Tə­bii eh­tiyat­la­rın pay­lan­ma­sın­da və fay­da­lı qa­zın­tı ya­taq­la­rı­nın ax­ta­rı­şın­da rel­ye­fin ro­lu

Tə­bii eh­ti­yat­lar­la rel­yef ara­sın­da­kı möv­cud qar­şı­lıq­lı və qa­nu­na­uy­ğun əla­qə mü­rək­kəb rel­yef­li dağ­lıq əra­zi­lər­də, o cüm­lə­dən Azər­bay­can­da özü­nü da­ha dol­ğun tə­za­hür et­di­rir. Bu­ra­da rel­ye­fin son də­rə­cə mü­rək­kəb­li­yi və tə­zad­lı­ğı ilə ya­na­şı dağ­lıq sis­tem­lə­rin xey­li yük­sək­li­yə ma­lik ol­ma­sı, ova­lıq­la­rın qis­mən dün­ya okea­nı sə­viy­yə­sin­dən aşa­ğı­da yer­ləş­mə­si tə­bii eh­ti­yat­la­rın müx­tə­lif­li­yi­nə və əra­zi üz­rə pay­lan­ma­sı qa­nu­na­uy­ğun­lu­ğu­na tə­sir edən baş­lı­ca amil­lər­dən­dir. Bu ba­xım­dan əra­zi­nin əsas iri oroq­ra­fik va­hid­lə­ri­ni təm­sil edən Bö­yük və Ki­çik Qaf­qa­zın, Ta­lı­şın və Kür-Araz da­ğa­ra­sı çö­kək­li­yi­nin en­lik, Xə­zər də­ni­zi­nin isə uzun­luq is­ti­qa­mət­də səmt­ləş­mə­si xü­su­si rol oy­na­yır.
Fi­zi­ki-coğ­ra­fi şə­rai­tin və onun ay­rı-ay­rı ün­sür­lə­ri­nin ya­ran­ma­sı və in­ki­şa­fın­da özül ro­lu oy­na­yan rel­ye­fin müx­tə­lif­li­yi və onu mü­rək­kəb­ləş­di­rən mor­fost­ruk­tur və mor­fos­kulp­tur­la­rın mü­rək­kəb­li­yi ilə əla­qə­dar ola­raq res­pub­li­ka­mız tə­bii eh­ti­yat­lar­la xey­li zən­gin­dir. Bu­ra­da on­la­rın de­mək olar ki, ək­sə­riy­yə­ti – me­teo­ro­lo­ji (iq­lim, kü­lək, gü­nə­şin is­ti­lik ener­ji­si), tor­paq, bio­lo­ji (bit­ki, hey­va­nat), hid­ro­lo­ji (çay, göl, bu­laq, ye­ral­tı su­lar), mi­ne­ra­lo­ji (kar­bo­hid­ro­gen, me­tal­lik və qey­ri-me­tal­lik, oda­da­vam­lı və s. ma­te­ri­al­lar) və s. eh­ti­yat­la­rı möv­cud­dur.
Azər­bay­ca­nın ümu­mi iq­lim xü­su­siy­yət­lə­ri qlo­bal at­mos­fer döv­ra­nı və coğ­ra­fi şə­ra­it­lə mü­əy­yən­ləş­sə də, onun bu qə­bil­dən olan eh­ti­yat­lar­la zən­gin­li­yi xey­li də­rə­cə­də rel­yef­lə əla­qə­dar­dır. Be­lə ki, mə­lum iq­lim tip­lə­ri­nin ək­sə­riy­yə­ti­nin əra­zi­miz­də ya­yıl­ma­sı­nın əsas sə­bə­bi də rel­yef xü­su­siy­yət­lə­ri­nin müx­tə­lif­li­yi­dir. İs­tər mak­ro- və me­zo, is­tər­sə də mik­ro­iq­lim şə­rai­ti­nin müx­tə­lif­li­yi ilə əla­qə­dar ola­raq, res­pub­li­ka­mız­da Xə­zər də­ni­zi sa­hil­lə­rin­dən baş­la­ya­raq yük­sək dağ­lı­ğa qə­dər ge­niş rek­rea­si­ya şə­bə­kə­si­nin və kənd tə­sər­rü­fa­tı­nın müx­tə­lif sa­hə­lə­ri­nin in­ki­şaf et­di­ril­mə­si im­ka­nı var­dır.
Eko­lo­ji cə­hət­dən tə­miz, la­kin öl­kə­miz­də tam is­ti­fa­də olun­ma­yan tü­kən­məz ener­ji mən­bə­yi he­sab edi­lən kü­lək­lə­rin tə­bii eh­ti­yat xas­sə­si, əsa­sən, on­la­rın sü­rə­ti və il ər­zin­də da­va­miy­yə­ti ilə mü­əy­yən­ləş­di­ri­lir. Bu ba­xım­dan kü­lə­yin or­ta il­lik sü­rə­ti­nin 3 m/san-dən yu­xa­rı ol­du­ğu şə­ra­it­də elekt­rik mü­hər­ri­ki­ni iş­lət­mə­si, hə­min kə­miy­yə­tin isə res­pub­li­ka əra­zi­sin­də 4-9 m/san təş­kil et­mə­si öl­kə­mi­zin yük­sək kü­lək ener­ji­si eh­ti­ya­tı­na ma­lik ol­du­ğu­na də­la­lət edir. Kü­lək eh­ti­yat­la­rı, ümu­miy­yət­lə, res­pub­li­ka əra­zi­si­nə bü­tün is­ti­qa­mət­lər­dən da­xil olan ha­va küt­lə­lə­ri ilə əla­qə­dar ol­sa­lar da, on­la­rın müx­tə­lif­li­yi və əra­zi üz­rə pay­lan­ma­sı xü­su­siy­yə­ti rel­ye­fin tə­si­ri al­tın­da for­ma­la­şır. Bu­ra­da rel­ye­fin şərq is­ti­qa­mət­ində al­ça­la­raq Xə­zər də­ni­zi­nə doğ­ru açıl­ma­sı, dağ­lılq sis­tem­lə­rin en­lik is­ti­qa­mət­də uzan­ma­sı­nın do­ğur­du­ğu bar­yer (ma­neə) və elə­cə də Kür və Araz çay­la­rı va­di­lə­ri­nin “dəh­liz” ef­fek­ti mü­hüm rol oy­na­yır.
