Heyvan haqları

Ağamahmud SƏMƏDOV

Bi­zim bir ço­xu­muz hə­lə də, hey­van­la­rı in­sa­na gə­rək ola bi­lə­cək bir əş­ya və əy­lən­cə mən­bə­yi ki­mi qə­bul edi­rik. Bə­zən “Öz hey­va­nım­dır, is­tə­səm onu in­ci­də də, dö­yə də, hət­ta la­zım gəl­sə ca­nı­nı da, ala bi­lə­rəm” de­yə dü­şü­nü­rük. Ək­sər hal­lar­da biz hey­van­la­rın tə­bii eh­ti­yac­la­rı­na, ins­tink­lə­ri­nə mə­həl qoy­mur, on­la­ra qar­şı la­qeyd­lik nü­ma­yiş et­di­ri­rik. La­kin, unut­maq ol­maz ki, biz in­san­lar ki­mi hey­van­lar da, Ya­ra­dan tə­rə­fin­dən ve­ril­miş haq­la­ra-ilk növ­bə­də Ya­şa­maq haq­qı­na ma­lik­dir­lər. Hey­van­lar­da da emo­si­ya­lar var, in­san­lar­da ol­du­ğu ki­mi on­lar­da da mər­kə­zi si­nir sis­te­mi möv­cud­dur; on­lar da xəs­tə­lə­nir, ağ­rı­yır, əzab çə­kir, ac qal­ma­ğa məh­kum olur, nə­sil ar­tır­maq, min il­lər bo­yu da­şı­dıq­la­rı ins­tinkt­lə­ri öz nə­sil­lə­ri­nə ötür­mək uğ­run­da mü­ba­ri­zə apa­rır­lar.
Bə­zən su­al olu­nur. Hey­van­la­rın hü­quq­la­rı var­­mı­­?
Bil­di­yi­miz ki­mi, hey­van­lar heç bir hü­qu­qi öh­də­lik da­şı­ma­dan bir-bi­ri­nin qay­ğı­sı­na qa­lır və la­zım gəl­dik­də hət­ta öz hə­yat­la­rı ba­ha­sı­na di­gər­lə­ri­ni mü­da­fiə edir­lər. “Hü­quq” an­la­yı­şı biz in­san­lar tə­rə­fin­dən dü­şü­nül­müş­dür və onun in­san­dan sa­va­yı heç bir di­gər can­lı­ya aidiy­yə­ti yox­dur. Bəs on­da biz nə üçün hey­van hü­quq­la­rın­dan da­nı­şı­rı­q? Ca­vab sa­də­dir: hey­van haq­la­rı in­san­la hey­van mü­na­si­bət­lə­rin­də olan həd­di ni­zam­la­yan hü­quq­lar­dır. Əgər in­san­lar­la hey­van­la­rın ara­sın­da olan mü­na­si­bət­lə­rin həd­di­ni mü­əy­yən­ləş­di­rə bil­mə­sək, o za­man biz bə­zi in­san­la­rı hey­van­la­ra qar­şı qəd­dar­lı­ğa gö­rə ca­vab­deh sa­ya bil­mə­rik.
Hey­van­lar­la qəd­dar mü­na­si­bə­tə, ko­bud dav­ra­nı­şa gö­rə in­san­lar mə­su­liy­yət da­şı­ma­lı­dır­lar. Bax, elə hey­van hü­quq­la­rı da bu­ra­dan ya­ra­nır.
Hey­van­la­ra bi­zim ne­cə mü­na­si­bət bəs­lə­mə­yi­miz və on­la­ra han­sı hü­quq­lar ver­mə­yi­miz ar­tıq etik prob­lem­dir. Al­man fi­lo­so­fu Al­bert Şveyt­sar de­miş­kən: “eti­ka­nın özə­yin­də mər­hə­mət da­yan­ma­lı­dır. Mər­hə­mət yox­dur­sa hü­quq­dan söh­bət et­mək mə­na­sız­dır ” .
Hey­van­la­rın büs­bü­tün in­san­la­rın ta­be­li­yin­də ol­ma­sı, ona xid­mət et­mə­si və İla­hi ierar­xi­ya­nın aşa­ğı pil­lə­sin­də dur­ma­sı, in­sa­nın isə ən yük­sək pil­lə­də yer tut­ma­sı fik­ri töv­rat zə­ma­nə­lə­ri­nə ge­dib çı­xır. Bu­nun­la ya­na­şı, he­sab olu­nur­du ki, ma­dam hey­van­la­rın şüu­ru və in­san ki­mi da­nış­maq qa­bi­liy­yə­ti yox­dur­sa, on­lar hör­mət olun­ma­ğa, sa­yıl­ma­ğa la­yiq de­yil­lər. Bu­na gö­rə də, in­san­la­rın hey­van­la­rı məhv et­mə­si, öl­dür­mə­si tə­bii sa­yı­lır­dı.
