Ru­siya Coğ­ra­fi­ya Cə­miy­yə­tinin əsər­lə­rin­də Azər­bay­ca­nın coğ­ra­fi­ya­sı haq­qın­da

Ha­bil Haq­ver­di­yev
AMEA Coğ­ra­fi­ya İns­ti­tu­tu­nun
Coğ­ra­fi­ya ta­ri­xi şö­bə­si­nin mü­di­ri,
Coğ­ra­fi­ya elm­lə­ri üz­rə fəl­sə­fə dok­to­ru,
Ay­gün Ağa­za­də
AMEA Coğ­ra­fi­ya İns­ti­tu­tu­nun
El­mi iş­çi­si

Azər­bay­can­da XVI­II əs­rin əv­vəl­lə­ri­nə qə­dər müa­sir coğ­ra­fi şə­rai­tin tə­ka­mü­lü, oro­geo­mor­fo­lo­ji müx­tə­lif­li­yi, tə­biə­tin coğ­ra­fi qa­nu­na­uy­ğun­luq­la­rı, əha­li­nin mil­li-et­nik tər­ki­bi, coğ­ra­fi məs­kun­laş­ma­nın prin­sip­lə­ri və ümu­miy­yət­lə əra­zi­nin ta­ri­xi-coğ­ra­fi­ya­sı­nın ar­dı­cıl­lıq di­na­mi­ka­sı haq­qın­da ay­rı­ca coğ­ra­fi araş­dır­ma­lar apa­rıl­ma­mış­dır. An­caq o vax­ta qə­dər Azər­bay­ca­nın dün­ya xə­ri­tə­sin­də ay­rı­ca bir coğ­ra­fi mə­kan ki­mi möv­cud­lu­ğu, coğ­ra­fi zən­gin­li­yi, na­dir Xə­zər də­ni­zi ilə tə­mas­lı­ğı ba­rə­də dün­ya coğ­ra­fi­ya­sı­nın klas­sik mən­bə­lə­rin­də bə­sit və təs­vi­ri mə­lu­mat­la­ra rast gə­li­nir­di. El­mi araş­dır­ma­la­rı­mı­zın nə­ti­cə­si ola­raq gös­tər­mək olar ki, Azər­bay­can haq­qın­da­kı hə­min qə­dim mən­bə­lər­də coğ­ra­fi mə­lu­mat­la­rın, o cüm­lə­dən ümu­mi coğ­ra­fi fi­kir və ide­ya­la­rın ya­ran­ma­sı­nın əsas ta­ri­xi mən­bə­yi müx­tə­lif za­man­lar­da və müx­tə­lif öl­kə­lər­dən Azər­bay­ca­na gəl­miş səy­yah­la­rın, ta­cir­lə­rin, ya­zı­çı­la­rın əsər­lə­ri, yol qeyd­lə­ri, bə­zən on­la­rın şi­fa­hi da­nı­şıq­la­rı ol­muş­dur, la­kin bun­la­rın ək­sə­riy­yə­ti Azər­bay­ca­nın el­mi-coğ­ra­fi cə­hət­dən əsl re­al­lı­ğı­nı tam əks et­dir­mə­yən bə­sit mü­la­hi­zə­lər­dən iba­rət ol­muş­dur.
