TÜRKMƏNÇAY MÜQAVİLƏSİ HAQQINDA YENİ ARAŞDIRMA

Bu günlərdə tarix elmləri doktoru Mehman Süleymanovun XIX əsrin əvvəllərində Türkmənçay müqaviləsinin imzalanması ilə yekunlaşan hərbi-siyasi proseslərin tarixi haqqında irihəcmli araşdırması işıq üzü görmüşdür. "Türkmənçay müqaviləsi" adlanan bu kitab müəllifin 2014-cü ildə çap olunmuş "Gülüstan müqaviləsi" (2 cilddə) adlı araşdırmasının xronoloji davamıdır. Kitabda Gülüstan müqaviləsindən sonra Azərbaycan xanlıqları ərazisində yaranmış vəziyyət, Azərbaycan xanlıqları ərazisində möhkəmlənmək üçün Rusiya ilə İran arasında aparılan hərbi rəqabət, Azərbaycan xanlıqları əhalisinin işğala qarşı mübarizəsi, Türkmənçay müqaviləsinin mahiyyəti, Türkmənçay müqaviləsinin Azərbaycan xalqına gətirdiyi nəticələr və s. məsələlər geniş araşdırılmışdır. Müəllifin "Türkmənçay müqaviləsi" kitabında Türkmənçay müqaviləsinin nəticələri haqqında öz əksinin tapmış ümumiləşdirici mülahizələrini oxuculara təqdim edirik.

Türkmənçay müqaviləsi və onun nəticələri

1828-ci ilin fevral ayında imzalanmış Türkmənçay müqaviləsi XIX əsrin əvvəllərindən Cənubi Qafqazda cərəyan edən hərbi-siyasi prosesləri tamamlayan bir sənəd oldu. Bu müqavilənin imzalanması Cənubi Qafqazda uzun müddət üçün dəyişməz qalan bir geosiyasi reallığı rəsmiləşdirməklə bölgə xalqlarının həyatında da tarixi bir mərhələnin başlanğıcını qoydu. Bununla, bölgə uğrunda Rusiya ilə Qacar sarayı arasında aparılan çəkişməyə də bir aydınlıq gətirildi və bu hərbi-siyasi çəkişmə Rusiyanın üstünlüyü ilə başa çatdı.

Türkmənçay müqaviləsi ilk növbədə Rusiyanın cənuba doğru istiqamətlənmiş işğalçılıq müharibələrinin nəticələrini özündə əks etdirən bir sənəd idi. Məlumdur ki, bir neçə onilliklər ərzində zəngin təsərrüfat ehtiyatlarını ələ keçirilmək və əhəmiyyətli geosiyasi mövqelərdə möhkəmlənmək üçün Rusiya sarayı Azərbaycan xanlıqlarının və vilayətlərinin işğal edilməsi üçün öz hərbi fəallığını kifayət qədər genişləndirmişdi. Bu niyyətlərə nail olmaq üçün istər I Pyotrun dövründə, istərsə də ondan sonrakı imperatorların dövründə Azərbaycan torpaqlarına Rusiya qoşunlarının çıxarılmasına cəhdlər göstərilmişdi. Amma XIX əsrin əvvəllərindən Cənubi Qafqazdakı Azərbaycan xanlıqlarının işğal edilməsi Rusiya sarayının işğalçılıq siyasətində prioritet istiqamətlərdən birinə çevrildi. Nəticədə Azərbaycan xanlıqlarının dağınıqlığından, bu xanlıqların hərbi potensialının zəifliyindən istifadə etməklə Rusiya sarayı bir-birinin ardınca İrəvan və Naxçıvan xanlıqları istisna olmaqla Arazın şimalında yerləşən Azərbaycan xanlıqlarını, habelə Lənkəran xanlığını işğal etməyə müvəffəq oldu.