Qə­dim dün­ya­nın ən ta­nın­mış nü­ma­yən­də­lə­rin­dən bi­ri olan yu­nan fi­lo­so­fu və ri­ya­ziy­yat­çı­sı Pi­fa­qor hey­van­la­ra hör­mət et­mə­yi və on­la­ra qar­şı qəd­dar ol­ma­ma­ğı töv­si­yə edir­di.
Müa­sir­lə­ri­nin yaz­dıq­la­rı­na gö­rə İtal­yan rəs­sa­mı Leo­nar­do da Vin­çi (1452-1519) hey­van­la­rı, xü­su­sən də, at­la­rı çox se­vir­di. O, he­sab edir­di ki, hey­van­lar­la mü­na­si­bət­də in­sa­nın əx­la­qı təd­ri­cən in­ki­şaf edə­cək və bu hey­van­la­ra qar­şı zo­ra­kı­lıq əməl­lə­ri­nin qar­şı­sı­nı al­ma­ğa kö­mək edə­cək­dir. Da Vin­çi sa­tı­lan quş qə­fəs­lə­ri­ni alır və aça­raq on­la­rı azad­lı­ğa bu­ra­xır­dı. Hey­van­la­ra əziy­yət ve­rən­lə­rə pis mü­na­si­bət bəs­lə­yir­di.
Leo­nar­do da Vin­çi de­yir­di: “Bir vaxt gə­lə­cək hey­van öl­dü­rə­nə in­san qa­ti­li ki­mi mü­na­si­bət bəs­lə­yə­cək­lər”.
Elm­də in­qi­la­bın ba­ni­lə­rin­dən bi­ri, alim və fi­lo­sof Re­ne De­kart 1641-ci il­də “İl­kin fəl­sə­fə haq­qın­da dü­şün­cə­lər” ad­lı əsə­ri­ni çap et­dir­miş və ora­da kai­na­tın ya­ran­ma­sı­nın me­xa­ni­ki nə­zə­riy­yə­si­ni ver­miş­di. Hə­min əsə­rin­də De­kart hey­van­la­rın da, in­san­lar ki­mi his­set­mə qa­bi­liy­yə­ti ol­ma­sı, on­la­rın da, ağ­rı və əzab çə­kə bil­mə­lə­ri ba­rə­də mə­lu­mat ve­rir­di.
İn­gi­lis ali­mi Ri­çard Ray­de­rə gö­rə, in­gi­lis­cə da­nı­şı­lan öl­kə­lər­də ilk də­fə Hey­van­la­rı Mü­ha­fi­zə ba­rə­də Qa­nun 1635-ci il­də İr­lan­di­ya­da qə­bul olun­muş­dur. Di­ri qo­yu­nun bə­də­nin­dən yu­nun əl­lə dar­tı­la­raq çı­xar­dıl­ma­sı və xı­şın atın quy­ru­ğu­na bağ­lan­ma­sı hə­min hey­van­la­ra əziy­yət ver­di­yi­nə gö­rə Qa­nun­la qa­da­ğan edi­lir­di.
1641-ci il­də De­kart “Dü­şün­cə­lə­ri”ni çap et­di­rən za­man Şi­ma­li Ame­ri­ka­da Mas­sa­çu­set kör­fə­zi müs­təm­lə­kə­sin­də kənd tə­sər­rü­fa­tı hey­van­la­rı­nın mü­ha­fi­zə­si ba­rə­də ilk Ko­deks qə­bul edil­di. Ko­dek­si Kemb­ric Uni­ver­si­te­ti­nin mə­zu­nu hü­quq­şü­nas Na­ta­na­el Uord ha­zır­la­mış­dı. Qa­nun top­lu­su­na 92-ci bənd əla­və edil­miş­di: “Heç kəs Al­la­hın ya­rat­mış ol­du­ğu və in­sa­na fay­da­lan­maq na­mi­nə is­ti­fa­də olu­na bi­lən, hər han­sı bir can­lı­ya qar­şı qəd­dar­lıq, ya­xud ko­bud­luq et­mə­mə­li­dir”. Ta­rix­çi Ro­de­rik Neş bu ha­di­sə­nin ol­duq­ca bö­yük ta­ri­xi əhə­miy­yət kəsb et­mə­sin­dən ya­zır­dı.