Yal­nız XVI­II əsr­dən baş­la­ya­raq müa­sir dün­ya el­mi­nin, o cüm­lə­dən coğ­ra­fi­ya el­mi­nin qlo­bal­laş­ma­sı ten­den­si­ya­sı­na ke­çid pro­se­si ilə əla­qə­dar qə­dim Ru­si­ya Coğ­ra­fi­ya Cə­miy­yə­ti­nin fəa­liy­yə­ti sa­yə­sin­də Azər­bay­can­da da coğ­ra­fi­ya el­mi­nin nis­bə­tən in­ki­şaf di­na­mi­ka­sın­da, xü­su­si­lə onun el­mi-me­to­do­lo­ji cə­hət­dən for­ma­laş­ma­sın­da və el­mi-nə­zə­ri ide­ya­la­rın re­al­laş­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də əsas­lı dö­nüş ya­ran­dı. Ar­tıq XVI­II əs­rin ikin­ci ya­rı­sın­dan son­ra Ru­si­ya Coğ­ra­fi­ya Cə­miy­yə­ti­nin, xü­su­si­lə onun Qaf­qaz böl­mə­si­nin re­gio­nal fəa­liy­yə­ti sa­yə­sin­də Azər­bay­can əra­zi­sin­də ilk də­fə möv­cud tə­bii coğ­ra­fi eh­ti­yat­la­rın po­ten­si­al im­kan­la­rı­nın, on­la­rın so­si­al-iq­ti­sa­di də­yə­ri­nin qiy­mət­lən­di­ril­mə­si, əha­li­nin mil­li-et­nik tər­kib­lə­ri­nin və coğ­ra­fi məs­kun­laş­ma­nın ümu­mi qa­nu­na­uy­ğun­luq­la­rı­nın komp­leks öy­rə­nil­mə­si mər­hə­lə­si­nin əsa­sı qo­yul­du.
Məş­hur rus dip­lo­ma­tı və təd­qi­qat­çı­sı N.V. Xa­nı­kov hə­lə 1850-ci il­lər­də Qaf­qaz­da o cüm­lə­dən Azər­bay­can­da ol­duq­ca mü­rək­kəb olan mil­li et­nik tər­ki­bin və mil­li məs­kun­laş­ma­nın el­mi-coğ­ra­fi as­pekt­lə­ri­nin iş­lə­nib araş­dı­rıl­ma­sı­na bö­yük eh­ti­ya­c ol­ma­sı­nı gös­tər­miş­dir. Bu ba­xım­dan hə­min ərə­fə­lər­də ta­nın­mış rus təd­qi­qat­çı­sı A.İ. Vo­yey­kov öz təd­qi­qat­la­rın­da bu prob­le­min həl­li mə­sə­lə­si­nə to­xun­muş və mü­əy­yən et­miş­dir ki, Azər­bay­can­da mil­li coğ­ra­fi məs­kun­laş­ma­nın əsas prin­sip­lə­rin­dən bi­ri möv­cud tə­bii eh­ti­yat­la­rın zən­gin­li­yi və on­la­rın po­ten­si­al im­kan­la­rı­nın bi­la­va­si­tə əra­zi­nin coğ­ra­fi şə­rai­ti üz­rə qey­ri-bə­ra­bər pay­lan­ma­sı ol­muş­dur. Ey­ni za­man­da xü­su­si­lə mil­li-et­nik tər­kib­lə­rin məs­kun­laş­ma­sı­nın əsas ic­ti­mai-coğ­ra­fi prin­si­pi isə mil­li-et­nik qrup­laş­ma­la­rın bir-bi­ri­nə di­ni ya­xın­lı­ğı mü­na­si­bət­lə­ri mü­hüm rol oy­na­mış­dır. De­mə­li, hə­lə iki əsr bun­dan əv­vəl Ru­si­ya Coğ­ra­fi­ya Cə­miy­yə­ti­nin təd­qi­qat­çı­la­rı o cüm­lə­dən N.V.Xa­nı­kov və A.İ.Vo­yey­kov qə­dim Azər­bay­ca­nın coğ­ra­fi şə­rai­ti ilə mil­li məs­kun­laş­ma­nın il­kin coğ­ra­fi-nə­zə­ri əsas­la­rı­na da­ir şər­ti fi­kir­lər söy­lə­miş­dir. Mü­əy­yən za­man kə­si­yin­də isə hə­min fi­kir­lə­rin el­mi ma­hiy­yə­ti öz növ­bə­sin­də Azər­bay­can­da müa­sir coğ­ra­fi­ya el­mi­nin tə­ka­mül di­na­mi­ka­sı­na tə­kan ver­di və möv­cud mil­li coğ­ra­fi prob­lem­lə­rin gə­lə­cək həl­li yol­la­rı­nı və is­ti­qa­mə­ti­ni mü­əy­yən­ləş­dir­di.
