun mü­əl­lif­lə­ri­ni tən­qid edir­lər ki, bu üsul çox bö­yük su sər­fi­nə ma­lik­dir. Hə­qi­qə­tən də bu mad­də üz­rə sərf­lər çox bö­yük idi . Tu­taq ki, 100 m3 su­yu yer al­tı­na vur­du­lar və bir o qə­dər də tə­bii ki yer sət­hi­nə ver­di­lər . La­kin di­gər su­yu yer sət­hi­nə qal­dır­dı­lar-be­lə su­lar yük­sək mi­ne­ral­laş­mış və bu­na gö­rə də tək­rar is­ti­fa­də üçün ya­rar­sız­dır. Əgər bu su tə­miz­lən­mə­sə bo­ru­lar tez bir za­man­da tu­tu­la­caq­lar. Su­yun tə­miz­lən­mə­si isə so­nun­cu mər­hə­lə­də on qat qa­rış­dır­ma tə­ləb edir. Bu isə tə­zə su ve­ril­mə­si­ni tə­ləb edir. Bu fa­si­lə­siz da­vam edir.
La­kin kü­kür­dün bü­tün ya­taq­la­rı­nı əri­dil­mə üsu­lu ilə iş­lə­mək ol­maz. Elə kü­kürd ya­taq­la­rı var ki, qay­nar su la­ya da­xil ola­raq is­ti­li­yi ötür­mə­yə ma­cal tap­ma­dan yan­la­ra axır. La­kin kü­kür­dü ərit­mək məc­bu­ri de­yil­dir, onu yer al­tın­da yan­dır­maq­la yer sət­hin­də SO2 qa­zı al­maq olar. O sul­fat tur­şu­su­nun, yu­yu­cu toz­la­rın alın­ma­sı üçün so­yu­du­cu tex­ni­ka­sın­da və. s is­ti­fa­də edi­lir.
Kü­kür­dün yan­dı­rıl­ma­sı qu­yu­lar­dan bi­ri­nin aşa­ğı his­sə­sin­də baş ve­rir. Bo­ru üz­rə yan­ma mən­bə­yi­nə təz­yiq al­tın­da ha­va ve­ri­lir. O ya­ra­nan qa­zı yan­la­ra, ət­raf­la­ra ya­yıl­ma­ğa, la­yın mə­sa­mə və çat­la­rı­na nü­fuz et­mə­yə məc­bur edir. Qaz yer sət­hi­nə bi­rin­ci qu­yu ilə qon­şu­luq­da olan di­gər qu­yu­lar va­si­tə­si­lə çı­xır. Son­ra isə za­vo­da ge­dən bo­ru­lar üz­rə yo­lu­nu da­vam et­di­rir.
Kü­kür­dün ye­ral­tı yan­dı­rıl­ma­sı­nın ilk la­yi­hə­si iş­lə­nib ha­zır­lan­mış­dır. Bu la­yi­hə­nin Ta­ur­dak ya­ta­ğın­da hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si nə­zər­də tu­tu­lur. Be­lə ki, Or­ta Vol­qa ət­ra­fın­da kü­kürd tər­kib­li fi­liz­lər yer­lə­şir, la­kin on­lar­da fay­da­lı qa­zın­tı­nın kon­sent­ra­si­ya­sı (miq­da­rı) çox az­dır. Bu­na gö­rə də bu kü­kür­dün yer al­tın­da yan­dı­rı­la­raq çı­xa­rıl­ma­sı sər­fə­li­dir.
İs­ti­li­yin yer al­tın­da ya­tan kü­kürd la­yı­na qay­nar su ilə çat­dı­rıl­ma­sı va­cib de­yil. Bu­nu qaz­lar­la, bu­xar­la, duz­lu məh­lul­lar­la da et­mək olar. Bu­nun üçün elekt­rik cə­rə­ya­nın­dan da is­ti­fa­də et­mək olar.
İki qra­fit elekt­rod (hün­dür­lü­yü üç metr olan si­lindr­lər) qu­yu­ya en­di­ri­lir. Bu elekt­rod­lar ara­sın­da lay sa­hə­si yer­lə­şir. Yük­sək tez­lik­li ge­ne­ra­tor­dan cə­rə­yan ve­ri­lir. Qra­fit si­lindr­lər ara­sın­da elekt­ro­maq­nit sa­hə­si ya­ra­nır və bu sa­hə kü­kür­dü əri­dir. Ef­fekt isə mə­lum­dur: ma­ye kü­kürd qu­yu­nun di­bi­nə axır və son­ra­dan yu­xa­rı qal­xır. Kü­kür­dün “elekt­rik­ləş­di­ril­mə­si” üz­rə il­kin sı­naq­lar ar­tıq hə­ya­ta ke­çi­ril­miş­dir. Növ­bə­də sə­na­ye sı­na­ğı­dır. Yə­qin ki, bu üsul ge­niş is­ti­fa­də olu­na­caq­dır, xü­su­si ilə sıx əhəng­daş­lı ya­taq­lar­da . Çün­ki, sıx əhəng­da­şı ma­ye­ni bu­rax­mır.
Kü­kür­dün ye­ral­tı əri­dil­mə­si sa­hə­sin­də təc­rü­bə gös­tə­rir ki, geo­tex­no­lo­ji is­tis­mar üsul­la­rın­dan o vaxt is­ti­fa­də et­mək müm­kün­dür ki, bərk fay­da­lı qa­zın­tı hə­rə­kət edən və­ziy­yə­tə - yə­ni ma­ye və ya qaz və­ziy­yə­ti­nə gə­ti­ril­dik­də tət­biq edi­lə bil­sin.
Be­lə bir su­al çı­xır: bü­tün fi­liz­lər bu cür də­yi­şik­lik­lə­rə uğ­ra­ya bi­­lər­­mi­­? Gö­rü­nür ki, hər bir mi­ne­ral kom­po­nent üçün mü­va­fiq “ iş­çi agent” se­çib tap­maq müm­kün­dür ki, fi­liz küt­lə­si­nə hə­rə­kə­tə me­yil­lik ver­sin. Be­lə agent­lər mə­sə­lən, su, sul­fat, xlo­rid, azot­lu tur­şu­la­rın məh­lul­la­rı, nat­ri­um, ka­liu­mun qə­lə­vi məh­lul­la­rı və müx­tə­lif duz­lar­dır. Bu bir­ləş­mə­lər yer tər­ki­bin­də mü­əy­yən ele­ment (yal­nız onu) həll edə­rək özü ilə bir­lik­də çı­xa­ra bi­lər.