Ab­şe­ron ya­rı­ma­da­sı xey­li mə­sa­fə­də Xə­zə­rin içə­ri­lə­ri­nə doğ­ru uzan­dı­ğın­dan hər tə­rəf­dən ha­va küt­lə­lə­ri axın­la­rı­na açıq qa­lır və nə­ti­cə­də bö­yük kü­lək eh­ti­ya­tı ilə sə­ciy­yə­lə­nir. Dağ­lıq əra­zi­lər­də kü­lə­yin is­ti­qa­mə­ti və şid­də­ti on­la­rın yük­sək­li­yi ilə ya­na­şı sil­si­lə­lə­rin, dağ­da­xi­li çö­kək­lik­lə­rin və elə­cə də çay də­rə­lə­ri­nin uzan­ma is­ti­qa­mə­ti, ya­mac­la­rın səmt­li­yi və də­rin aşı­rım­la­rın möv­cud­lu­ğu ilə əla­qə­dar­dır.
Gü­nəş ener­ji­si eh­ti­ya­tı gös­tə­ri­ci­lə­ri­nin (gü­nəş­li sa­at­la­rın miq­da­rı, gü­nəş ra­dia­si­ya­sı­nın cə­mi, ra­dia­si­ya ba­lan­sı) baş­qa fi­zi­ki - coğ­ra­fi amil­lər­lə ya­na­şı, əsa­sən, ra­dia­si­ya qra­di­en­ti kə­miy­yə­ti (100 m-də, 0,8 kkal/sm²) ilə mü­əy­yən­ləş­di­ril­di­yin­dən onun pay­lan­ma­sın­da rel­yef mü­hüm rol oy­na­yır. Be­lə ki, il ər­zin­də­ki gü­nəş­li sa­at­la­rın miq­da­rı Kür-Araz çö­kək­li­yin­də və Ab­şe­ron-Qo­bus­tan böl­gə­sin­də dağ­lıq əra­zi­lə­rə nis­bə­tən xey­li yük­sək­dir. Bu kə­miy­yət dağ­lıq əra­zi­lər­də 1900-2200, Kür-Araz çö­kək­li­yi və Ab­şe­ron-Qo­bus­tan­da 2200-2500, Or­ta Araz çö­kək­li­yin­də isə 2500-2900 saa­ta ça­tır.
Gü­nəş ra­dia­si­ya­sı­nın il­lik miq­da­rı da res­pub­li­ka­nın rel­ye­fi ilə əla­qə­dar ola­raq qey­ri-bə­ra­bər pay­lan­mış­dır. Onun kə­miy­yə­ti da­ğə­tə­yi qur­şaq­dan (120-130 kkal/sm²) is­tər yük­sək dağ­lı­ğa (140-145 kkal/sm²), is­tər­sə də ova­lı­ğa doğ­ru (130-135 kkal/sm²) ar­tır. Ra­dia­si­ya­nın yük­sək kə­miy­yə­ti ilə fərq­lə­nən Nax­çı­van böl­gə­sin­də (145-160 kkal/sm²) onun ən bö­yük qiy­mə­ti yük­sək dağ­lıq­da mü­şa­hi­də edi­lir. Ra­dia­si­ya­nın pay­lan­ma­sın­da qeyd olu­nan ano­mal­lıq rel­ye­fin tə­si­ri ilə ya­ra­nan xü­su­si hal­la-bu­lud­luq re­ji­mi ilə əla­qə­dar­dır­sa, onun yük­sək qiy­mə­ti əra­zi­nin kon­ti­nen­tal­lı­ğı ilə əla­qə­dar­dır.
Azər­bay­can, əsa­sən, ye­ral­tı is­ti su­lar­la təm­sil olun­muş bö­yük yer­da­xi­li ener­ji eh­ti­ya­tı­na ma­lik­dir. Hə­min su­lar la­ya­ra­sı və çat su­la­rı şək­lin­də möv­cud­dur. La­ya­ra­sı su­lar dü­zən­lik və qis­mən də dağ­lıq əra­zi­lə­rin sink­li­no­ri­um çö­kək­lik­lə­rin­də adə­tən yer tə­ki­nin mə­həl­li is­ti­lik sa­hə­lə­ri, çat su­la­rı isə maq­ma­tik fəa­liy­yə­tin qa­lıq is­ti­li­yi ilə əla­qə­dar ola­raq for­ma­la­şır. La­ya­ra­sı su­la­rın ge­niş in­ki­şaf et­di­yi sa­hə­lər­dən bi­ri Kür çö­kək­li­yi və Ab­şe­ron ya­rı­ma­da­sı ar­te­zi­an höv­zə­lə­ri he­sab olu­nur ki, bu­ra­da su­yun hə­ra­rə­ti 150ºC-yə ça­tır.
Yük­sək tem­pe­ra­tur­lu su­la­rın tə­bii çı­xış­la­rı Ki­çik Qaf­qaz­da Kəl­bə­cər, La­çın ra­yon­la­rın­da və Nax­çı­van MR-da, Ta­lış zo­na­sın­da Lən­kə­ran, Ma­sal­lı, Bö­yük Qaf­qaz­da Qax, Qə­bə­lə, Qu­ba və baş­qa ra­yon­lar­da möv­cud­dur.