Təx­mi­nən ey­ni za­man­da İn­gil­tə­rə­də də, hey­van­la­rı mü­da­fiə edən qa­nun­lar qə­bul edil­di. 1654-cü il­də Oli­ver Krom­ve­lin hö­ku­mə­ti tə­rə­fin­dən qə­bul edil­miş Qa­nun­da qan axı­dı­lan id­man növ­lə­ri; ələl­xü­sus xo­ruz dö­yüş­lə­ri və it bo­ğuş­du­rul­ma­sı qa­da­ğan edi­lir­di. La­kin, bu heç də, ha­mı­nın ürə­yin­cə de­yil­di. 1660-cı il­də Styü­art­la­rın kral­lı­ğı­nın bər­pa­sın­dan son­ra bu qa­nun­lar ləğv olun­du. Öküz dö­yüş­lə­ri isə, İn­gil­tə­rə­də hə­lə 162 il son­ra, yə­ni 1822-ci il­də “Hey­van­lar­la mü­na­si­bət haq­qın­da Qa­nun” qə­bul edi­lə­nə­dək qal­mış­dı.
Bri­ta­ni­ya fi­lo­so­fu Con Lokk (1632-1704) 1693-cü il­də çap­dan çıx­mış “Tər­bi­yə haq­qın­da bə­zi fi­kir­lər” əsə­rin­də ya­zır­dı “hey­van­lar­da duy­ma qa­bi­liy­yə­ti var­dır, etik cə­hət­cə on­la­ra əzab ver­mək düz­gün de­yil”. O, da Fo­ma Ak­vins­ki ki­mi qeyd edir­di ki, hey­van­la­rın on­lar­la yax­şı dav­ra­nıl­ma­sı­na heç bir haq­qı yox­dur.Ya­po­ni­ya­da XVII əs­rin son­la­rın­da Be­şin­ci Sye­qun Su­na­yo­si To­ku­qa­va hey­van­lar­la qəd­dar mü­na­si­bət­lə əla­qə­dar bir sı­ra fər­man­lar im­za­la­mış­dı. Fər­man­lar it­lər­lə, at­lar­la, inək­lər­lə, pi­şik­lər­lə, to­yuq­lar­la, tıs­ba­ğa­lar­la və hət­ta ilan­lar­la, həm­çi­nin ba­lıq­lar­la bağ­lı idi. Hey­van öl­dür­mə­yə gö­rə cə­za ki­mi sür­gün, həbs olun­maq və hət­ta ölüm cə­za­sı nə­zər­də tu­tu­lur­du. Ölü­mün­dən az ön­cə Su­na­yo­si onun Fər­ma­nı­na əbə­di ola­raq ria­yət olun­ma­sı­nı və­siy­yət et­miş­di. Fə­qət onun yaz­dı­ğı Qa­nun ölü­mün­dən on­ca gün son­ra ləğv edil­di.
Fran­sız ya­zı­çı­sı və mü­tə­fək­ki­ri Jan Jak Rus­so (1712-1778) 1754-cü il­də çap­dan çıx­mış “İn­san­lar ara­sın­da qey­ri-bə­ra­bər­li­yin ya­ran­ma­sı və bu­nun əsas­la­rı ba­rə­də dü­şün­cə­lər” ad­lı əsə­rin­də ya­zır­dı : “şü­ur­lu ol­ma­sa­lar be­lə, hiss et­mə qa­bi­liy­yə­ti­nə gö­rə hey­van­lar tə­bii hü­quq­la­ra ma­lik­dir­lər”.
Al­man fi­lo­so­fu İm­ma­nu­el Kant (1724-1804) Av­qus­ti­na Av­re­li­yi­nin, Fo­ma Ak­vins­ki­nin və Lok­kin ar­dın­ca təs­diq edir­di ki, in­sa­nın hey­van qar­şı­sın­da heç bir mə­nə­vi bor­cu, öh­də­li­yi yox­dur. Kan­ta gö­rə, in­sa­nın hey­va­na qar­şı qəd­dar­lı­ğı yal­nız ona gö­rə pis­lən­mə­li­dir ki, bu in­san şəx­siy­yə­ti­nin özü­nə zə­rər ye­tir­mək­dir. 1785-ci il­də o ya­zır­dı ki, in­sa­nın yal­nız di­gər in­san­lar qar­şı­sın­da öh­də­li­yi var­dır.
İn­gi­lis fi­lo­so­fu Ce­re­mi Ben­tam (1748-1832) 1781-ci il­də ya­zır­dı: “Bir vaxt gə­lə­cək ki, bə­şə­riy­yət nə­fəs alan bü­tün var­lıq­lar­la hu­ma­nist­cə­si­nə dav­ra­na­caq.”
Dörd il ötən­dən son­ra ye­nə Ce­re­mi Ben­tam Rus­so ilə ra­zı­la­şır və qeyd edir­di ki, əzab çək­mək qa­bi­liy­yə­ti di­gər var­lıq­lar­la mü­na­si­bət­də əsas əla­mət ki­mi qə­bul olun­ma­lı­dır.
İlk də­fə 1822-ci il­də, hey­van­lar­la qəd­dar­ca­sı­na mü­na­si­bə­tə gö­rə, yə­ni atı döy­dük­lə­ri üçün Lon­don­da 2 nə­fə­rə qar­şı məh­mə­kə işi qal­dı­rıl­dı və on­la­rın hə­rə­si 20 şil­linq cə­ri­mə olun­du­lar.