De­yək ki, mis də­mi­rin ok­sid­li bir­ləş­mə­lə­ri ilə çı­xa­rı­lır, bə­zən on­la­ra sul­fat tur­şu­su əla­və edir­lər. Uran tə­miz sul­fat tur­şu­su­na qar­şı “zə­if­lik” gös­tə­rir. O yer tə­kin­dən də­mi­rin çı­xa­rıl­ma­sı üçün də ya­rar­lı­dır.
La­zım olan məh­lul qu­yu­lar va­si­tə­si ilə fi­liz cis­mi­nə çat­dı­rı­lır. Qu­yu­lar sı­ra ilə hal­qa­lar və ya çox­bu­caq­lı­lar üz­rə yer­ləş­di­ri­lir. “Yük­lən­miş” məh­lul di­gər qu­yu­lar­dan çı­xa­rı­la­raq se­xə gön­də­ri­lir və bu­ra­da çı­xa­rı­lan kom­po­nen­tin ay­rıl­ma­sı ye­ri­nə ye­ti­ri­lir.
Di­gər iş­lən­mə üsu­lu yer al­tın­da­kı fi­liz cis­mi­nə dağ qaz­ma­la­rı­nın ke­çi­ril­mə­si­ni nə­zər­də tu­tur. Bu qaz­ma­lar­da qu­yu­lar qa­zı­lır, ya­taq ay­rı-ay­rı blok­la­ra bö­lü­nür və part­la­dı­lır. Son­ra da yu­xa­rı­dan xır­da­lan­mış xır­da ti­kə­lə­ri­nə məh­lul tö­kür­lər. Bu məh­lul fi­liz ti­kə­lə­ri­ni yu­ya­raq la­zı­mi ele­men­ti həll edir və aşa­ğı dağ qaz­ma­sı­na axır. Bu­ra­dan isə qu­yu­lar va­si­tə­si ilə yer sət­hi­nə ve­ri­lir.
Təc­rü­bə­lər gös­tə­rir ki, ye­ral­tı qə­lə­vi­ləş­dir­mə ge­niş tət­biq edi­lə bi­lər. Bir çox qərb öl­kə­lə­rin­də çı­xa­rı­lan mi­sin 15% - i bu üsul­la iş­lə­nir. Mə­sə­lən ABŞ-da geo­tex­no­lo­ji üsul­lar­la bü­tün mi­sin beş­də bir his­sə­si, o cüm­lə­dən dörd min ton uran çı­xa­rır­lar.
Ru­si­ya­da, Qər­bi Si­bir­də və Ayat höv­zə­sin­də qo­nur də­mir fi­liz­lə­ri­nin bö­yük eh­ti­yat­la­rı var­dır. Bu eh­ti­yat­lar yüz mil­yard ton­lar­la qiy­mət­lən­di­ri­lir. Ya­xın 20-30 il­də bu fi­liz­lə­ri mə­nim­sə­mək sər­fə­li de­yil­dir, çün­ki, on­lar çox ka­sıb­dır­lar: də­mi­rin bu fi­liz­lər­də miq­da­rı 20-30% - dən çox de­yil­dir.
La­kin adi üsul­lar­la sər­fə­li ol­ma­yan mə­nim­sə­mə geo­tex­no­lo­ji üsul­dan is­ti­fa­də et­dik­də xalq tə­sər­rü­fa­tı­na bö­yük fay­da ve­rə bi­lər. Qo­nur də­mir fi­li­zi kü­rə­yə­bən­zər küt­lə­dən iba­rət­dir ki, bu da məh­lul­lar­la tə­mas sət­hi­ni ar­tı­rır. On­lar qaz və ma­ye­ni yax­şı bu­ra­xır. Ən baş­lı­ca­sı-bü­tün fi­liz mi­ne­ral­la­rı sul­fat mü­hi­tin­də asan həll olu­nan­dır­lar. Də­mir, va­na­di­um, fos­for həll olu­nur­lar, si­li­si­um ok­si­di, kal­si­um və di­gər bir­ləş­mə­lər çö­kün­tü­nün tər­ki­bin­də aşa­ğı enir­lər. Yer sət­hin­də tə­miz də­mir məh­lu­lu al­maq müm­kün­dür.
Bax be­lə­lik­lə, yer tə­kin­də əsl əri­dil­mə sex­lə­ri ya­ra­na­caq­dır. Bu sex­lər tüs­tü­süz, səs­siz olub ya­şa­yış mü­hi­ti­ni çirk­lən­dir­mir­lər.
Bu üsul­la fay­da­lı qa­zın­tı­nı da­ha çox çı­xart­maq müm­kün­dür. Qə­lə­vi­ləş­dir­mə pro­ses­lə­ri­nin özü­nü də on­la­ra kö­mək et­mək­lə bir ne­çə də­fə sü­rət­lən­dir­mək olar. Bu­nun üçün əri­di­ci məh­lul aşa­ğı ve­ril­məz­dən əv­vəl qız­dı­rıl­ma­lı , fi­li­zi qa­baq­ca­dan yer al­tın­da yan­dır­ma­lı, ona yük­sək tez­lik­li elekt­ro­maq­nit dal­ğa­la­rı, ult­ra­səs, vib­ra­si­ya ilə (tit­rə­yiş­lə) tə­sir et­mək la­zım­dır. Xü­su­si növ bak­te­ri­ya­la­rın is­ti­fa­də­si də işə çox kö­mək edir.
ABŞ -da Ari­zo­na şta­tın­da tər­ki­bin­də mis olan fi­liz cis­mi­ni nü­və part­la­yı­şı ilə da­ğıt­mış­lar. 400 m-ə ya­xın də­rin­lik­də xır­da­lan­mış fi­liz­li sa­hə ya­ra­dıl­mış­dı. Onun dia­met­ri 67 metr, hün­dür­lü­yü isə 150 m təş­kil edir­di. Bu­ra­da mi­sin qə­lə­vi­ləş­dir­mə üsu­lu ilə çı­xa­rıl­ma­sı ye­ri­nə ye­ti­ri­lir və sut­ka­da 25 ton me­tal əl­də olu­nur.
Ru­si­ya­nın Deqt­yar mə­də­nin­də (mis kol­çe­da­nı) ar­tıq çox­dan mi­sin çı­xa­rıl­ma­sı­nı bak­te­ri­ya­la­rın kö­mə­yi ilə sü­rət­lən­di­rir­lər. Bak­te­ri­al höv­zə­dən məh­lul­da gö­rün­mə­yən iş­çi­lər fi­liz cis­min­də qa­zıl­mış qu­yu­la­ra is­ti­qa­mət­lə­nir­lər. Bu­ra­da on­lar mi­si məh­lul ha­lı­na salır, da­ha də­qiq de­sək bu ke­çi­di sü­rət­lən­di­rir. Ma­ye ha­lı­na düş­müş fi­liz aşa­ğı­da yer­lə­şən dağ qaz­ma­sı­na axır və ora­dan onu yer sət­hi­nə vu­rur­lar. Bak­te­ri­ya­lar­dan is­ti­fa­də olun­ma­dıq­da qur­ğu­nun məh­sul­dar­lı­ğı 1,5 də­fə az olur.