Müx­tə­lif tə­bii amil­lə­rin qar­şı­lıq­lı əla­qə­si­nin və tə­si­ri­nin məh­su­lu olan tor­paq­lar əra­zi­də ya­yıl­mış sü­xur­la­rın və on­lar­dan təş­kil olun­muş rel­ye­fin əsa­sın­da ya­ra­nır. Bu ba­xım­dan Azər­bay­ca­nın tor­paq eh­ti­yat­la­rı xey­li zən­gin­li­yi ilə sə­ciy­yə­lə­nir. Bu­ra­da tə­bii şə­rai­tin, ilk növ­bə­də rel­ye­fin mü­rək­kəb­li­yi ilə əla­qə­dar ola­raq xey­li tor­paq nö­vü əmə­lə gəl­miş­dir. On­lar rel­ye­fin ya­rat­dı­ğı şa­qu­li zo­nal­lıq qa­nu­na­uy­ğun­lu­ğu­na ta­be ol­maq­la də­yi­şi­lə­rək də­niz sa­hi­li qum­lu tor­paq­lar­dan tut­muş, yük­sək ­dağ­lıq­da­kı torf­lu və ib­ti­dai dağ-çə­mən tor­paq­la­rı­na­dək ge­niş ge­ne­tik sı­ra­nı əha­tə edir.
Azər­bay­ca­nın zən­gin bio­lo­ji eh­ti­yat­la­rı­nın da pay­lan­ma­sın­da rel­ye­fin ro­lu aş­kar tə­za­hür edir. Dağ­lar, dü­zən­lik­lər və elə­cə də hər bir yük­sək­lik qur­şa­ğı özü­nə­məx­sus bit­ki və hey­va­nat alə­mi ilə fərq­lə­nir. Me­şə­lər yük­sək dağ­lıq­da in­ki­şaf edə bil­mə­di­yi ki­mi, yük­sək dağ­lı­ğın da su­balp və alp çə­mən­lik­lə­ri üçün sə­ciy­yə­vi olan bit­ki­lə­rə baş­qa əra­zi­lər­də tə­sa­düf edil­mir. Qaf­qaz kə­li, dağ ke­çi­si, qa­ra­pa­ça, qar sı­çan­la­rı, qar­tal­lar və s. yal­nız yük­sək dağ­lıq­da, qa­mış pi­şi­yi, cey­ran, an­qut, vağ və baş­qa hey­van və quş­lar isə yal­nız dü­zən­lik­lər­də məs­kun­la­şır­lar.
Azər­bay­ca­nın su eh­ti­yat­la­rı­nın pay­lan­ma­sın­da rel­yef hər şey­dən əv­vəl mən­şə və yük­sək­lik möv­qe­yin­dən tə­sir gös­tə­rir. Dağ­lıq əra­zi­lər­də rel­ye­fin par­ça­lan­ma­sı və ener­ji kə­miy­yət­lə­ri­nin yük­sək ol­ma­sı ilə əla­qə­dar ola­raq su­lar is­tər sət­hi, is­tər­sə də ye­ral­tı axım­lar əmə­lə gə­ti­rə­rək sa­bit eh­ti­yat­lar ya­rat­mır­lar. Bu cə­hət­dən müx­tə­lif mən­şə­li dağ göl­lə­rin­də və buz­laq­lar­da möv­cud olan su eh­ti­yat­la­rı is­tis­na təş­kil edir.
Kür-Araz dep­res­si­ya­sı­nın sink­li­nio­rum struk­tur­la­rı­na mü­va­fiq gə­lən ak­kum­lia­tiv dü­zən­lik­lə­rin su eh­ti­yat­la­rı isə ar­te­zi­an su­la­rı ilə əla­qə­dar­dır. Bun­lar zə­if və ya son də­rə­cə zə­if axım­lı bö­yük su eh­ti­yat­la­rı­nı ya­ra­dır­lar. Be­lə­lik­lə Azər­bay­ca­nın su eh­ti­yat­la­rı dağ­lıq əra­zi­lər­də buz­laq­lar, göl­lər, bu­laq­lar və çay­lar, dü­zən­lik əra­zi­lər­də isə ye­ral­tı su­lar, çay­lar və göl­lər­lə əla­qə­dar­dır.
Azər­bay­ca­nın ən mü­hüm tə­bii eh­ti­yat­la­rı­nı təş­kil edən fay­da­lı qa­zın­tı­lar və rel­yef ey­ni mən­şə­li ol­du­ğun­dan on­la­rın ara­sın­da qa­nu­na­uy­ğun əla­qə möv­cud­dur. Bu əla­qə hə­min qa­zın­tı­la­rın mü­əy­yən rel­yef for­ma­la­rı ilə bağ­lı­lı­ğın­da və on­la­rın əra­zi üz­rə pay­lan­ma­sın­da özü­nü gös­tə­rir.
Bu ba­xım­dan bə­zi ti­kin­ti ma­te­ri­al­la­rı (çın­qıl, qum,gil) ya­taq­la­rı, əsa­sən, dü­zən­lik əra­zi­lər üçün sə­ciy­yə­vi­dir. Sə­pin­ti ya­taq­la­rı dağ­lıq əra­zi­lər­də ak­ku­mul­ya­si­ya­nın üs­tün­lük təş­kil et­di­yi dağ­da­xi­li çö­kək­lik­lər­də, da­ğə­tə­yi dü­zən­lik­lər­də və elə­cə də ter­ras və dü­zəl­mə səth­lə­rin­də, neft-qaz ya­taq­la­rı isə dep­res­si­on dü­zən­lik­lər­də, me­tal və qey­ri-me­tal fay­da­lı qa­zın­tı­lar çox hal­da dağ­lıq əra­zi­lər­də aş­kar edi­lir.
Tə­bii sər­vət­lər­lə zən­gin olan res­pub­li­ka­mız­da mi­ne­ral eh­ti­yat­la­rın aş­kar edil­mə­sin­də və öy­rə­nil­mə­sin­də geo­mor­fo­lo­gi­ya el­mi­nin mü­va­fiq üsul­la­rın­dan, o cüm­lə­dən struk­tur-geo­mor­fo­lo­ji, mor­fost­ruktur, mor­fo­se­ne­tik, mor­fo­met­rik, pa­leo­geo­mor­fo­lo­ji və s. ge­niş is­ti­fa­də olu­nur.