1807-ci il­də Ru­si­ya Coğ­ra­fi­ya Cə­miy­yə­ti­nin tə­şəb­bü­sü ilə məş­hur təd­qi­qat­çı­la­rı N.M.Şav­ro­v, İ.P.Ze­lins­ki­, M.F.Axun­do­v Azər­bay­ca­nın dü­zən­lik və ova­lıq sa­hə­lə­rin­də­ki, xü­su­si­lə Mu­ğan çö­lün­də­ki qə­dim su­var­ma kol­lek­tor­la­rı­nın la­yi­hə­lə­ri­nin coğ­ra­fi as­pekt­lə­ri­nə və on­la­rın da­ha sə­mə­rə­li fəa­liy­yət­lə­ri­nə da­ir ye­ni el­mi-təc­rü­bi fi­kir­lər söy­lə­di­lər. Təd­qi­qat­çı N.M.Sav­ro­vun xü­su­si­lə Mu­ğan dü­zü­nün şərq his­sə­sin­də Kür ça­yı­nın “bas­dı­rıl­mış” köh­nə ya­ta­ğı­nın aş­kar et­mə­si haq­qın­da mə­lu­mat­la­rı Azər­bay­ca­nın pa­leo­coğ­ra­fi­ya­sın­da, da­ha doğ­ru­su pa­leo­rel­ye­fi sa­hə­sin­də el­mi ye­ni­lik ol­du.
Hə­min ərə­fə­lər­də S.P.Ze­lins­ki­nin nəşr olun­muş “Şa­ma­xı şə­hə­ri­nin təs­vi­ri” ad­lı əsə­rin­də çox qə­dim coğ­ra­fi məm­lə­kə­ti­miz Şa­ma­xı­nın tim­sa­lın­da bü­tün Şir­van əya­lə­ti­nin ta­ri­xi-coğ­ra­fi tə­ka­mül mər­hə­lə­lə­ri, o cüm­lə­dən bü­töv­lük­də Azər­bay­ca­nın ta­ri­xi coğ­ra­fi­ya­sı haq­qın­da­kı ye­ni mə­lu­mat­la­rın ve­ril­mə­si təq­di­rə la­yiq idi.
Ru­si­ya Coğ­ra­fi­ya Cə­miy­yə­ti­nin tər­ki­bin­də uzun müd­dət el­mi ya­ra­dı­cı­lıq fəa­liy­yə­ti gös­tər­miş məş­hur həm­yer­li­miz mü­təf­fə­kir fi­lo­sof M.F.Axun­do­vun Azər­bay­ca­nın coğ­ra­fi­ya­sı­na da­ir çox bö­yük mü­tə­rəq­qi fi­kir­lə­ri və la­yiq­li xid­mət­lə­ri ol­muş­dur. M.F.Axun­dov 1851-ci il­dən baş­la­ya­raq uzun müd­dət Ru­si­ya Coğ­ra­fi­ya Cə­miy­yə­ti­nin apa­rı­cı üzv­lə­rin­dən bi­ri ola­raq müa­sir coğ­ra­fi­ya el­mi­nə, onun el­mi-nə­zə­riy­yə­si­nə hə­mi­şə ye­ni­lik­lər və ide­ya­lar gə­tir­miş­dir. M.F.Axun­dov bi­la­va­si­tə Azər­bay­can üçün ən qiy­mət­li və ilk mil­li re­gio­nal coğ­ra­fi əhə­miy­yə­ti olan və əsl ta­ri­xi re­al­lı­ğı əks et­di­rən “İrə­van qu­ber­ni­ya­la­rı­nın ka­ta­lo­qu”nu ha­zır­la­mış­dır. Bu ka­ta­lo­qa bir ta­ri­xi sə­nəd ki­mi əsas­la­na­raq in­di­ki Er­mə­nis­tan tor­paq­la­rı­nın Azər­bay­ca­na məx­sus ta­ri­xi mə­kan ol­ma­sı bir da­ha fakt­lar­la təs­diq­lən­miş­dir . M.F.Axun­dov həm­çi­nin Bö­yük Ru­si­ya Coğ­ra­fi­ya Cə­miy­yə­ti­nin