Bol­qa­rıs­tan­da bak­te­ri­ya­lar elekt­rik sa­hə­si ilə bir­lik­də is­ti­fa­də edi­lir­lər. La­bo­ra­tor şə­ra­it­də mi­sin çı­xa­rıl­ma­sı 68 % art­mış­dır.
Bak­te­ri­ya­lar bir çox ele­ment­lə­ri, o cüm­lə­dən həm­çi­nin qı­zı­lı çı­xart­maq iq­ti­da­rın­da­dır­lar. Bu­nu Da­kar­da­da apa­rı­lan təc­rü­bə­lər gös­tər­miş­dir.
Fi­li­zə mü­təhər­rik­lik ver­mək üçün onu xır­da­la­maq, ma­ye ha­lı­na sa­la­raq pul­pa ha­lın­da yu­xa­rı-yer sət­hi­nə ver­mək müm­kün­dür. Yer al­tın­da xır­da­la­ma­nı su axı­nı­nın gü­cü, vib­ra­si­ya (tit­rə­yiş), ult­ra­səs və s. ilə ye­ri­nə ye­tir­mək müm­kün­dür.
Bu gün bir çox öl­kə­lə­rin mü­hən­dis­lə­ri bö­yük təz­yiq al­tın­da ve­ri­lən güc­lü su axı­nı­na üs­tün­lük ve­rir­lər. Be­lə güc­lü axı­nı ya­ra­da bi­lə­cək hid­ro­mo­ni­tor­lar qu­yu­ya en­di­ri­lə­rək la­zı­mi də­rin­lik­də fi­li­zi xır­da­la­yır­lar.
Üç uc­lu­ğa ma­lik hid­ro­mo­ni­tor qur­ğu­su iş­lə­nib ha­zır­lan­mış­dır: mər­kə­zi – oyu­cu, yan­dı­rı­cı, qo­pa­rı­cı və yan da­şı­yı­cı. Bi­rin­ci güc­lü axın­la fi­liz küt­lə­sin­də oyuq ya­ra­dır, ikin­ci fi­li­zi qo­par­dır, üçün­cü ti­kə­lə­ri yu­ya­raq on­la­rı mü­əy­yən tə­rə­fə is­ti­qa­mət­lən­di­rir. Fi­li­zin yu­yul­ma­sı qon­şu qu­yu is­ti­qa­mə­tin­də baş ve­rir. Məh­lul ha­lı­na düş­müş fi­liz­lə dol­muş boş­luq ya­ra­nır. Bu boş­luq qu­yu­ya ça­tan ki­mi pul­pa­nı yu­xa­rı ver­mə­yə baş­la­yır­lar.
Qon­şu qu­yu­ya yol sa­lın­dıq­dan son­ra hid­ro­mo­ni­to­ru 5-100 də­rə­cə dön­də­rir­lər və ye­ni­dən işə sa­lır­lar. İki – üç be­lə əmə­liy­yat­dan son­ra fi­liz qa­tı aşa­ğı his­sə­dən kə­sil­miş olur və aşa­ğı uçur. Bu­nun nə­ti­cə­sin­də xır­da­lan­mış dağ küt­lə­si ilə dol­muş ka­me­ra ya­ra­nır. Bu­ra­da­kı dağ küt­lə­si­ni ma­ye ha­lı­na sa­la­raq qu­yu­lar­la yer sət­hi­nə ve­rir­lər. Da­ha son­ra pul­pa­nı çök­dü­rü­cü­yə da­şı­yır­lar.
Ka­me­ra tə­miz­lən­dik­dən son­ra ava­dan­lıq yu­xa­rı qal­dı­rı­lır. Bü­tün tex­no­lo­ji tsikl (dövr) qon­şu sa­hə­də tək­rar­la­nır.
Es­to­ni­ya­nın Kin­qi­sep “Fos­fo­rit” kom­bi­na­tın­da sı­naq –sə­na­ye sa­hə­si işə baş­la­mış­dır. Bu­ra­da fos­fo­rit­lər la­yı­na qə­dər dia­met­ri 320 mm olan qu­yu­lar qa­zır­lar. Qu­yu­lar ara­sın­da mə­sa­fə 20-15 m təş­kil edir. Qu­yu­lar­dan bə­zi­lə­rin­də yu­yul­ma ge­dir, di­gər­lə­rin­dən isə pul­pa­nı nəql et­di­rir­lər. Su 29 at­mos­fer təz­yi­qi al­tın­da aşa­ğı ve­ri­lir, su­yun sər­fi sa­at­da 300 m3-a ya­xın­dır. Ey­ni za­man­da iki aq­re­qat iş­lə­yir, di­gər iki­si isə aşa­ğı en­di­ril­mək üçün ha­zır­la­nır­lar.
Ye­ni üsul­la hət­ta Kin­gi­sep ya­ta­ğı­nın Nar­va su höv­zə­si tə­rə­fin­dən su bas­mış lay­la­rın­dan da fi­li­zi çı­xar­maq müm­kün ola­caq­dır. Baş­qa cür bu ya­ta­ğı ne­cə iş­lə­mək olar­­dı­­?
Su­yun iş­gör­mə qa­bi­liy­yə­ti­ni ar­tır­maq üçün su­ya üyü­dül­müş ab­ra­ziv ma­te­ri­al əla­və et­mək tək­lif edil­miş­dir. Hid­ro­mo­ni­tor ya­xın­lı­ğın­da “ha­va boş­lu­ğu­nun” ya­ra­dıl­ma­sı ide­ya­sı tək­lif olun­muş­dur ki, bu da xır­da­lan­ma ef­fek­ti­ni güc­lən­di­rə­cək­dir.
Ka­na­da­da qu­yu­lar­la hid­ro­çı­xar­ma üsu­lu ilə qı­zıl sə­pin­ti­lə­rin­dən qum çı­xa­rı­lır. Bu­ra­da dra­qa tət­biq et­mək müm­kün de­yil­dir, çün­ki sə­pin­ti­lər­də çox­lu miq­dar­da qa­ya par­ça­la­rı var­dır. Bu hal­da dağ qaz­ma­sı ke­çi­ril­miş­dir və qaz­ma­dan yu­xa­rı is­ti­qa­mət­də ki­çik qu­yu­lar qa­zıl­mış­dır. Qu­yu­lar üz­rə su ve­ri­lir və su qı­zıl­lı qu­mu yu­yur. Qı­zıl­lı qum aşa­ğı­da yer­ləş­di­ril­miş xü­su­si tu­tu­ma axır, ora­dan isə yer sət­hi­nə ve­ri­lir.