XIX əs­rin əv­vəl­lə­ri bir çox öl­kə­lər­də hey­van­la­rın mü­da­fiə­si­nə ma­raq­la­rın kəs­kin art­ma­sı ilə əla­mət­dar­dir. Bu İn­gil­tə­rə­də da­ha çox mü­şa­hi­də olu­nur­du.
O elə za­man idi ki, cə­miy­yə­tin zi­ya­lı his­sə­si­nin ma­raq­la­rı həm qo­ca­la­rın, yox­sul­la­rın, uşaq­la­rın, kə­ma­ğıl­la­rın prob­lem­lə­ri­nə, həm də, hey­van­la­rın və­ziy­yə­ti­nə cəlb olun­muş­du.
XIX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də İn­gil­tə­rə­də bir ne­çə də­fə hey­van­lar­la hu­ma­nist mü­na­si­bət­lə əla­qə­dar qa­nun­la­rın qə­bul edil­mə­si cəhd­lə­ri ol­muş­du. La­kin, hər də­fə qa­nun­ve­ri­ci or­qan­la­rın eti­raz­la­rı nə­ti­cə­sin­də bu va­cib iş nə­ti­cə­siz qal­mış­dı.
1821-ci il­də İr­lan­di­ya par­la­men­ti­nin üz­vü pol­kov­nik Ri­çard Mar­tin at­lar­la xe­yir­xah mü­na­si­bət ba­rə­də qa­nun la­yi­hə­si­ni irə­li sür­dü və Bri­ta­ni­ya­nın ic­ti­mai pa­la­ta­sı­nın üzv­lə­ri tə­rə­fin­dən la­ğa qo­yul­du. Gu­ya ki, onun növ­bə­ti tək­li­fi eş­şək­lə­rin, it­lə­rin və pi­şik­lə­rin hü­quq­la­rı ilə bağ­lı ola­caq­dı. Bu­na bax­ma­ya­raq, Mar­tin Kral IV Ge­orq tə­rə­fin­dən “İn­san­pər­vər Dik” tə­xəl­lü­sü al­mış­dı və onun tə­şəb­bü­sü ilə 1822-ci il­də at­lar və iri­buy­nuz­lu hey­van­lar­a mü­na­si­bət ba­rə­də Qa­nun qə­bul olun­du. “Mar­tin Qa­nu­nu” kra­lın sank­si­ya­sı­nı al­maq­la hey­van­la­rın qo­run­ma­sı sa­hə­sin­də ilk məş­hur sə­nəd ol­du. Fərq qo­yul­ma­dan hər bir adam Qa­nun qar­şı­sın­da mə­su­liy­yət da­şı­yır­dı. Bu Qa­nu­nu po­zan­lar 5 funt ster­linq cə­ri­mə­lə­nir, ya­xud 2 ay müd­də­ti­nə həbs olu­nur­du.
ABŞ-ın bir sı­ra ştat­la­rın­da hey­van­lar­la sə­bəb­siz qəd­dar­lıq qa­nun­dan kə­nar he­sab edi­lir­di. 1850-ci il­də öküz dö­yü­şü­nün qa­da­ğa­sı ba­rə­də Qa­nun qə­bul edil­di.
1866-cı il­də Hen­ri Berq tə­rə­fin­dən ilk də­fə ola­raq Ame­ri­ka­da Hey­van­la­rı Mü­da­fiə Cə­miy­yə­ti ya­ra­dıl­dı. Bun­dan əv­vəl Berq ABŞ pre­zi­den­ti Av­ra­am Lin­koln tə­rə­fin­dən Ru­si­ya­da dip­lo­ma­tik işə tə­yin olun­muş və ora­da hey­van­lar­la ol­duq­ca qəd­dar mü­na­si­bə­tin şa­hi­di ol­muş və bu­na çox hey­rət­lən­miş­di.
XIX əs­rin or­ta­la­rın­da Av­ro­pa­da və Ame­ri­ka­da hey­van hü­quq­la­rı ilə əla­qə­dar mü­əy­yən iş­lər gö­rül­dü. Be­lə ki, 1879-cu il­də Ed­var Ni­kol­son “Hey­van hü­quq­la­rı” əsə­rin­də qeyd edir­di ki, hey­van­lar da, in­san­la­ra aid edi­lən hə­yat və azad­lıq ki­mi tə­bii hü­quq­la­ra ma­lik­dir­lər.
O döv­rün bir sı­ra ya­zı­çı­la­rı Con Lyu­is, Ed­vard Evans və Ha­vard Mur da, hey­van­la­rın tə­bii hü­quq­la­rı­nı mü­da­fiə edir­di­lər.