Qaf­qaz üz­rə di­yar­şü­nas­lıq ko­mis­si­ya­sı­nın tər­ki­bin­də Azər­bay­ca­nın ta­ri­xi-coğ­ra­fi tə­ka­mü­lü­nə, mil­li adət-ənə­nə­lə­ri­nə da­ir dün­ya coğ­ra­fi­ya­sı­na çox­lu ma­raq­lı fakt­lar ver­miş­dir. M.F.Axun­do­vun həm­çi­nin ən bö­yük xid­mə­ti Azər­bay­can­la əla­qə­dar top­la­dı­ğı kül­li miq­dar­da coğ­ra­fi ad­ların ilk də­fə ola­raq coğ­ra­fi mən­şə­yi­nə gö­rə təs­nif­ləş­dir­mə­si və mo­noq­ra­fi­ya for­ma­sın­da nəşr et­dir­mə­si ol­muş­dur. Bu­nun sa­yə­sin­də o vaxt­lar ümu­mi Qaf­qaz re­gio­nun­da əha­li­nin mil­li coğ­ra­fi məs­kun­laş­ma­sı və et­nik tər­kib­lə­rin təs­ni­fa­tı haq­qın­da olan coğ­ra­fi zid­diy­yət­lə­rə mü­əy­yən qə­dər el­mi ay­dın­lıq gə­tir­di. Xü­su­si­lə “İrə­van Qu­ber­ni­ya­sı­nın sta­tis­tik ma­te­ri­al­la­rı” ad­lı ye­ni mo­noq­ra­fi­ya­nın nəşr olun­ma­sı əla­və ola­raq bu prob­le­min həl­lin­də bö­yük rol oy­na­dı. Mo­noq­ra­fi­ya­da İrə­van Qu­ber­ni­ya­sı­na aid top­la­dı­ğı üç min­dən çox Azər­bay­can mən­şə­li coğ­ra­fi ad­la­rın, o cüm­lə­dən bu­laq­la­rın, dağ­la­rın, də­rə­lə­rin, kənd­lə­rin və s. el­mi təh­li­li ve­ril­miş­dir. Bun­la­rın­da nəş­ri öz növ­bə­sin­də xal­qı­mı­zın ta­ri­xi to­po­ni­mik mə­də­niy­yə­ti­nin, coğ­ra­fi­ya­sı­nın qə­di­mi­li­yi­ni sü­but et­di. M.F.Axun­dov­la ya­na­şı bir çox rus coğ­ra­fi­ya­çı təd­qi­qat­çı­la­rı da Azər­bay­ca­nın coğ­ra­fi şə­rai­ti və ta­ri­xi mə­lu­mat­la­rı haq­qın­da ma­raq­lı fi­kir­lər söy­lə­miş­dir. Mə­sə­lən N.K.Zeyd­lis Azər­bay­ca­nın bir çox ya­şa­yış mən­tə­qə­lə­ri­nin coğ­ra­fi­ya­sı (Qu­ba, Zığ, Əmir­can, Mər­də­kan və s.), xü­su­si­lə on­la­rın eti­mo­lo­gi­ya­sı, F.A.De­mins­ki isə bir sı­ra to­po­ni­mik mən­tə­qə­lə­rin (Ərəb-qə­dim, Ərəb-şam­lı və s.) coğ­ra­fi xü­su­siy­yət­lə­ri­ni ay­dın­laş­dır­mış­dır. P.F.Ris­sa öz təd­qi­qat­la­rın­da ilk də­fə Ta­lış böl­gə­si­nin coğ­ra­fi­ya­sı­nı və əha­li­nin dil mən­su­biy­yə­ti­nin coğ­ra­fi şə­ra­it­lə mü­na­si­bət­lə­ri­ni ət­raf­lı xa­rak­te­ri­zə et­miş­dir. Çoxmil­lət­li Ba­kı əha­li­si­nin coğ­ra­fi-et­nik təs­ni­fa­tı­nı, onun da­xi­li miq­ra­si­ya­sı və coğ­ra­fi