Ru­si­ya EA- nın Si­bir şö­bə­si­nin Hid­ro­di­na­mi­ka İns­ti­tu­tun­da də­rin­də yer­lə­şən sə­pin­ti­lə­rin şax­ta­sız iş­lən­mə­si üz­rə sı­naq təc­rü­bə apa­rıl­mış­dır. Sı­naq təc­rü­bə­si axı­cı qum­la­rın ya­xın­lıq­la­rın­da­kı boş sa­hə­lə­ri dol­dur­maq xas­sə­lə­ri­nə əsas­lan­mış­dır. Sər­bəst boş­lu­ğu qu­yu va­si­tə­si ilə ya­ra­dır­lar. Son­ra qu­yu­ya iki ey­ni ox­lu bo­ru kə­mə­ri en­di­rir­lər. Bo­ru­lar­dan bi­ri üz­rə bas­qı al­tın­da su da­xil olur­du, yu­xa­rı isə mər­kə­zi bo­ru üz­rə pul­pa vu­ru­lur­du. He­sa­bat­lar gös­tər­di ki, bu növ qu­yu sək­kiz il dal­ba­dal iş­lə­yə bi­lər və hər sa­at qu­yu 20m3 axar küt­lə ve­rə­cək­dir.
Tü­men neft kəş­fiy­yat­çı­la­rı­na qum la­zım­dır. Qum­lar­dan on­lar Tü­men ba­taq­lıq­la­rın­da ağır qaz­ma dəz­gah­la­rı üçün özül dü­zəl­dir­lər. Bu­ra­da qum tam ayaq al­tın­da­dır və 40 m də­rin­lik­də dai­mi don­muş qat al­tın­da yer­lə­şir. Ba­taq­lıq­dan və don­muş sü­xur­lar­dan bu qum qa­tı­na çat­maq çox çə­tin və ba­ha ba­şa gə­lir. Qu­yu­lar­la hid­ro­ha­si­lat su prob­le­mi asan və ucuz həll edi­lir.
Geo­tex­no­lo­ji üsul­lar­dan bi­ri də kö­mü­rün ye­ral­tı qaz­laş­dı­rıl­ma­sı­dır. Bu üsul əv­vəl­dən D.İ.Men­de­le­yev tə­rə­fin­dən tək­lif edil­miş­dir, la­kin hə­lə in­di­yə qə­dər de­mək olar ki, tam ma­ye tət­bi­qi tap­ma­mış­dır. Bu­nun sə­bə­bi yer al­tın­da kö­mü­rün yan­dı­rıl­ma­sın­dan alı­nan qa­zın tə­bii qaz­dan pis və ba­ha ol­ma­sı­dır. Ha­zır­da Ru­si­ya­da bir ne­çə Ye­ral­tı qaz stan­si­ya­la­rı fəa­liy­yət gös­tə­rir. La­kin, ye­ral­tı qaz­laş­dır­ma kö­mür ya­taq­la­rı­nın adi üsul­la iş­lən­mə­si­nə qar­şı dur­mur - yal­nız on­la­rı ta­mam­la­yır. Bə­zi hal­lar­da onu ay­rı­lıq­da tət­biq et­mək, bə­zi hal­lar­da isə ənə­nə­vi üsul­lar­la bir­lik­də is­ti­fa­də et­mək la­zım­dır.
Ye­ral­tı qaz­laş­dır­ma stan­si­ya­la­rın­da qaz­dan baş­qa çox qiy­mət­li kim­yə­vi mad­də­lə­ri al­maq olar: fe­nol­la­rı , ben­zol­la­rı, pi­ri­din­lə­ri , kü­kür­dü, yağ­lı tur­şu­la­rı və i.a. De­mə­li, ye­ral­tı qaz­laş­dır­ma stan­si­ya­sı ma­hiy­yət eti­ba­rı ilə axar küt­lə kim­yə­vi ener­ji kom­bi­nat­dır. Əgər la­ya yal­nız ok­si­gen ve­ri­lər­sə, onun ha­va­dan alın­ma­sın­da di­gər qaz­lar ya­na­şı - yo­lüs­tü çı­xa­rı­lır: ar­qon, kse­non, krip­ton. Bu ye­ral­tı is­teh­sa­la­tın məh­su­lun­da kim­yə­vi pa­yı ar­tı­rır və onu da­ha sər­fə­li edir.
Növ­bə­də ya­nar şist­lə­rin ye­ral­tı yan­dı­rıl­ma­sı­dır. Şist­lə­rin dün­ya­da eh­ti­ya­tı mil­yard ton­lar­la­dır. Şist­lə­rin adi üsul­la çı­xa­rıl­ma­sı iq­ti­sa­di ba­xım­dan əl­ve­riş­li de­yil­dir. Hal­bu­ki yan­dı­rı­lar­kən şist­lər hər han­sı bir di­gər yük­sək növ­lü ma­ye və qa­za­bən­zər məh­sul­lar­dan da­ha çox is­ti­lik ve­rir­lər.
Həm­çi­nin şist­lə­rin ye­ral­tı qu­ru dis­til­lə­si (qay­nat­maq­la, qız­dır­maq­la mad­də­lə­rin tər­kib his­sə­lə­ri­nə ay­rıl­ma­sı) müm­kün­dür. Bu hal­da qız­dı­rıl­ma is­ti­lik da­xil ol­ma­dan baş ve­rir. 200-3000C-yə qə­dər qız­dı­lır­dıq­da kar­bon qa­zı və su bu­xar­la­rı­nın ay­rıl­ma­sı baş ve­rir, 35000C-də isə şist­lə­rin par­ça­lan­ma­sı güc­lə­nir, da­ha yük­sək tem­pe­ra­tur­lar­da kar­bo­hid­ro­gen­lər və me­tan alı­nır. Bə­zi mü­tə­xəs­sis­lər təs­diq edir­lər ki, şist­lə­rin ye­ral­tı dis­til­lə­si adi re­tor­ta­da ol­du­ğun­dan da­ha yük­sək key­fiy­yət­li kim­yə­vi mad­də­lər al­ma­ğa im­kan ve­rir.
Ha­zır­da bi­tum­la­rın-nef­tə­bən­zər mad­də­lə­rin geo­tex­no­lo­ji is­ti­fa­də­si­nə da­ir ide­ya­lar mey­da­na çıx­mış­dır. Bi­zim res­pub­li­ka­mız­da da bi­tum­la­rın ki­fa­yət qə­dər eh­ti­yat­la­rı var­dır. Bu öz­lü mad­də­ni ne­cə çı­xart­maq ola­r? Ye­ral­tı yan­dır­ma ilə, bu­xar­la və ya qay­nar su ilə, mik­­rob­­lar­­la­­? Hər hal­da adi dağ-mə­dən iş­lə­ri üsu­lu bu­ra­da tət­biq olu­na bil­mir.