Rel­yef haq­qın­da el­mi fi­kir­lə­rin və geo­mor­fo­lo­ji təd­qi­qat üsul­la­rı­nın xalq tə­sər­rü­fa­tın­da tət­bi­qi onun baş­qa sa­hə­lə­ri ilə ya­na­şı neft-qaz, fi­liz və sə­pin­ti ya­taq­la­rı­nın proq­no­zu ax­ta­rı­şı və kəş­fiy­ya­tın­da mü­hüm əhə­miy­yət kəsb edir. Bu ba­xım­dan ön­dağ və dağ­da­xi­li çö­kək­lik­lər­də möv­cud olan bas­dı­rıl­mış neft­li-qaz­lı struk­tur­la­rın aş­kar edil­mə­sin­də struk­tur-geo­mor­fo­lo­ji üsul­la­rın tət­bi­qi müs­bət nə­ti­cə­lər ver­miş­dir.
Azər­bay­can əra­zi­si­nin Kür çö­kək­li­yi da­xi­lin­də bas­dı­rıl­mış struk­tur­lar müx­tə­lif il­lər­də da­ha də­qiq öy­rə­nil­miş­dir. Struk­tur-geo­mor­fo­lo­ji təd­qi­qat­lar za­ma­nı müx­tə­lif to­poq­ra­fik, aero­fo­to­ma­te­ri­al­lar­dan, komp­leks struk­tur-geo­mor­fo­lo­ji, stra­tiq­ra­fik-kor­rel­ya­si­ya, geo­lo­ji və geo­fi­zi­ki təd­qi­qat­la­rın, nə­ti­cə­lə­rin­dən və elə­cə də bu­ruq ma­te­ri­al­la­rın­dan ge­niş is­ti­fa­də edil­miş­dir.
Stra­tiq­ra­fik-kor­rel­ya­si­ya üsu­lu­nun kö­mə­yi ilə res­pub­li­ka əra­zi­si­nin Göy­çay, Qu­ba sa­hə­lə­rin­də, Şər­qi-Ba­ba­zə­nən qalx­ma­sı­nın cə­nub-qərb qa­na­dın­da, Pa­dar an­tik­li­na­lın­da, Ağ­cə­bə­di struk­tu­run­da və di­gər sa­hə­lər­də ya­yıl­mış dör­dün­cü dövr çö­kün­tü­lə­ri qa­tın­da an­tik­li­nal­la­rın möv­cud ol­du­ğu aş­kar edil­miş­dir ki, bu da sət­hin de­for­ma­si­ya kə­miy­yə­ti­nin də­rin­lik­də­ki qalx­ma­nın amp­li­tu­du ilə mü­qa­yi­sə et­mə­yə im­kan ver­miş­dir. Struk­tur-geo­mor­fo­lo­ji təd­qi­qat­la­rın nə­ti­cə­lə­ri­nin geo­fi­zi­ki və qaz­ma mə­lu­mat­la­rı ilə mü­qa­yi­sə­si gös­tər­miş­di ki, Kür-Araz çö­kək­li­yin­də bas­dı­rıl­mış struk­tur­la­rın ço­xu ir­si xa­rak­te­rə ma­lik olub ye­ni tek­to­nik mər­hə­lə­də can­lan­ma­ğa mə­ruz qal­mış­dır. Bu struk­tur­lar hə­min mər­hə­lə­də nə qə­dər zə­if in­ki­şaf et­sə­lər də, on­lar Kür-Araz çö­kək­li­yi rel­ye­fi­nin qu­ru­lu­şun­da və in­ki­şa­fın­da öz ək­si­ni tap­mış­dır. Çö­kək­li­yin ox his­sə­sin­də bas­dı­rıl­mış qalx­ma­la­rın ək­sə­riy­yə­ti Plio­sen-Dör­dün­cü dövr çö­kün­tü­lə­rin­dən iba­rət olub, Üst Plio­sen­də və Pleys­to­sen­də for­ma­laş­mış­lar. Da­ha qə­dim qalx­ma­lar Pa­leo­ge­nin Mio­sen çö­kün­tü­lə­rin­də in­ki­şaf edib, Ki­çik Qaf­qaz­qa­ba­ğı, Ta­lış­ya­nı dü­zən­lik­lər­də, bas­dı­rıl­mış Ta­lış-Vən­dam tek­to­nik çı­xın­tı­sı sa­hə­sin­də yer­ləş­miş­lər. Bu­ra­da özül nis­bə­tən az də­rin­lik­də­dir, çök­mə sü­xur qa­tı­nın qa­lın­lı­ğı isə təd­ri­cən aza­lır.
Struk­tur-geo­mor­fo­lo­ji təd­qi­qa­tın nə­ti­cə­lə­ri­nin qaz­ma qu­yu­la­rı və geo­fi­zi­ki təd­qi­qat­la­rın ma­te­ri­al­la­rı ilə tu­tuş­du­rul­ma­sı və mü­qa­yi­sə­si nə­ti­cə­sin­də Kür-Araz çö­kək­li­yi­nin struk­tur-geo­mor­fo­lo­ji xə­ri­tə­si tər­tib edil­miş və bu­ra­da 50-dən çox lo­kal qalx­ma­lar ay­rıl­mış­dır .