məs­kun­laş­ma­sı­nın so­si­al-iq­ti­sa­di və­ziy­yə­ti­ni ilk də­fə N.K.Zeyd­lis ver­miş­dir. Mü­əl­lif Ba­kı əya­lə­tin­də əha­li­nin məs­kun­laş­ma­sı­nın coğ­ra­fi prin­sip­lə­ri­ni əsa­sən et­nik tər­ki­bi­nə gö­rə mü­əy­yən et­mə­yə ça­lış­mış­dır. O hət­ta qeyd edir ki, Azər­bay­ca­na ilk ru­si­ya­lı köç­kün təx­mi­nən 1834-cü il­də Ru­si­ya­nın Cə­nu­bi Vol­qa əya­lə­tin­dən gəl­miş­dir. Bu gös­tə­ri­ci­nin özü də əsas coğ­ra­fi fakt ki­mi Azər­bay­can­da ilk miq­rant­la­rın məs­kun­laş­ma­sı ta­ri­xi­nin öy­rə­nil­mə­si­nə, mil­li tər­ki­bin tə­yin edil­mə­si­nə və əha­li coğ­ra­fi­ya­sı­nın de­moq­ra­fik təd­qi­qat­la­rı­na bö­yük kö­mək­lik gös­tər­miş­dir. Bu ta­ri­xi-coğ­ra­fi gös­tə­ri­ci­lər bir da­ha qon­şu döv­lət­lər və mil­lət­lər ara­sı coğ­ra­fi əla­qə­lə­rin ya­ran­ma­sı ta­ri­xi­nin bər­pa­sın­da və ya­xud Azər­bay­ca­nın si­ya­si coğ­ra­fi əla­qə­lə­ri­nin mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­sin­də mü­hüm rol oy­na­mış­dır.
Təd­qi­qat­çı P.F.Ris­sa­nın il­kin el­mi fəa­liy­yə­tin­dən bə­zi­lə­ri­nin Xə­zər sa­hi­li öl­kə­lə­rin coğ­ra­fi­ya­sı­na və et­noq­ra­fi­ya­sı­na həsr olun­ma­sı da ma­raq­lı­dır. Onun 1853-cü il­də nəşr et­dir­di­yi “Ta­lış­la­rın di­li və hə­yat tər­zi” haq­qın­da əsə­ri Azər­bay­can­da et­noq­ra­fik coğ­ra­fi­ya­nın nis­bə­tən can­lan­ma­sı­na və mil­li tər­ki­bin təs­nif­ləş­dir­ilmə­si­nə güc­lü tə­kan ver­miş­dir. Təd­qi­qat­çı həm­çi­nin Azər­bay­ca­nın Şə­ki-Za­qa­ta­la zo­na­sın­da hər­bi stra­te­ji və iq­ti­sa­di-coğ­ra­fi po­ten­sia­lın coğ­ra­fi­ya­sı­na da­ir təc­rü­bi tək­lif­lər ha­zır­la­mış­dır.
O vaxt­lar təd­qi­qat­çı E.K. Kond­ra­ten­ko­nun “Qaf­qaz əha­li­si­nin xə­ri­tə­ləş­di­ril­mə­si” əsə­ri Azər­bay­can üçün də ma­raq­lı ol­muş­dur. Çün­ki bu el­mi təd­qi­qat işi ilk də­fə ola­raq Azər­bay­ca­nın Şə­ki-Za­qa­ta­la, Ba­kı, Gən­cə əya­lət­lə­ri­nin ta­ri­xi coğ­ra­fi məs­kun­laş­ma­sı­nın kon­tur­la­rı­nı, kənd tə­sər­rü­fa­tı­nın komp­leks di­na­mi­ka­sı­nın coğ­ra­fi qa­nu­na­uy­ğun­lu­ğu­nun əsa­sı­nı qoy­du, həm­çi­nin Azər­bay­can­da coğ­ra­fi to­poq­ra­fi­ya el­mi mey­da­na gəl­di.