Yer al­tın­da müx­tə­lif ma­ye fi­liz­lər var­dır və on­la­rı yal­nız geo­tex­no­lo­ji üsul­lar­la çı­xar­maq müm­kün ola­caq­dır. Ye­ral­tı su­lar­dan sə­na­ye miq­ya­sın­da ar­tıq yod, brom, bor, bir sı­ra di­gər ele­ment­lər çı­xa­rı­lır. Mə­sə­lən, Çe­le­ken­də ter­mal su­lar hər il yer sət­hi­nə 360 to­na qə­dər qur­ğu­şun, 50 ton sink, 35 ton mis və bir sı­ra di­gər qiy­mət­li ele­ment­lər çı­xa­rır­lar.
Kam­çat­ka­nın və Ku­ril ada­la­rı­nın yük­sək tem­pe­ra­tur­lu su­la­rı və bu­xar hid­ro­ter­ma­la­rı kü­kürd, bor, brom, ri­bi­di­um və ar­sen ve­rə bi­lir­lər.
La­kin ye­rin əsas sər­və­ti su­dur. Məş­hur hid­ro­geo­loq prof F.A.Ma­ka­re­ma­ya gö­rə su yer al­tın­da beş zo­na­da cəm­lən­miş­dir. Yu­xa­rı zo­na bərk su zo­na­sı­dır. İkin­ci zo­na, “ma­ye” su ilə təm­sil olun­muş­dur. Onun aşa­ğı sər­həd­di su­yun bu­xa­ra keç­di­yi qat­dan ke­çir. Bu qa­tın qa­lın­lı­ğı 80 ki­lo­met­rə ça­tır. Bu qa­ta mil­yard kub ki­lo­metr­dən ar­tıq su tu­tan yer qa­bı­ğı da­xil­dir. Bu su de­mək olar ki, dün­ya okea­nın­da­kı su­yun miq­da­rı­na bə­ra­bər­dir. Üçün­cü zo­na bu­xa­ra­bən­zər su­la­rın ya­yıl­ma sfe­ra­sı­nı əha­tə edir. Bu zo­na­nın də­rin­li­yi çox vaxt 60 ki­lo­met­rə ça­tır. Dör­dün­cü zo­na­da su de­mək olar ki, tam dis­so­sia­si­ya edir, onun aşa­ğı sər­həd­di kon­ti­nent­lər al­tın­da yer sət­hin­dən 270 ki­lo­met­rə qə­dər enir. Be­şin­ci zo­na ye­rin nü­və­si­nə qə­dər uza­nır və bü­tün man­ti­ya­nı əha­tə edir.
Su­yun zo­nal tə­bə­qə­ləş­mə­si də­rin­li­yə get­dik­cə müx­tə­lif yer pro­ses­lə­ri­nin ge­di­şa­tı­na və fay­da­lı qa­zın­tı­la­rın ya­ran­ma­sı­na bö­yük tə­sir gös­tə­rir. Axı su bü­tün mad­də­lə­ri həll edir və özün­də kül­li miq­dar­da ener­ji eh­ti­ya­tı apa­rır. O, əsas ol­ma­sa da, yer kü­rə­si ət­ra­fın­da is­ti­li­yin mü­hüm pay­la­yı­cı­sı­dır. Yer tə­kin­də su­lar hər il 1018 ka­lo­ri çı­xa­rır­lar, yer tə­kin­də isə on­lar mil­yard də­fə çox ener­ji eh­ti­ya­tı­na ma­lik­dir­lər. Bu gə­lə­cə­yin ener­ge­ti­ka­sı­nın eh­ti­ya­tı­dır. Ha­zır­da qay­nar su­lar İta­li­ya­da, İs­lan­di­ya­da, ABŞ-da, Ya­po­ni­ya­da ge­niş is­ti­fa­də edi­lir­lər.
Ru­si­ya­da, Kam­çat­ka­da və Ku­ril ada­la­rın­da qay­nar su­la­rın və bu­xa­rın çı­xış­la­rı mü­şa­hi­də olun­muş­dur. On­la­rın tem­pe­ra­tu­ru bir sı­ra hal­lar­da 3000 C-yə ça­tır. Ar­tıq Pan­jet geo­ter­mal stan­si­ya­sı tam gü­cü ilə iş­lə­yir. Kam­çat­ka­da bu cür elekt­rik stan­si­ya­la­rı­nın ti­kil­mə­si üçün ya­rar­lı olan ra­yon möv­cud­dur. Bu elekt­rik stan­si­ya­sı­nın ümu­mi gü­cü 100 min ki­lo­va­ta ça­ta bi­lər.
He­sab edir­lər ki, yer tə­kin­də su­yun ener­ge­tik eh­ti­yat­la­rı həd­dən ar­tıq zən­gin­dir. On­lar prak­ti­ki ola­raq tü­kən­məz­dir. Alim­lər bö­yük də­rin­lik­lər­də dre­naj qa­tı­nı ayı­rır­lar. Bu qat bü­tün yer kü­rə­si­ni ör­tür. Bu qa­ta qə­dər qu­yu qa­za­raq ener­ge­tik­lər öz sə­rən­cam­la­rı­na fa­si­lə­siz iş­lə­yən qa­zan əl­də edə­cək­lər. Bu qa­za­nı nə su ilə dol­dur­maq, nə qa­la­maq, yan­dır­maq la­zım gə­lə­cək, o dai­ma qay­nar bu­xar və su ve­rə­cək­dir. Yer kü­rə­si­nin hər bir və­tən­da­şı­na or­ta he­sab­la 14 hek­tar dre­naj qa­tı dü­şür. Yer kü­rə­sin­də bu çox bö­yük ol­ma­yan ener­ge­tik fer­ma mil­yon ton neft­lə olan qə­dər is­ti­lik ver­mə­yə qa­dir­dir. Ye­ri bü­tün qa­za­nı­nın ener­ge­tik eh­ti­yat­la­rı kəşf olun­muş ya­nar qa­zın­tı­lar­da ol­du­ğun­dan min də­fə çox­dur.
Həm də nə­zə­rə al­maq la­zım­dır ki, yer kü­rə­si­nin də­rin­lik­lə­rin­dən çox yax­şı xa­rak­te­ris­ti­ka­la­ra ma­lik bu­xar və su da­xil ola­caq­dır. On­la­rın tem­pe­ra­tu­ru 300-400 də­rə­cə , təz­yi­qi isə bir ne­çə at­mos­fer­dir. Məhz bu miq­dar­da bu­xar sa­at­da 10 min ton­dan çox müa­sir elekt­rik stan­si­ya­la­rı sərf edir­lər.