Al­man fi­lo­so­fu Ar­tur Şo­pen­ha­u­er (1788-1860) İn­gil­tə­rə­də Hey­van Hü­quq­la­rı Kon­sep­si­ya­sı­nın iş­lən­mə­si­ni tam bə­yə­nir­di.
O ya­zır­di ki, “Av­ro­pa­da in­san­la­rın tə­fək­kü­rün­də get­dik­cə hey­van hü­quq­la­rı ba­rə­də fi­kir for­ma­la­şır, təd­ri­cən köh­nə tə­səv­vür­lər, yə­ni hey­va­nın san­ki bir əş­ya və əy­lən­cə mən­bə­yi ol­ma­sı ba­rə­də fi­kir­lər da­ğı­lır. La­kin, So­pen­ha­ue­rin hey­van­la­rın hü­quq­la­rı ba­rə­də fi­kir­lə­ri ve­ge­ta­ri­an­lı­ğa şa­mil edil­mir­di. O, he­sab edir­di ki, in­san­lar ət ye­mə­sə­lər da­ha çox əziy­yət çə­kər­lər.
XIX əs­rin 90-cı il­lə­rin­də hey­van­la­ra mü­na­si­bət kəs­kin şə­kil­də pis­ləş­di; alim­lər ant­ro­po­mor­fiz­mi (qey­ri in­san tə­bi­ət­li can­lı­la­rın in­sa­ni key­fiy­yət­lə­rə ma­lik ol­ma­sı) elm­dən kə­nar he­sab edir­di­lər.
Rus fi­zio­lo­qu, No­bel mü­ka­fa­tı la­ue­ra­tı İvan Pav­lov hey­van­la­ra fi­zio­lo­ji var­lıq ki­mi ba­xır­dı, “zə­ru­rət ol­ma­dan on­la­ra ay­rı­ca bir fərd ki­mi bax­maq fan­tas­tik oyun­la­ra baş qoş­ma­ğa bən­zə­yir.” de­yir­di. Bu san­ki De­kar­tın XVII əsr­də de­di­yi fi­kir­lə­rin təs­di­qi idi: hey­van­lar sa­də­cə me­xa­nizm, sa­at ki­mi ci­haz­dır­lar, şü­ur­suz­dur­lar və hət­ta qav­ra­ma qa­bi­liy­yə­tin­dən məh­rum­dur­lar.
XX əsr­də hey­van­la­rın is­tis­ma­rı­nın güc­lən­mə­si ilə əla­qə­dar on­la­rın hü­quq­la­rı uğ­run­da hə­rə­kat mey­da­na gəl­di. Al­ma­ni­ya­da 1933-cü il­də hey­van­lar­la bağ­lı bir sı­ra qa­nun­lar qə­bul edil­di. “Klad­de­ra­datsch” sa­ti­rik jur­na­lın­da 1933-cü ilin 3 sent­yab­rın­da bir ka­ri­ka­tu­ra çə­kil­miş­di. Üzə­rin­də tib­bi təc­rü­bə apa­rı­lan hey­van­lar Ger­man Ge­rin­qi na­sist­cə­si­nə sa­lam­la­yır­dı­lar. Al­man na­sio­nal-so­sia­list par­ti­ya­sı 1933-cü il­də ha­ki­miy­yə­tə gə­lən­dən son­ra Av­ro­pa­da hey­van­la­rın mü­da­fiə­si ilə bağ­lı bir sı­ra qa­nun­lar top­lu­su çap et­di. Bu can­lı­lar (ənə­nə­vi ola­raq in­san və hey­van) ara­sın­da növ böl­gü­sü səd­di­nin gö­tü­rül­mə­si ilə bağ­lı ilk tə­şəb­büs idi.
1933-cü ilin 24 no­yab­rın­da hey­van­la­rın mü­ha­fi­zə­si ba­rə­də qa­nun top­lu­su çap olun­du.”Ye­ni Reyx”də ilk də­fə hey­va­na qar­şı qəd­dar­lı­ğa qa­da­ğa qo­yul­du.
3 iyul 1934-cü il­də ov et­mə ləğv edil­di, 1 iyul 1935-ci il­də isə Ət­raf Mü­hit Qa­nun­ve­ri­ci­li­yi qə­bul edil­di. 1937-ci il­də hey­van­la­rın av­to­mo­bil­də, 1938-ci il­də qa­tar­da mü­va­fiq qay­da­da apa­rı­lıb-gə­ti­ril­mə­si ba­rə­də Qa­nun çıx­dı. At­la­rın əziy­yət­siz nal­lan­ma­sı ba­rə­də tə­li­mat bu­ra­xıl­dı və mü­va­fiq Qa­nun qə­bul edil­di. Himm­ler həm­çi­nin “SS”-in yük­sək rüt­bə­li za­bit­lə­ri üçün ve­ge­te­ri­an die­ti­nə keç­mək ba­rə­də tə­li­mat da çap et­dir­di. Ger­man Ge­rinq hey­van­lar üzə­rin­də tib­bi təc­rü­bə­lə­rin apa­rıl­ma­sı­na da, qa­da­ğa qoy­du. Mə­mə­li hey­van­lar­dan at­la­ra, it­lə­rə və pi­şik­lə­rə xü­su­si sta­tus ve­ri­lə­rək təc­rü­bə (eks­pe­ri­ment) məq­sə­di­lə on­la­rın is­ti­fa­də­si yol­ve­ril­məz sa­yıl­dı. Tib­bi eks­pe­ri­ment apa­rıl­maq üçün na­dir hal­lar­da xü­su­si ica­zə yal­nız ins­ti­tut­la­ra ve­ri­lir­di. Ay­rı-ay­rı təd­qi­qat­çı­la­ra li­sen­zi­ya ve­ril­mir­di.