Ar­tıq 1881-ci il­də N.K.Zeyd­li­sin mü­əl­lif­li­yi ilə “Qaf­qa­zın et­noq­ra­fik xə­ri­tə­si” nəşr olun­du. Bu xə­ri­tə­də Azər­bay­ca­nın et­noq­ra­fi­ya­sı haq­qın­da il­kin mə­lu­mat­lar ve­ril­miş­dir və et­noq­ra­fik coğ­ra­fi­ya­nın pers­pek­tiv şərt­lə­ri təh­lil olun­muş­dur. La­kin bu­ra­da Azər­bay­can əha­li­si­nin coğ­ra­fi­ya­sı haq­qın­da yan­lış­la­ra yol ve­ril­miş­dir. Yə­ni hə­min xə­ri­tə­də “Şah­dağ Mil­li qrup­la­rı” səh­vən mil­lət ki­mi gös­tə­ril­miş­dir. Son­ra­lar Azər­bay­can coğ­ra­fi­ya­çı­la­rı ye­ni coğ­ra­fi mə­lu­mat­la­ra əsas­la­na­raq keç­miş el­mi səhv­lə­ri dü­zəlt­miş­dir. Bun­dan baş­qa N.K.Zeyd­lis “Ba­kı əya­lə­ti­nin əha­li xə­ri­tə­si­ni” tər­tib edər­kən xalq­la­rın di­ni eti­qad­la­rı­na da­ir mü­əy­yən səhv­lə­rə yol ver­miş­dir. Bu səhv­lə­rə bax­ma­ya­raq tər­tib edil­miş coğ­ra­fi xə­ri­tə­lər və mə­lu­mat­lar ilk el­mi mən­bə ki­mi coğ­ra­fi­ya­nın son­ra­kı mər­hə­lə­lər­də in­ki­şa­fın­da mü­hüm rol oy­na­mış­dır. Həm­çi­nin qeyd et­mək la­zım­dır ki, coğ­ra­fi­ya el­mi­nin Azər­bay­can­da is­tər in­ki­şa­fın­da və is­tər­sə də onun komp­leks for­ma­laş­ma­sın­da Ru­si­ya Coğ­ra­fi­ya Cə­miy­yə­ti­nin xü­su­si ro­lu ol­muş­dur. Onun sa­yə­sin­də müa­sir coğ­ra­fi­ya el­mi el­mi-nə­zə­ri cə­hət­dən əsas­lan­dı­rıl­mış­dır, ye­ni təd­qi­qat me­to­du iş­lə­nil­miş­dir. İl­kin coğ­ra­fi fi­kir­lə­rin və ya ide­ya­la­rın nə­zə­ri əsas­la­rı­na üs­tün­lük ve­ril­miş­dir.

ƏDƏ­BİY­YAT

B.Ə. Bu­da­qov, E.AKə­ri­mov. R.C.C-nin Qaf­qaz şö­bə­si və Azər­bay­ca­nın iq­ti­sa­di coğ­ra­fi­ya­sı, et­noq­ra­fi­ya­sı və to­po­ni­mi­ka­sı mə­sə­lə­lə­ri. Ba­kı AEA xə­bər­lə­ri, 1987,N3.
N.V.Xa­nı­kov. Xə­zər də­ni­zi­nin şə­rai­ti­nin də­yiş­mə­si­nə da­ir RİCC-nin əsr­lə­ri. 1882, T.7,N2.
A.İ.Vo­yey­kov. Tə­bi­ət­dən ası­lı ola­raq yer kü­rə­si­nin əha­li­si­nin pay­lan­ma­sı. RCC xə­bər­lə­ri. 1906, T42, N3.
N.K.Zeyd­lis. Qaf­qa­zın əha­li­si və onun məs­kun­laş­ma­sı­na aid. RİCC. 1862, Mosk­va.

 "YER VƏ İNSAN" jurnalı № / 04/ MAY- İYUN