Bu dre­naj qa­tı­nı yer al­tın­da çox bö­yük ol­ma­yan də­rin­lik­lər­də yer­lə­şən və tem­pe­ra­tu­ru 40-dan 200 də­rə­cə­yə qə­dər olan su ilə doy­muş re­zer­vu­ar­la­rı əhə­miy­yət­li də­rə­cə­də fərq­lən­di­rir. Be­lə re­zer­vu­ar­la­rın həc­mi ki­fa­yət qə­dər bö­yük­dür. Ru­si­ya əra­zi­sin­də on­lar sut­ka­da 20 mil­yon kub­met­rə qə­dər su ve­rə bi­lər­lər. La­kin bu su­lar bö­yük ener­ge­ti­ka üçün ya­ra­mır. Ev­lə­ri, is­ti­xa­na­la­rı qız­dır­maq, yer­li əhə­miy­yət­li elekt­rik stan­si­ya­la­rı üçün is­ti­fa­də et­mək müm­kün­dür.
Bö­yük ener­ge­ti­ka, ümu­miy­yət­lə, yer tə­ki­nin is­ti­li­yi­nin is­ti­fa­də­si­nə skep­tik ya­na­şır. Bu skep­ti­sizm geo­loq­la­rın əmin­lik­lə ve­rə bil­di­yi rə­yə əsas­la­nır. Be­lə ki, geo­loq­la­rın fik­rin­cə sü­xur­la­rın 300 də­rə­cə­yə qə­dər qız­dı­ğı də­rin­lik­lər­də yer qa­tı ke­çil­məz­dir. Ora­da sü­xur­lar po­lad ki­mi möh­kəm­dir­lər, la­kin həd­dən ar­tıq ki­çik elekt­rik ke­çi­ri­ci­li­yi­nə ma­lik­dir­lər. De­mə­li, on­lar qay­nar su­yu “xoş­luq­la” ver­mə­yə­cək­lər. Də­rin qu­yu­la­rın qa­zıl­ma­sı və güc­lü ye­ral­tı part­la­yış­la­rın apa­rıl­ma­sı la­zım gə­lə­cək­dir ki, çat­lar se­ri­ya­sı ilə on­lar əla­qə­lən­sin­lər. Qu­yu­lar­dan bi­ri­nə su da­xil ola­raq təx­mi­nən mil­yard to­na ya­xın xır­da­lan­mış sü­xur­lar­dan is­ti­li­yi al­ma­lı­dır, ud­ma­lı­dır. Nə­həng elekt­rik stan­si­ya­sı­nın işi üçün məhz o qə­dər is­ti­lik tə­ləb olun­mur. Su bu­xa­ra çev­ri­lə­cək və bu­xar di­gər qu­yu­dan yer sət­hi­nə çı­xa­caq­dır.
Ye­ral­tı part­la­yış­lar mə­nim­sə­nil­mə­miş və çox ba­ha ba­şa gə­lən iş­dir. Həm də on­la­rı gö­rü­nür nü­və part­la­yı­şı ilə apar­maq la­zım gə­lə­cək­dir . Bun­dan son­ra uzun müd­dət göz­lə­mək la­zım gə­lə­cək­dir ki, ya­ra­nan ka­ver­na­da (boş­luq­da) ra­di­o­ak­tiv­lik ara­dan qalx­sın.
İs­ti­li­yin bu cür alın­ma­sı əl­ve­riş­li de­yil, həm də ona gö­rə ki, xır­da­lan­mış dağ sü­xur­la­rı ki­fa­yət qə­dər su­yu qız­dı­ra bil­mə­yə­cək­lər. On­lar çox­lu mi­nil­lik­lər bo­yu əl­də et­dik­lə­ri, top­la­dıq­la­rı is­ti­li­yi ve­rib, ye­ni­dən tez bir za­man­da qı­za bil­mə­yə­cək­lər. Yer tə­ki­ni ola bil­sin ki, ra­di­o­ak­tiv mən­bə qız­dı­rır. Bu mən­bə çox zə­if­dir. Qra­nit­lər ra­di­o­ak­tiv mad­də­lər­lə da­ha zən­gin­dir­lər. Qra­nit­lə­rin hər kub­met­rin­də il­də iki ton neft alı­nan miq­dar­da is­ti­lik ay­rı­lır. Ra­di­o­ak­tiv par­ça­lan­ma­nın ye­rin də­rin­lik­lə­ri­ni qız­dır­ma­sı üçün vaxt la­zım­dır və bu vaxt gö­rü­nür geo­lo­ji miq­yas­da ol­ma­lı­dır. Be­lə ki, par­ta­la­yış­lar­la ya­ra­dı­lan sü­ni qa­zan uzun ömür­lü ol­ma­ya­caq­dır. Hər hal­da o qə­dər uzun ömür­lü ki, həd­din­dən ar­tıq də­rin qaz­ma­nı və is­raf­çı part­la­yış­la­rı ödə­yə bil­sin­lər. Dre­naj qa­tı baş­qa­dır. Bu qat tə­biə­tin özü tə­rə­fin­dən ya­ra­dıl­mış qa­zan­dır. Onun eh­ti­yat­la­rı tü­kən­məz­dir. Bu­xar qat­dan çı­xa­raq ye­ni da­xil ol­ma­lar üçün ye­ri bo­şa­la­caq­dır.
Dre­naj qa­tı­na qə­dər qu­yu­nu ha­ra­da qaz­maq da­ha yax­şı­dı­r? Qu­ru­da və ya də­­niz­­də­­? Əv­vəl­cə də­niz va­ri­an­tı­nı nə­zər­dən ke­çi­rək.
Yer tə­ki də­niz və oke­an­lar­da baş­qa söz­lə, on­la­rın di­bi­nin qa­lın­lı­ğı 2-5 km təş­kil edir. Onun da­ba­nın­da tem­pe­ra­tur 4000 S-ni ke­çir. Üç­lü qaz­ma ba­rə­də­sin­də mə­sə­lən; Or­ta-At­lan­tik ya­ma­cı­nın ra­yon­la­rın­da qeyd olu­nan is­ti­lik axın­la­rı xə­bər ve­rir. Bu­ra­da 0,5-8 də­fə adi qiy­mə­tin­dən ar­tıq­dır. Qva­de­lu­pa ada­sın­da qa­zı­lan qu­yu da bu­nu təs­diq edir. Bu qu­yu­da öl­çü­lən tem­pe­ra­tur bir km-ə 1300S tem­pe­ra­tur ar­tı­mı­nın ol­ma­sı­nı gös­tə­rir.
