Tə­bii sər­vət­lər haq­qın­da

Mir­zə­li Fə­tə­li­yev
mü­hən­dis-geo­loq

Tə­bi­ət, he­sab­la­nıl­ma­sı müm­kün ol­ma­yan də­yə­rə ma­lik olan bir sər­vət və ne­mət­dir. Tə­bii sər­vət­lər de­dik­də, bə­şə­riy­yə­tin var­lı­ğı üçün zə­ru­ri olub, kənd tə­sər­rü­fa­tı və sə­na­ye­də ha­zır şə­kil­də is­ti­fa­də olu­nan tə­bi­ət ele­ment­lə­ri ba­şa dü­şü­lür. Gü­nəş ener­ji­si, Ye­rin da­xi­li is­ti­li­yi, su, tor­paq ör­tü­yü, bio­lo­ji müx­tə­lif­lik, fay­da­lı qa­zın­tı­lar, əl­ve­riş­li iq­lim şə­rai­ti və s. tə­bii sər­vət­lər sa­yı­lır.
Ümu­miy­yət­lə, tə­biə­tin ün­sür və gü­cü məh­sul­dar qüv­və­lə­rin müa­sir in­ki­şaf sə­viy­yə­sin­də is­teh­lak məh­su­lu və ya is­teh­sal va­si­tə­si ki­mi is­ti­fa­də olu­na bi­lər­sə bu, tə­bii sər­vət­dir (eh­ti­yat­dır, re­surs­dur).
Tə­biə­tin ele­ment və xü­su­siy­yə­ti mad­di ne­mət­lər is­teh­sa­lın­da bi­liava­si­tə iş­ti­rak et­mir­sə, am­ma onun in­ki­şa­fı­na tə­sir gös­tə­rə bi­lir­sə, bu tə­bii şə­ra­it­dir (tem­pe­ra­tur, rel­yef, iq­lim çay şə­bə­kə­si və s.).
Ümu­miy­yət­lə, tə­bii mü­hit cə­miy­yət üçün 3 funk­si­ya ye­ri­nə ye­ti­rir:
1.Tə­bii eh­ti­yat­lar­la tə­min edir;
2.Tul­lan­tı­lı zə­rər­li mad­də­lə­ri as­simi­liya­si­ya edir;
3.Mü­əy­yən xid­mət­lər­də (rek­rea­si­ya,es­te­tik) iş­ti­rak edir.
At­mos­fe­rin aşa­ğı, li­tos­fe­rin üst his­sə­si, hid­ros­fer və bi­os­fe­rin qar­şı­lıq­lı tə­mas­da ol­du­ğu, nü­fuz edə­rək də­yiş­di­yi sa­hə coğ­ra­fi tə­bə­qə ad­la­nır ki, o da çox zən­gin və müx­tə­lif məq­səd­li tə­bii sər­vət­lər­lə zən­gin­dir. Tə­bii sər­vət­lər ey­ni za­man­da müx­tə­lif coğ­ra­fi­ya­ya ma­lik ol­maq­la, adam­ba­şı­na dü­şən miq­dar­la da fərq­li­di­lər.
Azər­bay­can zən­gin tə­bii sər­vət­lə­rə ma­lik öl­kə­dir. Av­ro­pa ilə Asi­ya­nın or­taq qa­pı­sı olan Azər­bay­can, əl­ve­riş­li tə­bii-coğ­ra­fi şə­rai­ti və zən­gin tə­bii sər­vət­lə­ri ilə da­im diq­qət mər­kə­zin­də ol­muş­dur.
İn­san tə­rə­fin­dən is­ti­fa­də edi­lən tə­bii sər­vət­lər ol­duq­ca müx­tə­lif olub, on­la­rın tə­yi­na­tı, mən­şə­yi, is­ti­fa­də üsul­la­rı müx­tə­lif­dir. Bu isə on­la­rı mü­əy­yən is­ti­qa­mət­də sis­tem­ləş­dir­mə­yi tə­ləb edir. Tə­bii sər­vət­lə­rin təs­ni­fi üz­rə bir ne­çə ya­naş­ma­lar möv­cud­dur.
Mən­şə­yi­nə gö­rə tə­bii sər­vət­lər bio­lo­ji, mi­ne­ral və ener­ge­tik re­surs­la­ra bö­lü­nür.
Bio­lo­ji re­surs­lar – bu­ra bi­os­fe­rin bü­tün can­lı mü­hit əmə­lə­gə­ti­rən kom­po­nent­lə­ri (pro­du­sent­lər, kon­su­ment­lər və re­du­sent­lər və on­lar­la bağ­lı ge­ne­tik re­surs­lar) da­xil­dir (Pey­mers, 1990). On­lar in­san­la­rın mad­di və mə­nə­vi ne­mət­lə­ri­nin mən­bə­yi sa­yı­lır. Bu­ra mə­də­ni bit­ki­lər, ev hey­van­la­rı, mən­zə­rə­li land­şaft­lar, mik­ro­or­qa­nizm­lər, bit­ki re­surs­la­rı, hey­va­nat alə­mi və s. aiddir.