Res­pub­li­ka­nın dağ­lıq əra­zi­lə­rin­də apa­rı­lan struk­tur –geo­mor­fo­lo­ji təd­qi­qat­la­rın təh­li­lin­dən ay­dın olur ki, bir sı­ra fay­da­lı qa­zın­tı ya­taq­la­rı­nın for­ma­laş­ma­sı oro­gen etap­dan əv­vəl­ki il­kin alp geo­sink­li­nal in­ki­şaf mər­hə­lə­si ilə əla­qə­dar olub, ir­si in­ki­şaf et­miş müa­sir mor­fost­ruk­tur­la­rın əsa­sı­nı təş­kil edən geo­lo­ji struk­tur­la­ra və on­la­rı mü­rək­kəb­ləş­di­rən də­rin­lik tek­to­nik po­zul­ma xət­lə­ri­nə mü­va­fiq gə­lir. Müa­sir iri mor­fost­ruk­tur va­hid­lər ye­ni tek­to­nik mər­hə­lə­yə qə­dər müx­tə­lif mən­şə­li qalx­ma və en­mə zo­na­la­rı üz­rə qı­rı­şıq əmə­lə­gəl­mə fa­za­la­rı­nın və də­rin­lik tek­to­nik po­zul­ma­lar üz­rə baş ve­rən maq­ma­tik və pos­ta­maq­ma­tik pro­ses­lə­rin növ­bə­ləş­mə­si və on­lar­la əla­qə­dar fay­da­lı qa­zın­tı ya­taq­la­rı­nın for­ma­laş­ma­sı ilə sə­ciy­yə­lə­nir.
Ki­çik Qaf­qaz me­qa­an­tik­li­no­riu­mu­nun Lök-Qa­ra­bağ zo­na­sı da­xi­lin­də in­ki­şaf et­miş fay­da­lı qa­zın­tı ya­taq­la­rı­nın for­ma­laş­ma­sın­da Kim­me­ri və Alp me­tal­lo­ge­nik mər­hə­lə­lə­ri­nin qı­rı­şıq­lı­ğa qə­dər və qı­rı­şıq mər­hə­lə­lə­ri ilə ya­na­şı, fi­liz da­şı­yan maq­ma­tik küt­lə­lər də əhə­miy­yət­li rol oy­na­mış­dır. Gös­tə­ri­lən in­ki­şaf mər­hə­lə­lə­ri­nin hər bi­rin­də Lök-Qa­ra­bağ tek­to­nik-maq­ma­tik zo­na­sı da­xi­lin­də in­ki­şaf et­miş müs­bət mor­fost­ruk­tur­la­rın uzun geo­lo­ji dövr ər­zin­də qalx­ma­ğa və yu­yul­ma­ğa mə­ruz qal­ma­sı ilə əla­qə­dar ola­raq, on­lar­da alp me­tal­lo­ge­nik mər­hə­lə­si­nin ya­taq­la­rı de­mək olar ki sax­la­nıl­ma­mış­dır.
Bu zo­na­da Daş­kə­sən sink­li­no­riu­mu is­tis­na ol­maq­la, ək­sər sink­li­nor mor­fost­ruk­tur­lar an­caq alp me­tal­lo­ge­nik mər­hə­lə­si­nin fi­liz­ləş­mə­si ilə sə­ciy­yə­lə­nir. Çün­ki bu mor­fost­ruk­tur­lar­da de­nu­da­si­on kə­si­min kə­miy­yə­ti az ol­du­ğun­dan on­lar­da­kı ya­taq­lar ero­zi­ya nə­ti­cə­sin­də hə­lə­lik açıl­ma­mış­dır. Bu­ra­da Alp me­tal­lo­ge­nik mər­hə­lə­si fi­liz­lə­ri­nə: qı­zıl, po­li­me­tal­lar, ci­və və s. mi­ne­ral bir­ləş­mə­lə­ri aid olub, Qa­zax sink­li­no­riu­mu­nun cə­nub-şərq his­sə­sin­də yer­lə­şir. Sink­li­nor çö­kək­lik da­xi­lin­də­ki horst-an­tik­li­nal, an­tik­li­nal sil­si­lə və ti­rə­lər­də qı­zıl və po­li­me­tal fi­liz tə­za­hür­lə­ri, mo­nok­li­nal sil­si­lə və ti­rə­lər­də, struk­tur-de­nu­da­si­on mən­şə­li çö­kək­lik­lə­ri əmə­lə gə­ti­rən sink­li­nal struk­tur­lar­da isə ci­və və po­li­me­tal­la­ra rast gə­li­nir. Müs­bət mor­fost­ruk­tur­lar­da aşa­ğı tem­pe­ra­tur­lu fi­liz bir­ləş­mə­lə­ri­nin ol­ma­ma­sı, ye­ni tek­to­nik mər­hə­lə­də on­la­rın in­ten­siv qalx­ma­sı nə­ti­cə­sin­də ya­taq­la­rın yu­yul­ma­sı ilə əla­qə­lən­di­ri­lir.
Ki­çik Qaf­qa­zın Ağ­ca­kənd sink­li­nor çö­kək­li­yin­də Üst Tə­ba­şi­rin gil­li-qum­lu sü­xur­la­rın­da tə­şək­kül tap­mış də­mir-man­qan ya­taq­la­rı xü­su­si əhə­miy­yət kəsb edir. Hə­min dövr üçün çö­kək­li­yin pa­leo­geo­mor­fo­lo­ji şə­rai­ti­nin təh­li­li, yu­yul­ma və çö­kün­tü top­lan­ma sa­hə­si­nin ay­rıl­ma­sı Üst Tə­ba­şir də­ni­zi­nin transq­res­si­ya fa­za­sı­na uy­ğun ola­raq qə­dim sa­hil xət­lə­ri­nin və­ziy­yə­ti­nin araş­dı­rıl­ma­sı də­mir-man­qan fi­liz­lə­ri­nin yu­yul­du­ğu və top­lan­dı­ğı sa­hə­lə­ri ay­dın­laş­dır­ma­ğa im­kan ya­ra­dır.