Oke­an al­tın­da­kı dre­naj qa­tı ar­te­zi­an höv­zə­si re­ji­min­də ya­şa­yır. Bu onu gös­tə­rir ki, su özü or­dan yu­xa­rı qal­xa­caq­dır. Bu­na sü­but oke­an di­bin­də vax­tı ilə vul­kan­lar ol­muş çox­say­lı sop­ko­lar­dır. On­lar dre­naj qa­tı­nın tö­rə­mə­lə­ri olub na­zik oke­an qa­bı­ğı­na elə tə­sir gös­tə­rir­lər ki, o döz­mür və təs­lim olur, zə­if ye­rə çat dü­şür, bu­xar və məh­lul­lar yu­xa­rı­ya yö­nə­lir­lər. Bir növ özü­nə­məx­sus qo­ru­yu­cu kla­pan işə dü­şür. Dib­də vul­ka­nik ko­nus ya­ra­nır. Dün­ya okea­nı­nın or­ta də­rin­li­yi­ni 4300 metr­dən yu­xa­rı qə­bul edək. Bu hün­dür­lük­də su sü­tu­nu di­bə 450 at­mos­fer qüv­və ilə tə­sir edir. La­kin dre­naj qat­dan təz­yiq (bas­qı) da­ha güc­lü­dür. Tə­bii ki, bu­xar və məh­lul­lar qu­yu­da qar­şı­la­rın­da boş yol ol­du­ğun­dan da­yan­ma­dan yer sət­hi­nə qal­xa­caq­lar. On­lar yu­xa­rı­ya nə­in­ki is­ti­lik, həm də həll olun­muş mi­ne­ral mad­də­lə­ri da­şı­ya­caq­lar: bor, brom, yod, li­ti­um və bir sı­ra di­gər uçu­cu bir­ləş­mə­lər. Bun­la­rı çı­xar­maq olar ki, bu da, ba­xı­lan hal­da ye­ral­tı is­ti­li­yin is­ti­fa­də­si­nin iq­ti­sa­di ef­fek­tiv­li­yi­ni ar­tı­rar.
Tu­taq ki, Sa­kit oke­an­da qa­zıl­mış qu­yuda su­yun sət­hin­dən ar­tıq 7-8 km mə­sa­fə­də dre­naj qa­tı­na rast gə­li­nir. Sa­kit oke­an­da or­ta də­rin­lik 4,3 km ol­du­ğun­dan ke­çi­lən yo­lun təx­mi­nən ya­rı­sı dağ sü­xur­la­rı üz­rə ola­caq­dır. Ha­zır­da də­niz və oke­an­lar­da çox bö­yük qa­zı­ma təc­rü­bə­si top­lan­mış­dır. Bu təc­rü­bə 7-8 km də­niz qu­yu­su­nun qa­zıl­ma­sı­nın tex­ni­ki ba­xım­dan re­al ol­du­ğu­nu gös­tə­rir.
Qu­ru­da dre­naj qa­tı yer sət­hin­dən da­ha uzaq yer­lə­şir. Onun yu­xa­rı sər­həd­di­ni qu­yu ilə 15-20 ki­lo­metr­də deş­mək olar. Bu­ra­da su­yun kri­tik tem­pe­ra­tu­ru­na qə­dər qız­mış qat­lar var­dır, yük­sək­lik­lər­də və dağ­lar­da isə bu qa­tın qa­lın­lı­ğı 40-50 km-də tə­sa­düf edi­lir. La­kin qu­yu­nun yer qa­tı­nın bir blo­ku­nun di­gə­rin­dən ayı­ran nə­həng qı­rıl­ma zo­na­sı­na düş­mə­si is­tis­na de­yil­dir. Əgər bu qı­rıl­ma ya­şa­yır və nə­fəs alır­sa, on­da ye­rin is­ti­li­yi ar­tıq 5-10 km də­rin­lik­dən yu­xa­rı qalx­ma­ğa baş­la­ya­caq­dır.
Əl­bət­tə də­rin qu­yu­la­rın qu­ru­da və də­niz­də qa­zıl­ma­sı, ye­ral­tı bu­xa­rın komp­leks is­ti­fa­də tex­no­lo­gi­ya­sı­nın iş­lə­nib ha­zır­lan­ma­sı və ye­ni tip­li geo­ter­mal stan­si­ya­la­rın ti­kil­mə­si sa­də mə­sə­lə­lər de­yil­dir. La­kin bu iş­lər­dən kəs­kin çox­lu xe­yir göz­lə­ni­lir. Geo­ter­mik stan­si­ya­la­rın ava­dan­lıq­la­rı­na qo­yu­lan ka­pi­tal qo­yu­luş­la­rı is­ti­lik stan­si­ya­la­rın­da­kın­dan xey­li az­dır; an­bar­lar, su ha­zır­lıq və tə­miz­lə­yi­ci qur­ğu­lar ya­ra­dıl­ma­sı­na eh­ti­yac yox­dur. On­lar is­ti­lik və atom elekt­rik stan­si­ya­la­rın­dan da­ha tez ti­ki­lir­lər. Ha­va höv­zə­si­ni çirk­lən­dir­mir­lər. Ya­na­ca­ğın yan­dı­rıl­ma­sı üçün ok­si­gen tə­ləb et­mir­lər. Nə­ti­cə­də geo­ter­mik ener­ji da­ha ucuz ba­şa gə­lir. Mə­sə­lən; İta­li­ya­da be­lə ener­ji­nin bir ki­lo­vat-saa­tı bir ne­çə on qə­pi­yə ba­şa gə­lir.
Geo­ter­mal stan­si­ya­la­rın qay­nar və şi­rin su­la­rı su təc­hi­za­tı, ya­şa­yış və is­teh­sa­lat bi­na­la­rı­nın qız­dı­rıl­ma­sı is­ti­xa­na­lar və i.a. üçün ge­niş is­ti­fa­də edi­lə bi­lər.
Geo­tex­no­lo­ji üsul­lar­la çı­xa­rı­la bi­lə­cək fay­da­lı qa­zın­tı­la­rın si­ya­hı­sı fa­si­lə­siz ge­niş­lə­nir. Geo­tex­no­lo­gi­ya geo­lo­gi­ya­nın, fi­zi­ka­nın və kim­ya­nın bir­gə tö­rə­mə­si­dir. El­min in­ki­şaf edən bu sa­hə­lə­ri gə­lə­cək­də da­ha ye­ni çı­xa­rıl­ma üsul­la­rı tək­lif edə bi­lər. Bu ye­ni üsul­lar geo­tex­no­lo­gi­ya­nın sfe­ra­sı­na fay­da­lı qa­zın­tı­la­rın ye­ni növ­lə­ri­ni cəlb edə bi­lər. Bu isə o de­mək­dir ki, gə­lə­cək­də ola bi­lər ki mə­dən­çi­lər mi­ne­ral xam­ma­lın yer tə­kin­dən əsas çı­xa­rıl­ma üsu­lu olan şax­ta, mə­dən, kar­yer­lər­dən ta­ma­mi­lə im­ti­na edə­cək­lər. Bu gün geo­tex­no­lo­gi­ya ye­ral­tı tə­biə­tə qay­ğı­keş mü­na­si­bə­tin üs­tün­lük­lə­ri­ni par­laq şə­kil­də nü­ma­yiş et­di­rir.