Tib­bi eks­pe­ri­ment­lər son­ra­lar kon­sent­ra­si­ya dü­şər­gə­lə­rin­də, məs. Os­ven­sim­də, həm­çi­nin di­gər dü­şər­gə­lər­də dok­tor Yo­zef Men­gen tə­rə­fin­dən əsa­sən yə­hu­di və qa­ra­çı­lar üzə­rin­də ic­ra olu­nur­du.
1945-in so­nun­da mü­ha­ri­bə­dən son­ra hey­van­la­rın is­tis­ma­rı güc­lə­nir.
Hey­van­lar haq­qın­da ge­niş­lən­di­ril­miş qa­nun­la­rın qə­bu­lu­na bax­ma­ya­raq on­la­rın heç bir hü­qu­qu yox idi. Təd­qi­qat­lar gös­tə­rir ki, qa­nun­ve­ri­ci­lik o vaxt əsa­sən in­san­la­rın ma­raq­la­rı­na uy­ğun ola­raq ha­zır­la­nır­dı.
Mə­sə­lən, hey­van­la­ra qəd­dar mü­na­si­bət­lə bağ­lı Qa­nun şəx­si mül­kiy­yə­tin, yə­ni kənd tə­sər­rü­fa­tı hey­van­la­rı­nın mü­ha­fi­zə­si məq­sə­di­lə qə­bul olun­muş­du. Ba­lıq­la­rın həd­dən ar­tıq ov­lan­ma­sı ət­raf mü­hi­tə tə­sir edər və bu da nə­ti­cə­də in­san­la­rın sağ­lam­lı­ğı­na zə­rər ye­ti­rər­di. Nə­zər­də tu­tu­lan­dan çox hey­van ov­lan­ma­sı və bra­kon­yer­lik son­da ma­liy­yə it­ki­lə­ri­nə gə­ti­rə bi­lər­di.
Təd­qi­qat­çı­lar he­sab edir­lər ki, hey­van­la­rın və­ziy­yə­ti­nin XIX əsr­də qis­mən yax­şı­laş­ma­sı ba­rə­də fi­kir ya­yıl­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, XX əsr­də və­ziy­yət xey­li pis­ləş­di. Bu ən çox II Dün­ya mü­ha­ri­bə­sin­dən son­ra baş ver­di. Hey­van­la­rın el­mi təc­rü­bə­lər­də is­ti­fa­də­si­nin ge­niş­lən­mə­si də bu­ra­ya əla­və olun­ma­lı­dır.
Oks­ford qru­pu ad­la­nan bir qrup təd­qi­qat­çı­lar qə­ra­ra gəl­di­lər ki, hey­van­la­rın is­ti­fa­də olun­ma­sı­nın güc­lən­mə­si gö­rün­mə­miş is­tis­ma­ra gə­ti­rib çı­xa­rır. 1964-cü il­də Rut Har­ri­son məş­hur “ma­şın hey­van­lar” ki­ta­bın­da fab­rik-fer­ma­la­rı tən­qid edir­di.
Oks­ford qru­pu üzv­lə­rin­dən bi­ri psi­xo­loq Ri­çard Ray­der 1965-ci il­də “Sun­day Ti­mes”da Bri­cit Bro­fi­nin “Hey­van hü­quq­la­rı” ad­lı mə­qa­lə­si­nə işa­rə edə­rək ya­zır­dı ki, bu bö­yük qə­zet­də hey­van hü­quq­la­rı ba­rə­də ya­zıl­mış ilk mə­qa­lə idi.