Türkmənçay müqaviləsinə aparan yeni müharibənin başlaması bölgədə cərəyan edən proseslərin və mövcud hərbi-siyasi reallıqların nəticəsi idi. Çünki Gülüstan müqaviləsinin rəsmiləşdirdiyi hərbi-siyasi reallıq bölgədə maraqlı olan qüvvələrin heç birini qane etmirdi və tərəflərin hər biri öz maraqları mövqeyindən bu müqavilənin yaratdığı şəraiti dəyişdirməyin yollarını axtarırdı. İlk növbədə Azərbaycan xanlıqlarının əhalisi Gülüstan müqaviləsinin təsbit etdiyi işğal durumu ilə razı deyildi və bu duruma qarşı bir barışmazlıq nümayiş etdirirdi. Gülüstan müqaviləsi ilə rəsmiləşən Rusiya işğalı təkcə Azərbaycan xanlıqlarının müstəqilliyinə son qoymadı, eyni zamanda bu xanlıqların əhalisinə fəlakətlər və sonsuz məhrumiyyətlər gətirdi. Baş alıb gedən

haqsızlıqlar, təzyiqlər, iqtisadi istismar, milli və dini dəyərlərə təcavüz, işğalın möhkəmlənməsinə və əhalinin iradəsinin qırılmasına hesablanmış idarəçilik üsulları Azərbaycan xanlıqları ərazisində yeni bir müqavimət hərəkatının formalaşmasına yol açdı. Bu müqavimət hərəkatının kütləviliyinə nail olunması üçün məzhəb etiqadlarına müraciət edildi və siyasi və milli dəyərlərin bərpası üçün rus işğalına qarşı başlanan mübarizənin cihadla əlaqələndirilməsinə də cəhd göstərildi.

Araşdırmalar göstərir ki, müharibənin ilk dövründə rus qoşunlarına müəyyən zərbə vuruldu və yerli əhalinin mübarizliyi nəticəsində işğal altında olan Azərbaycan xanlıqlarının çoxu Rusiya qoşunlarından təmizləndi. Əldə edilmiş nəticələr hətta Rusiya qoşunları komandanlığını da ciddi təşviş qarşısında qoydu. Lakin bu ilkin uğurları məqsədyönlü şəkildə davam etdirmək mümkün olmadı. Çünki Azərbaycan xanlıqları ərazisində aparılan müharibədə aydın və mütəşəkkil rəhbərliyi olmayan, dağınıqlığı aradan qaldırılmayan xalq hərəkatı Rusiya kimi nəhəng bir dövlətin hərbi gücünün müqavimətinin qırılmasında yetərli olmadı. Bu mübarizədə Azərbaycan xanlıqları əhalisinin işğaldan nicat tapması üçün köməyinə istinad edə biləcəyi Qacar qoşunlarına bağlanan ümidlər isə öz nəticəsini vermədi. Milli və dini təəssübkeşlik, tarixi bağlılıq və ənənələr bu qüvvələrin Rusiya işğalına qarşı müttəfiqliyi üçün real əsaslar olsa da, bir tərəfdən Qacar sarayının Azərbaycan xanlıqları ilə bağlı qarşısına qoyduğu siyasi məqsədlərin fərqliliyi, digər tərəfdən də Qacar qoşunlarının özünün təsirli gücə çevrilə bilməməsi və eyni zamanda Rusiya qoşunlarına qarşı müqavimətin düzgün uzlaşdırılmaması və planlaşdırılmaması tezliklə Rusiya qoşunlarının hərbi üstünlüyünə əlavə fürsət yaratdı.

Malik olduğu çoxsaylı qoşunlarla Rusiya işğalı altında olan Azərbaycan xanlıqlarına qarşı irəli sürülən iddiaların həyata keçəcəyinə böyük ümidlər bağlayan Qacar sarayının qüvvələri Rusiya qoşunları ilə elə ilk ciddi döyüşlərdən sonra kütləvi şəkildə geri çəkilməyə başladı və nəticədə hərbi əməliyyatlar Arazın cənubuna keçirildi. Rusiya qoşunlarına qarşı müqavimətin parlaq səhifələrindən birini təşkil edən İrəvan qalasının müdafiəsi zamanı da Qacar qoşunlarından gözlənilən səmərəli köməyin yetişməməsi burada alovlanan mübarizənin silah gücünə yatırılmasına yol açdı. Rusiya qoşunlarının ciddi hücumları qarşısında az qala iflasa uğramaq təhlükəsi ilə qarşılaşan Qacar sarayı 1828-ci ilin fevralında Türkmənçay müqaviləsini imzalamaq məcburiyyətində qaldı.