"YER VƏ İNSAN" jurnalı № / 04/ MAY- İYUN

 


Etiket:

Strategiya.az

Xəbərlər
20.07.2022

Xarici valyutaların manata qarşı bugünkü məzənnəsi

20.07.2022

Ceyhun Bayramov ölkəmizin Avropanın enerji təhlükəsizliyində mühüm rol oynadığını bildirib

20.07.2022

İmtahanın nəticələri ilə əlaqədar müraciətlərə baxılması üçün Apellyasiya Şurasına ərizə qəbuluna başlanılıb

20.07.2022

Xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov NATO-nun Baş katibi Yens Stoltenberq ilə görüşüb

20.07.2022

Avropa İttifaqı münaqişədən sonrakı dövrdə mühüm rol oynayır - Ceyhun Bayramov

20.07.2022

"Qarabağ" İsveçrə çempionuna qalib gəldi

20.07.2022

Tehranda Rusiya və Türkiyə prezidentlərinin görüşü olub

16.07.2022

Ceyhun Bayramov Gürcüstanın Baş naziri ilə bölgədə sülh prosesini müzakirə edib

16.07.2022

Mikayıl Cabbarov: Sənaye zonalarında istehsal 53 faiz, ixrac isə 2 dəfə artıb

16.07.2022

Ağalı kəndinə köçürülən ailələrin tibbi müayinələrinə başlanılıb

16.07.2022

Prezident İlham Əliyev: Bizim Xəzər dənizi kimi çox nəhəng bir enerji mənbəyimiz var

16.07.2022

Qubada içərisində 125 min manat olan seyf oğurlanıb

14.07.2022

İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının 140 illiyi qeyd edilləcək - SƏRƏNCAM

14.07.2022

Azərbaycan tarixinin şanlı səhifələrindən biri - 14 iyul 1969-cu il

14.07.2022

Şuşada Vaqif Poeziya Günləri başlayıb

14.07.2022

Təhsil Nazirliyi: 204 məktəbdə elektron jurnal və gündəlik sistemi tətbiq edilib

14.07.2022

Təhsil Nazirliyi məlumat yaydı

14.07.2022

FHN: Zəngilan rayonunda ağaclıq ərazidə baş verən yanğının tam söndürülməsi istiqamətində tədbirlər görülür

14.07.2022

Azərbaycan neftinin qiyməti 114 dolları ötüb

14.07.2022

Azərbaycan Ordusunun əsgəri həlak olub

14.07.2022

Baş Prokurorluq rəis müavininin intiharı ilə bağlı məlumat yaydı

13.07.2022

Respublika üzrə pensiyaların iyulun 15-də tam ödənilərək yekunlaşdırılması nəzərdə tutulub

13.07.2022

Qızıl təpə abidəsində arxeoloji tədqiqatlar davam edir

13.07.2022

Azərbaycan neftinin bir bareli 113,91 dollara satılır

13.07.2022

Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin tam istismara verilməsindən 16 il ötür

12.07.2022

Partlayış zamanı “Baktelecom”un rabitə infrastrukturuna ziyan dəyməyib

12.07.2022

Dünyada "Premium Euro-95" benzinin bahalaşması gözlənilir - Azərbaycana necə təsir edəcək?

12.07.2022

Azərbaycan nefti ucuzlaşıb

12.07.2022

Böyük Britaniyanın yeni baş nazirinin adı sentyabrın əvvəlində açıqlanacaq

12.07.2022

Tovuz döyüşlərindən iki il ötür

12.07.2022

Bakının mərkəzində partlayış baş verib

12.07.2022

Cüdoçularımız Xorvatiyada Qran-Pri turnirində iştirak edəcəklər

12.07.2022

Ərdoğan yaxın zamanda Venesuelaya səfər edəcək - Maduro

11.07.2022

Türkiyə və Ukrayna prezidentləri arasında telefon danışığı olub

11.07.2022

Xaçmazdakı meşə yanğınının söndürülməsinə iki helikopter və amfibiya tipli təyyarə cəlb olunub 

11.07.2022

Ərdoğan və Paşinyan arasında telefon danışığı olub

11.07.2022

Saatlı stansiyası yaxınlığında qəzaya uğrayan qatar Gürcüstana məxsusdur - ADY

11.07.2022

FHN Xaçmazdakı meşə yanğınları ilə bağlı məlumat yayıb

11.07.2022

Vahid əlaqələndirmə mərkəzlərində 41 min şəxsə xidmətlər göstərilib

11.07.2022

Kino Agentliyi Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyində olan qurumların siyahısına əlavə edilib

09.07.2022

Gələn ilin sonunda Şuşa ilk sakinlərini qəbul edəcək - Aydın Kərimov

09.07.2022

Azərbaycan Ordusunun hərbçisi həlak olub

09.07.2022

DİN: Ötən gün ölkə ərazisində qeydə alınan cinayətlərdən 52-nin açılması təmin olunub

09.07.2022

Xocavənd rayonu ərazisində yeni hərbi hissənin açılışı olub

09.07.2022

Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva Qurban bayramı münasibətilə xalqımızı təbrik edib

09.07.2022

Abeyə atəş açan şəxs əməlinin səbəbini açıqlayıb

09.07.2022

Zakir Həsənov Qurban bayramı münasibətilə Azərbaycan Ordusunun şəxsi heyətini təbrik edib

09.07.2022

XİN Azərbaycanın diplomatik xidmət orqanlarının əməkdaşlarını peşə bayramı münasibətilə təbrik edib

09.07.2022

Bu gün Azərbaycanda Qurban bayramı qeyd edilir

08.07.2022

Bərdədə avtomobil yolunun tikintisi ilə bağlı 3,1 milyon manat ayrıldı - SƏRƏNCAM