Mi­ne­ral re­surs­lar – Bu­ra li­tos­fe­ri təş­kil edən və is­ti­fa­də üçün ya­rar­lı bü­tün mad­də­lər da­xil­dir. On­lar xalq tə­sər­rü­fa­tın­da mi­ne­ral xam­mal, ya­xud ya­na­caq ki­mi is­ti­fa­də olu­nur. Mi­ne­ral xam­mal fi­liz­dir­sə on­dan me­tal alı­nır və qey­ri -fi­liz­dir­sə, on­dan qey­ri me­tal­lar(fos­for və b.) əl­də edi­lir, ya­xud da ti­kin­ti ma­te­ria­lı ki­mi is­ti­fa­də olu­nur.
Mi­ne­ral eh­ti­yat­lar ya­na­caq ki­mi (daş kö­mür, neft, qaz. qay­nar şist­lər, torf, odun­caq, atom ener­ji­si) is­ti­fa­də edil­mək­lə ya­na­şı, bu­xar və elekt­rik əl­də et­mək üçün mü­hər­rik­lər­də ener­ji mən­bə­yi ro­lu­nu oy­na­yır­sa, on­lar ya­na­caq-ener­ge­tik re­surs­lar ad­la­nır.
Ener­ge­tik re­surs­lar. Gü­nəş və kos­mos, atom-ener­ge­ti­ka­sı, ya­na­caq- ener­ge­ti­ka­sı, ter­mal və di­gər ener­ji mən­bə­lə­ri­nin məc­mu­su ener­ge­tik re­surs­lar ad­la­nır.
İs­teh­sa­lat­da is­ti­fa­də olun­ma­sı­na gö­rə tə­bii sər­vət­lə­rin aşa­ğı­da­kı təs­ni­fa­tı var­dır:
- Tor­paq fon­du. Hər han­sı bir öl­kə, ra­yon, ya­xud bü­tün dün­ya əra­zi­lə­rin­də­ki tor­paq­lar öz tə­yi­na­tı­na gö­rə aşa­ğı­da­kı qrup­la­ra da­xil olur: kənd tə­sər­rü­fa­tı, ya­şa­yış mən­tə­qə­lə­ri, qey­ri-kənd tə­sər­rü­fa­tı tə­yi­nat­lı (sə­na­ye, nəq­liy­yat, dağ-mə­dən və b.). Dün­ya­nın tor­paq fon­du – 13,4 mil­yard hek­tar təş­kil edir.
- Bit­ki ör­tü­yü fon­du – Qu­ru his­sə­nin tor­paq fon­du­nun bir his­sə­si olub bu­ra me­şə fon­du və ot­laq­lar da­xil­dir. Bu əra­zi­lər­də kənd tə­sər­rü­fa­tı is­teh­sa­lı və xü­su­si mü­ha­fi­zə olu­nan ob­yekt­lər (qo­ruq və b.) təş­kil olu­nur və bun­lar bio­lo­ji re­surs­la­rın bir his­sə­si sa­yı­lır.
- Su re­surs­la­rı - Tə­sər­rü­fat­da müx­tə­lif məq­səd­lər üçün is­ti­fa­də edi­lən ye­ral­tı və ye­rüs­tü su­la­rın məc­mu­su (əsas mən­bə­yi çay su­la­rı he­sab edi­lən şi­rin su re­surs­la­rı xü­su­si əhə­miy­yət kəsb edir).
- Hid­roe­ner­ji re­surs­la­rı – Çay su­la­rı və okea­nın qa­bar­ma – çə­kil­mə fəa­liy­yə­ti və s.
- Fau­na re­surs­la­rı – Eko­lo­ji ta­raz­lı­ğı poz­ma­dan in­san tə­rə­fin­dən is­ti­fa­də olu­nan su, me­şə və baş­qa yer­lər­də məs­kun­la­şan hey­van­lar.
- Fay­da­lı qa­zın­tı­lar (fi­liz, qey­ri-fi­liz, ya­na­caq-ener­ge­tik) – Tə­sər­rü­fat­da is­ti­fa­də olu­na bi­lən tə­bii mi­ne­ral­la­rın tə­bii geo­lo­ji pro­ses­lərin nə­ti­cə­si ola­raq top­lan­ma­sı. Top­la­nan fay­da­lı qa­zın­tı­lar, sə­na­ye əhə­miy­yət­li ya­taq­lar əmə­lə gə­ti­rir.
İn­san tə­rə­fin­dən is­ti­fa­də edil­mə vax­tı­na gö­rə tə­bii sər­vət­lər re­al və po­ten­si­al re­surs­la­ra bö­lü­nür.