Bölgədə başlanan yeni müharibənin hərbi-siyasi nəticələrini özündə əks etdirən bu müqavilə əslində Azərbaycan xanlıqlarının bölüşdürülməsi üçün Rusiya ilə İran arasında imzalanmış bir sənəd idi və onun qəbulu Azərbaycan xalqına yeni fəlakətlər gətirdi. Hər şeydən əvvəl Azərbaycan xanlıqları ərazisində cərəyan edən yeni müharibə bu xanlıqların yeni dağıntılarla üzləşməsinə, əhalinin var-yoxdan çıxmasına yol açdı. Bu müharibənin nəticəsi kimi imzalanan Türkmənçay müqaviləsi isə Azərbaycan xalqı üçün Gülüstan müqaviləsindən daha ağır olan şərtləri özündü əks etdirdi. Müqaviləyə görə, Arazın şimalında olan Naxçıvan və İrəvan xanlıqları da Rusiya işğalı altına düşdü, Rusiyanın cənub sərhədləri Araz çayına və Xəzərin cənub-qərb sahillərinə çatdırıldı. Bununla Osmanlı Türkiyəsi ilə İran sərhədində Rusiya özü üçün çox əhəmiyyətli geostrateji mövqelər əldə etdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Türkmənçay müqaviləsinə əsasən Rusiya tərəfindən zorla qəbul etdirilmiş sərhəd xətti indiyə kimi dəyişməz olaraq qalmaqdadır və kiçik istisna olmaqla hazırda Azərbaycan Respublikası ilə İran arasındakı sərhəd xəttini təşkil edir.

Türkmənçay müqaviləsi ilə yekunlaşan müharibənin nəticəsi kimi, Rusiya Azərbaycan xanlıqları ərazisində öz işğalını daha da möhkəmləndirdi və bu xanlıqları şəriksiz

nəzarət altına almaqla İranı bu xanlıqlara iddialar irəli sürməkdən imtina etməyə məcbur etdi. Qacar sarayı da bu tələblə razılaşmalı oldu və nəticədə Arazın hər iki tayında yerləşən azərbaycanlı əhali milli və tarixi ayrılıqla üzləşməli oldu. Başqa sözlə Rusiya işğalının ortaya qoyduğu yeni sərhəd xətti vahid xalq arasında tarixi parçalanmaya yol açdı.

İşğalın yaratdığı siyasi, iqtisadi, milli, dini və mənəvi məhrumiyyətlərə qarşı xalq barışmazlığının qarşısının alınmaması üçün Rusiyanın bütün tələbləri qeyd-şərtsiz Türkmənçay müqaviləsində öz əksini tapdı. Belə tələblərdən biri də İran ərazisində yaşayan erməni əhalinin Azərbaycan xanlıqları ərazisinə köçürülməsi tələbi idi. Bölgədə aparılan siyasətin maraqları çərçivəsində Rusiya tərəfi Qacar sarayının iradəsinin əksinə olaraq İran ərazisində məskunlaşmış erməni əhalinin işğal olunmuş Azərbaycan xanlıqları ərazisinə köçürülməsinə başladı. Bu siyasətin həyata keçirilməsi ilə başlıca olaraq İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqları ərazisində süni şəkildə əhalinin etnik tərkibinin dəyişdirilməsinə başlandı, bu xanlıqlar ərazisindəki azərbaycanlı əhalinin etnik təqibi gücləndirildi, Azərbaycan torpaqlarının isə azərbaycanlı əhalidən yadlaşdırılması qarşısıalınmaz bir prosesə çevrildi. Nəticədə, XX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazda milli-azadlıq hərəkatı tarixi bir reallığa çevriləndə Azərbaycan torpaqları yenidən parçalanmaya məruz qaldı və azərbaycanlıların tarixi torpaqları olan keçmiş İrəvan xanlığının ərazisi bu torpaqların əsil sahiblərinin iradəsindən asılı olmayaraq erməni dövlətinin qurulması üçün ayrıldı. Daha doğrusu, Türkmənçay müqaviləsinin bölgədə yaratdığı geosiyasi vəziyyət təxminən bir əsrdən sonra, yəni XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan torpaqları yenidən parçalanmasına yol açdı və bu torpaqlarda bölgə üçün fəlakətlər mənbəyi olan Ermənistan dövləti yaradıldı.

Mehman Süleymanov

Tarix elmləri doktoru