Mor­fost­ruk­tur təh­lil əsa­sın­da Ki­çik Qaf­qa­zın şi­mal-qərb his­sə­sin­də Xram və Şəm­kir çay­la­rı ara­sın­da ilk də­fə ola­raq ayır­dı­ğı­mız və da­ha pers­pek­tiv­li he­sab olu­nan fay­da­lı qa­zın­tı­la­rın ax­ta­rı­şın­da mər­kə­zi, həl­qə­va­ri, gün­bəz­va­ri və baş­qa tip mor­fost­ruk­tur­lar in­ten­siv fi­liz­ləş­mə­yə mə­ruz qal­mış və tek­to­nik cə­hət­dən fə­al blok­va­ri qay­ma­la­ra mü­va­fiq gə­lir. Ki­çik Qaf­qa­zın Göy­çə-Əkə­ri tek­to­nik-maq­ma­tik zo­na­sın­da in­ki­şaf et­miş fay­da­lı qa­zın­tı­lar Alp me­tal­lo­ge­nik mər­hə­lə­si­nin hi­per­ba­zit­lə­ri (ult­raə­sa­si sü­xur­lar) ilə əla­qə­dar olan xrom, xrom-ni­kel, kü­kürd­lü mis kol­çe­da­nı, ci­və, qı­zıl ge­niş tə­şək­kül tap­mış­dır.
Qeyd et­mək la­zım­dır ki, zo­na­da müx­tə­lif də­rə­cə­li tek­to­nik struk­tur­la­rın bir­ləş­mə­sin­dən əmə­lə gəl­miş he­te­ro­gen mor­fost­ruk­tur­lar­da for­ma­laş­mış fay­da­lı qa­zın­tı ya­taq­la­rı­nın bu və ya di­gər də­rə­cə­də pers­pek­tiv­li­yi struk­tur­la­rın stra­tiq­ra­fik-li­to­lo­ji tər­ki­bin­dən, maq­ma­tik pro­ses­lər­dən və on­la­rın tek­to­nik in­ki­şa­fı şə­rai­tin­dən ası­lı­dır.
Struk­tur-geo­mor­fo­lo­ji təd­qi­qat­lar nə­ti­cə­sin­də ay­dın ol­muş­dur ki, res­pub­li­ka əra­zi­sin­də­ki iri mor­fost­ruk­tur va­hid­lər­də möv­cud olan müx­tə­lif tər­kib­li və də­rin­lik­li fay­da­lı qa­zın­tı ya­taq­la­rı­nın pers­pek­tiv­li­yi­nin mü­əy­yən edil­mə­sin­də mor­fost­ruk­tur­la­rın mor­fo­lo­gi­ya­sı ilə ya­na­şı, de­nu­da­si­on kə­si­min də bö­yük əhə­miy­yə­ti var­dır.
Azər­bay­can əra­zi­si­nin Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­li­ka­sı, Ki­çik Qaf­qa­zın cə­nub-şərq his­sə­si və Ta­lış üçün de­nu­da­si­on kə­si­min kə­miy­yə­ti mü­əy­yən edil­miş­dir. Onu qeyd et­mək la­zım­dır ki, mor­fost­ruk­tur­lar müx­tə­lif vaxt­lar­da de­nu­da­si­ya pro­ses­lə­ri nə­ti­cə­sin­də yu­yu­lub, on­lar­la ge­ne­tik əla­qə­də olan və müx­tə­lif tip fay­da­lı qa­zın­tı ya­taq­la­rı əmə­lə gə­ti­rən mi­ne­ral bir­ləş­mə­lə­ri yu­yu­lub, nəql et­di­ri­lə­rək sə­pin­ti tip­li fay­da­lı qa­zın­tı ya­taq və tə­za­hür­lə­ri əmə­lə gə­tir­miş­lər.
Ta­lış və Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­li­ka­sı əra­zi­lə­rin­də apa­rıl­mış təd­qi­qat­lar nə­ti­cə­sin­də mü­əy­yən edil­miş­dir ki, de­nu­da­si­on kə­si­min ən bö­yük kə­miy­yə­ti av­git-maq­ne­tit, mo­lib­den, mis, po­li­me­tal fi­liz ya­taq və tə­za­hür­lə­ri ilə zən­gin olan pers­pek­tiv sa­hə­lə­rə uy­ğun gə­lir. Da­xi­lin­də fi­liz da­şı­yan, la­kin hə­lə açıl­ma­mış int­ru­ziv küt­lə­lər gü­man edi­lən horst-an­tik­li­nor, sink­li­nor və an­tik­li­nor sil­si­lə və ti­rə­lər­də də de­nu­da­si­on kə­si­min qiy­mə­ti­nin bö­yük ol­du­ğu mü­əy­yən edil­miş­dir.
De­nu­da­si­on kə­si­min kə­miy­yə­ti­nin he­sab­lan­ma­sı nə­ti­cə­sin­də müx­tə­lif pa­leo­geo­mor­fo­lo­ji şə­ra­it­də baş ver­miş de­nu­da­si­ya pro­ses­lə­ri­nin in­ten­siv­li­yi­ni, nəql is­ti­qa­mə­ti­ni, çö­kün­tü top­lan­ma sa­hə­lə­ri­ni mü­əy­yən edib, müx­tə­lif sə­pin­ti tip­li fay­da­lı qa­zın­tı ya­taq və tə­za­hür­lə­ri­nin ax­ta­rı­şı­nı is­ti­qa­mət­lən­dir­mək müm­kün­dür.