Les­ter Uni­ver­si­te­tin­dən (İn­gil­tə­rə ) Ro­bert Qar­ner ya­zır­dı: Har­ri­son və Bro­fi­nin iş­lə­ri ic­ti­mai ma­raq­lar­da in­san və hey­van mü­na­si­bət­lə­ri ilə bağ­lı elə bir part­la­yış tö­rət­di ki, bu da “ye­ni əx­laq”ın ya­ran­ma­sı­na gə­tir­di. Bro­fi ya­zır­dı “in­san­la di­gər növ­lər ara­sın­da mü­na­si­bət­lər so­nun­cu­nun fa­si­lə­siz is­tis­ma­rı­dır. On­lar bi­zə iş­lə­yir­lər, on­la­rı ye­yi­rik və on­lar­dan pal­tar dü­zəl­di­rik. On­la­rı ya­rı­rıq, əv­vəl­lər on­la­rı bi­zim al­lah­la­rı­mı­za qur­ban gə­ti­rir­dik, on­la­rın da­xi­li or­qan­la­rı üzə­rin­də təc­rü­bə­lər apa­rı­rıq...”. Son­ra­lar, 1971-ci il­də Ray­der çox ya­yıl­mış və tə­sir­li olan “Hey­van­lar, in­san­lar və əx­laq: hey­van­la­ra qar­şı qəd­dar­lıq mə­sə­lə­lə­ri” əsə­ri­nin mü­əl­lif­lə­rin­dən bi­ri ol­du.
1970-ci il­də Ray­der ilk də­fə ola­raq “spe­şie­sizm” ter­mi­ni­ndən is­ti­fa­də et­di. İn­gi­lis di­lin­də olan bu söz hər han­sı bir nö­və qar­şı ay­rı-seç­ki­lik mə­na­sı­nı ve­rir­di.
Son­ra­lar məş­hur Avst­ra­li­ya ali­mi Pi­ter Sin­gerin spe­şie­sizm sö­zü­nü 1975-ci il­də “Hey­van­la­rın azad olun­ma­sı” ad­lı ki­ta­bın­da ter­min ki­mi iş­lət­mə­si bu­nun hey­van hü­quq­la­rı­nın mü­da­fiə hə­rə­ka­tı iş­ti­rak­çı­la­rı tə­rə­fin­dən qə­bul edil­mə­si­nə gə­tir­di və bu söz 1989-cu il­də çıx­mış “İn­gi­lis di­li­nin Oks­ford lü­ğə­ti­nə” da­xil edil­di.
Pi­ter Sin­ge­rin “Hey­van­la­rın azad olun­ma­sı” ki­ta­bı­nın 1975-ci il­də ABŞ-da və 1976-cı il­də Bö­yük Bri­ta­ni­ya­da çap olun­ma­sı dün­ya alim­lə­ri içə­ri­sin­də hey­van haq­la­rı­na ma­ra­ğı ar­tır­mış ol­du.
Tom Re­qan 2001-ci il­də ya­zır­dı, fi­lo­sof­lar son 20 il­də hey­van haq­la­rı ba­rə­də, əv­vəl­ki 2000 il ər­zin­də ya­zıl­dı­ğın­dan çox yaz­mış­lar.
Bö­yük Bri­ta­ni­ya­da hü­quq tə­lə­bə­si Ron­ni Li 1971-ci il­də Lu­ton şə­hə­rin­də ov­çu­luq­la mü­ba­ri­zə fə­al­la­rı qru­pu­nu ya­rat­dı. On­lar ov­çu­la­rın av­to­mo­bil­lə­ri­nə hü­cum edir, şin­lə­ri­ni de­şir, şü­şə­lə­ri­ni sın­dı­rır və öz hə­rə­kət­lə­ri­ni “fə­al əzab­çək­mə” ad­lan­dı­rır­dı­lar. 1973-cü il­də on­lar İn­gil­tə­rə­nin Mil­ton Kins şə­hə­rin­də­əc­za­çı­lıq la­bo­ra­to­ri­ya­sın­da yan­ğın tö­rət­di­lər. 1974-cü il­də Li və di­gər bir fə­al 3 il­lik həbs cə­za­sı­na məh­kum olun­du­lar. La­kin, 12 ay son­ra on­lar bu­ra­xıl­dı­lar. 1976-cı il­də Li 30 nə­fər­dən iba­rət tə­rəf­daş top­la­ya­raq “Hey­van Azad­lı­ğı Cəb­hə­si”ni ya­rat­dı. O he­sab edir­di ki, bu ad hey­van­la­rı is­tis­mar edən­lə­rə dinc­lik ver­mə­yə­cək­dir. İn­di “Hey­van Azad­lı­ğı Cəb­hə­si ”dün­ya­nın 38 öl­kə­sin­də fəa­liy­yət­də­dir.
2002-ci il­də ABŞ-ın Fe­de­ral Təh­qi­qat Bü­ro­su elan et­di ki, adı çə­ki­lən Cəb­hə öl­kə­nin təh­lü­kə­siz­li­yi­nə bir ter­ror­çu təş­ki­lat ki­mi zə­rər ye­ti­rir. 2005-ci il­də ABŞ-ın Mil­li Təh­lü­kə­siz­lik Na­zir­li­yi bu təş­ki­la­tı “da­xi­li ter­ror təh­lü­kə­si” si­ya­hı­sı­na da­xil et­di.