Bu cə­hət­dən müx­tə­lif vaxt­lar­da çö­kün­tü top­lan­ma sa­hə­lə­ri olan Ki­çik Qaf­qaz­da Baş­kənd-Dəs­tə­fur, Hə­sən­riz, Dov­şan­lı qra­ben-sink­li­nor Qar­qar­çay sink­li­nor çö­kək­lik­lə­ri, Ta­lış­da Bi­lə­sər qra­ben-sink­li­nal, Yar­dım­lı sink­li­nor, Qos­mal­yan və Dı­man vul­ka­nik-tek­to­nik, Nax­çı­van MR-də Nurs-Tür­keş, Pa­ra­daş sink­li­nor və Nax­çı­van tö­rə­mə çö­kək­lik­lə­ri­nə pers­pek­tiv mor­fost­ruk­tur­lar ki­mi bax­maq olar. Əgər bö­yük de­nu­da­si­on kə­si­mi olan pers­pek­tiv­li mor­fost­ruk­tur­la­rın üzə­ri ca­van və köv­rək çö­kün­tü­lər­lə ör­tü­lü­dür­sə, on­da hə­min səth çö­kün­tü­lə­ri­nin və la­va al­tın­da bas­dı­rıl­mış rel­ye­fin də­qiq öy­rə­nil­mə­si­nin və xə­ri­tə­ləş­di­ril­mə­si­nin bö­yük əhə­miy­yə­ti var­dır. Bu təd­qi­qat­lar ek­zo­gen pro­ses­lə­rin in­ki­şaf xü­su­siy­yət­lə­ri­ni, fi­liz­li int­ru­ziv küt­lə­lə­rin yu­yul­ma sa­hə­si­ni tə­yin et­mək­lə ya­na­şı, sə­pin­ti ya­taq­la­rın əmə­lə gəl­mə­si üçün əl­ve­riş­li şə­rai­tin ol­du­ğu ra­yon­la­rı aş­kar et­mə­yə im­kan ve­rir. Bu üsul­dan is­ti­fa­də et­mək­lə Ki­çik Qaf­qa­zın bir çox çay höv­zə­lə­rin­də (Tər­tər, Zə­yəm, To­vuz çay­la­rı və s.) təd­qi­qat iş­lə­ri­ni is­ti­qa­mət­lən­dir­mək və qə­na­ət­bəxş nə­ti­cə­lər əl­də et­mək olar.
Sə­pin­ti tip fay­da­lı qa­zın­tı­lar adə­tən kon­ti­nen­tal çö­kün­tü­lər­lə on­la­rın al­tın­da qa­lan qə­dim rel­yef­lə sıx su­rət­də bağ­lı­dır. Ona gö­rə də on­la­rın ax­ta­rı­şın­da rel­ye­fin in­ki­şaf mər­hə­lə­lə­rin­də hə­min sə­pin­ti­lə­rin əmə­lə gəl­di­yi əl­ve­riş­li şə­rai­ti də­qiq­ləş­dir­mək, fay­da­lı qa­zın­tı­lar­la zən­gin olan kök­lü ana sü­xur­la­rın yu­yul­ma­sı ilə ak­ku­mul­ya­tiv qa­tın əmə­lə gəl­di­yi yer­lə­rin və çay şə­bə­kə­si­nin is­ti­qa­mə­ti­ni öy­rən­mək bö­yük əhə­miy­yət kəsb edir.
Ki­çik Qaf­qaz­da in­ki­şaf et­miş ak­ku­mul­ya­tiv, ero­zi­on-ak­ku­mul­ya­tiv ter­ras­la­rın, sil­si­lə­lə­rin ya­mac­la­rı­nın, dü­zəl­mə səth­lə­ri­nin, sink­li­nal pla­to­la­rın və çö­kək­lik­lə­rin sət­hi yum­şaq çö­kün­tü­lər­lə ör­tül­müş­dür. Apa­rıl­mış təd­qi­qat­lar nə­ti­cə­sin­də mü­əy­yən edil­miş­dir ki, bu çö­kün­tü­lə­rin mi­ne­ra­lo­ji tər­ki­bin­də maq­ne­tit, ru­til, sir­kon, ki­no­var, xal­ko­pi­rit, pi­rop və di­gər mi­ne­ral­la­rın miq­da­rı və kon­sent­ra­si­ya­sı kon­di­si­ya­ya ya­xın­la­şır. Məhz ona gö­rə də müx­tə­lif vaxt­lar­da də­qiq öy­rə­nil­miş bu tip rel­yef for­ma­la­rı bö­yük ma­raq do­ğu­rur.
Struk­tur-geo­mor­fo­lo­ji təd­qi­qat­lar nə­ti­cə­sin­də Res­pub­li­ka əra­zi­si­nin bir çox sa­hə­lə­rin­də, o cüm­lə­dən Ki­çik Qaf­qaz­da ək­sər çay­la­rın də­rə­si­nin, bə­zən də yar­ğan şə­bə­kə­si­nin də­rin tek­to­nik po­zul­ma və qı­rıl­ma­lar üz­rə in­ki­şa­fı mü­əy­yən edil­miş­dir.
Ki­çik Qaf­qaz­da­kı də­rin­lik tek­to­nik po­zul­ma və qı­rıl­ma­la­rın ək­sə­riy­yə­ti­nin fi­liz da­şı­yı­cı ka­nal­lar ol­du­ğu mü­əy­yən edil­miş­dir.Bu ba­xım­dan tek­to­nik po­zul­ma və qı­rıl­ma­lar üz­rə in­ki­şaf et­miş çay-də­rə sis­tem­lə­ri ax­ta­rış iş­lə­ri üçün əsas ob­yekt­lər­dən bi­ri ola bi­lər. Bun­dan baş­qa çay də­rə­lə­ri sə­pin­ti­lə­rin top­lan­ma­sı üçün ən əl­ve­riş­li sa­hə­dir. Çün­ki fi­liz da­şı­yan küt­lə­lə­rin yu­yul­ma­sı, aşın­ma məh­sul­la­rı­nın da­şın­ma­sı və sə­pin­ti­lə­rin çök­dü­rül­mə­si bi­la­va­si­tə çay­lar va­si­tə­si­lə ye­ri­nə ye­ti­ri­lir. Bu nöq­te­yi-nə­zər­dən pers­pek­tiv­li maq­ma­tik küt­lə­lər in­ki­şaf et­miş ək­sər çay də­rə­lə­ri komp­leks təd­qi­qat ob­yek­ti ola bi­lər.
Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı əra­zi­sin­də məşhur çök­mə fi­liz for­ma­si­ya­sı sink­li­nor struk­tur­lar­da top­la­na­raq onu dol­du­ran stra­tiq­ra­fik böl­gü­lər­lə pa­ra­ge­nez əmə­lə gə­ti­rir. Ona gö­rə də Bö­yük və Ki­çik Qaf­qaz­da se­di­men­ta­si­on fi­liz ya­taq­la­rı­nı öy­rə­nər­kən mi­ne­ral əmə­lə­gəl­mə və li­to­ge­nez epo­xa­la­rı­nın ko­rel­ya­si­ya­sı­nın, pa­le­ost­ruk­tur, pa­leo­vul­ka­no­lo­ji re­konst­ruk­si­ya­sı­nın, de­nu­da­si­ya və ak­ku­mul­ya­si­ya zo­na­la­rı­nın, fi­liz top­la­nan zo­na və struk­tur­la­rı­nın yu­yu­lub-açıl­ma vax­tı­nın, transq­res­si­ya və req­res­si­ya fa­za­la­rı­nın sər­həd­lə­ri­nin mü­əy­yən edil­mə­si­nin bö­yük ro­lu var­dır.
Bö­yük Qaf­qa­zın cə­nub ya­ma­cın­da­kı Fi­liz­çay mis-po­li­me­tal ya­taq­la­rı zo­na­sın­da qra­vi­ta­si­ya pro­ses­lə­ri ilə əla­qə­dar ola­raq ya­ran­mış sü­rüş­mə-uç­qun rel­yef for­ma­la­rı­nın əmə­lə­gəl­mə xü­su­siy­yət­lə­ri və on­la­rın di­na­mi­ka­sı­nın geo­mor­fo­lo­ji təd­qi­qat­lar va­si­tə­si­lə öy­rə­nil­mə­si­nin də bö­yük əhə­miy­yə­ti var­dır. Bu for­ma­la­rın də­qiq təh­li­li nə­ti­cə­sin­də, iri qay­ma­lar­da­kı fi­liz­li da­mar­la­ra əsa­sən Bö­yük Qaf­qa­zın cə­nub ya­ma­cın­da möv­cud olan fi­liz­li zo­na­la­rın uzan­ma is­ti­qa­mə­ti­ni iz­lə­mək müm­kün­dür.
Be­lə­lik­lə, mor­fost­ruk­tur təh­lil pa­leo­geo­mor­fo­lo­ji üsul­la­rın müx­tə­lif geo­lo­ji təd­qi­qat­lar­la komp­leks is­ti­fa­də olun­ma­sı nis­bə­tən zə­if və ya­xud da, apa­rıl­mış geo­lo­ji ax­ta­rış üsul­la­rı müs­bət nə­ti­cə ver­mə­yən struk­tur-me­tal­lo­ge­nik zo­na­lar­da ax­ta­rış və kəş­fiy­yat iş­lə­ri­ni da­ha əl­ve­riş­li is­ti­qa­mət­də apa­rıl­ma­sı­na im­kan ve­rə bi­lər.

Xə­li­lov Hü­seyn Ağa­ma­lı oğ­lu
27 okt­yabr 1942,Fü­zu­li ra­yo­nu­nun Hün­güt­lü kən­di
AMEA aka­de­mik H.Ə.Əli­yev adı­na Coğ­ra­fi­ya İns­ti­tu­tu “Geo­mor­fo­lo­gi­ya və tə­bii risk “ şö­bə­si, baş el­mi iş­çi
Coğ­ra­fi­ya elm­lə­ri dok­to­ru
1969-cu il­dən geo­mor­fo­lo­gi­ya­nın ən pers­pek­tiv­li sa­hə­lə­rin­dən olan mor­fost­ruk­tur təh­lil və pa­leo­geo­mor­fo­lo­gi­ya, on­la­rın tət­bi­qi, xü­su­si­lə də fay­da­lı qa­zın­tı ya­taq­la­rı­nın geo­mor­fo­lo­ji ax­ta­rı­şı mə­sə­lə­lə­ri və elə­cə də geo­mor­fo­lo­gi­ya­nın me­to­do­lo­ji və prob­lem mə­sə­lə­lə­ri­nin həl­li is­ti­qa­mə­tin­də müs­tə­qil el­mi təd­qi­qat iş­lə­ri apa­rır və bu sa­hə­də mü­hüm nə­ti­cə­lər əl­də et­miş­dir. Onun geo­mor­fo­lo­ji təd­qi­qat­la­rın nə­zə­ri əsa­sı­nın “Ma­te­ri­ya­nın geo­mor­fo­lo­ji hə­rə­kət for­ma­sı”, ob­yek­ti­nin “geo­mor­fos­fe­ra”, öy­rə­nil­mə prin­si­pi­nin “kor­rel­ya­tiv­lik”, rel­ye­fin əmə­lə­gəl­mə və tə­ka­mü­lü me­xa­niz­mi­nin “ge­od­rif­to­ge­nal”, pa­leo­rel­ye­fin bər­pa­sı­nın “məz­mun-for­ma” əla­qə­si qa­nu­na­uy­ğun­lu­ğu, dü­zəl­mə sət­hi və de­nu­da­si­on kə­si­min “ab­ra­zi­on-dis­sent”, int­ru­ziv və ekst­ru­ziv küt­lə­lə­rin di­na­mik­li­yi­nin “int­ra­la­bil­lik” kon­sep­si­ya­la­rı, mor­fost­ruk­tur və mor­fos­kulp­tur­la­rın ye­ni pla­ne­tar sə­viy­yə­də ge­ne­tik və tak­so­no­mik təs­ni­fat­la­rı əsas nai­liy­yət­lə­rin­dən­dir.
3-ü mo­noq­ra­fi­ya ( 2-si kol­lek­tiv), 4-ü ki­tab (kol­lek­tiv), ol­maq­la 140 el­mi işin mü­əl­li­fi­dir.

 "YER VƏ İNSAN" jurnalı № / 04/ MAY- İYUN