2008-ci il­də İs­pa­ni­ya bə­zi hey­van növ­lə­ri ba­rə­də qa­nun qə­bul edən ilk döv­lət ol­du. “İn­sa­na­bən­zər mey­mun­lar” ba­rə­də qə­bul edil­miş qa­nun­da mey­mun­lar üzə­rin­də hər han­sı bir təc­rü­bə­nin qo­yul­ma­sı­na, on­la­rın sirk və te­le­vi­zi­ya proq­ram­la­rı üçün sax­la­nıl­ma­sı­na qa­da­ğa qo­yu­lur və zoo­park­lar­da sax­la­nıl­ma şə­rai­ti­nin yax­şı­laş­dı­rıl­ma­sı tə­ləb olu­nur­du.
İs­veç­rə Av­ro­pa­da Hey­van hü­quq­la­rı­nın mü­da­fiə­si sa­hə­sin­də apa­rı­cı döv­lət­dir. 2008-ci il­də hey­van haq­la­rı ba­rə­də Qa­nun qüv­və­yə min­di ki, bu­ra­da ilk də­fə ola­raq məh­kə­mə­də “hey­van və­ki­li” mə­sə­lə­si qo­yu­lur­du. Həm­çi­nin Qa­nun­da vəh­şi və ev hey­van­la­rı ilə mü­na­si­bə­tə də­qiq req­la­ment mü­əy­yən­ləş­di­ril­miş­di.
Ni­der­land­da ya­ra­dıl­mış “Hey­van­la­rın Mü­da­fiə­si Par­ti­ya­sı” ilk si­ya­si par­ti­ya­dır. Vəh­şi hey­van­lar üçün par­ti­ya 2002-ci il­də ya­ra­dı­lıb. Par­ti­ya Al­ma­ni­ya­da ol­du­ğu ki­mi öl­kə kons­ti­tu­si­ya­sın­da hey­van hü­quq­la­rı­na yer ay­rıl­ma­sı və hey­van­la­rın mü­da­fiə­si ba­rə­də ay­rı­ca qa­nun iş­lən­mə­si üçün ça­lı­şır. 2007-ci il­də Par­ti­ya se­çi­ci­lə­rin 2,5%-nin sə­si­ni top­la­ya­raq par­la­ment­də 9 yer al­dı.
2010-cu ilin yan­va­rın­da zoo­loq Lo­ri Ma­ri­no və Emo­ri Uni­ver­si­te­tin­dən olan həm­kar­la­rı del­fin­lər üzə­rin­də ana­to­mik təd­qi­qat apar­dı­lar. Maq­nit re­zo­nans to­moq­ra­fi­ya­sı ilə del­fi­nin bey­ni ska­ne­rə çə­kil­di və nə­ti­cə di­gər mə­mə­li­lər­lə mü­qa­yi­sə olun­du. Bəl­li ol­du ki, in­sa­na ya­xın olan şim­pan­ze ilə mü­qa­yi­sə­də del­fi­nin bey­ni çə­ki­si­nə gö­rə xey­li iri­dir və on­la­rın hə­rə­kə­ti yük­sək zeh­ni in­ki­şa­fa də­la­lət edir.
Bu sə­bə­bə gö­rə bir çox elm nü­ma­yən­də­lə­ri tək­lif edir­di ki, del­fin­lə­rə “qey­ri in­san tə­bi­ət­li şəx­siy­yət” ki­mi bax­maq­la on­la­ra fər­di hü­quq­lar ve­ril­sin.
Son­da onu xa­tır­lat­maq is­tə­yi­rik ki, biz hər bi­ri­miz şü­ur­lu var­lıq ola­raq, is­tər vəh­şi tə­biə­tin, is­tər­sə də ev hey­van­la­rı­nın ri­fa­hı, gə­lə­cə­yi üçün bö­yük mə­su­liy­yət da­şı­dı­ğı­mı­zı dərk et­mə­li­yik. Biz nö­vün­dən, cin­sin­dən ası­lı ol­ma­ya­raq bü­tün hey­van­la­rı sev­mək­lə, qo­ru­maq­la, həm­çi­nin on­la­rın ya­şa­maq haq­la­rı­na hör­mət­lə ya­naş­maq­la, ey­ni za­man­da in­san nəs­li­nin Yer pla­ne­tin­də xoş­bəxt ya­şa­ma­sı­na xid­mət et­miş olu­ruq. Hey­van­lar­la hu­ma­nist­cə­si­nə dav­ran­maq: xəs­tə, atıl­mış, kim­sə­siz hey­van­la­ra qay­ğı və mər­hə­mət gös­tər­mək zə­ru­rə­ti­ni hər bi­ri­miz vic­dan bor­cu he­sab et­mə­li­yik.

"YER VƏ İNSAN" jurnalı № / 04/ MAY- İYUN