Re­al tə­bii sər­vət­lə­rə ha­zır­da in­san­la­rın is­teh­sa­lat pro­se­sin­də is­ti­fa­də et­di­yi tə­bii re­surs­lar aiddir. Bun­la­ra mi­sal ola­raq ilk növ­bə­də is­ti­fa­də olu­nan tor­paq­lar, müx­tə­lif bit­ki­lər, ov ba­lıq­la­rı, is­teh­sal olu­nan neft, daş kö­mür, qaz, elekt­rik ener­ji­si və s. da­xil­dir. Mə­lum ol­du­ğu ki­mi, in­san­lar öz­lə­ri­nin ilk in­ki­şaf döv­rün­də tor­paq, bit­ki və hey­va­nat alə­min­dən pri­mi­tiv is­ti­fa­də et­miş, son­ra­lar isə tex­ni­ka ilə si­lah­la­na­raq hey­van, quş və ba­lıq ov­la­mış, me­şə­lə­ri qır­mış, tor­pa­ğı be­cər­miş, da­ha son­ra­lar neft, daş kö­mür, qaz is­teh­sal et­miş, ya­xın za­man­lar­da isə atom ener­ji­sin­dən is­ti­fa­də et­mə­yə baş­la­mış­dır.
Po­ten­si­al tə­bii re­surs­lar isə mü­əy­yən sə­bəb­lər­dən (əsa­sən tex­ni­ki sə­bəb­dən) in­san tə­rə­fin­dən ya is­ti­fa­də edil­mir, ya­xud da ki­fa­yət də­rə­cə­də is­ti­fa­də olun­mur. Bu­ra Gü­nəş ener­ji­si, də­niz qa­bar­ma – çə­kil­mə­lə­ri, kü­lək və s. aiddir. Tə­bii sər­vət­lər ele­men­tar ( və ya sa­də) və komp­leks (və ya mü­rək­kəb) re­surs­la­ra ay­rı­lır.
Ele­men­tar re­surs­lar tər­ki­bi­nə gö­rə yek­cins (ok­si­gen, hid­ro­gen, də­mir, kü­lək ener­ji­si və s.), komp­leks re­surs­lar isə bir ne­çə ele­ment­dən təş­kil olu­nur (at­mos­fer ha­va­sı, tor­paq, su, fi­liz, daş kö­mür və s.)
Mə­lum ol­du­ğu ki­mi, in­san öz tə­sər­rü­fat fəa­liy­yə­tin­də tə­bii re­surs­la­ra tə­sir gös­tə­rir. Bu sə­bəb­dən on­la­rın ço­xu aza­lır və son nə­ti­cə­də ta­ma­mi­lə tü­kə­nir. Odur ki, tə­bii re­surs­la­rın uço­tu apa­rıl­dıq­da və on­lar tə­sər­rü­fat üçün əl­də edil­dik­də on­la­rın eh­ti­ya­tı­nın tü­kən­mə­si an­la­yı­şın­dan is­ti­fa­də olu­nur. Tə­bii re­surs­la­rın be­lə təs­ni­fa­tı eko­lo­ji təs­ni­fat da ad­la­nır.
Bü­tün tə­bii sər­vət­lər tü­kən­mə də­rə­cə­si­nə gö­rə iki qru­pa - tü­kə­nən və tü­kən­mə­yən - bö­lü­nür.
Tü­kə­nən tə­bii sər­vət­lər Yer qa­bı­ğın­da və ya land­şaft mü­hi­tin­də əmə­lə gə­lir, la­kin on­la­rın həc­mi və ya­ran­ma sü­rə­ti za­ma­nın geo­lo­ji şka­la­sı ilə öl­çü­lür. Bu­nun­la be­lə, in­san tə­rə­fin­dən on­la­rın is­ti­fa­də­si­nin həc­mi çox olur və tə­bii bər­pa sü­rə­ti ilə uy­ğun de­yil. Bu­nun nə­ti­cə­sin­də bu tə­bii sər­vət­lə­rin tü­kən­mə­si qa­çıl­maz­dır. Tü­kə­nən tə­bii sər­vət­lər qru­pu­na müx­tə­lif sü­rət­lə və müx­tə­lif həcm­də əmə­lə gə­lən sər­vət­lər da­xil­dir. Bu ba­xım­dan, tü­kə­nən tə­bii sər­vət­lər bər­pa olu­na bil­mə­yən, bər­pa olu­nan və nis­bə­tən bər­pa olu­na bi­lən növ­lə­rə ay­rı­lır.
Bər­pa olu­na bil­mə­yən tə­bii sər­vət­lə­rə de­mək olar ki, bü­tün fay­da­lı qa­zın­tı­lar və qis­mən tor­paq re­surs­la­rı aiddir. Bu­nun­la be­lə bü­tün mi­ne­ral re­surs­lar tü­kə­nən, ey­ni za­man­da bər­pa olun­ma­yan re­surs­lar he­sab olu­nur.
Tor­paq re­surs­la­rı tə­bii hal­da in­san fəa­liy­yə­ti­nin mad­di ba­zi­si sa­yı­lır. Əra­zi­nin mə­nim­sə­nil­mə müm­kün­lü­yü və tə­sər­rü­fat fəa­liy­yə­ti­nə rel­yef şə­rai­ti əhə­miy­yət­li də­rə­cə­də tə­sir gös­tə­rir. Mə­sə­lən, kar­xa­na üçün və ya iri sə­na­ye və mül­ki ti­kin­ti za­ma­nı sü­ni su­rət­də rel­ye­fin də­yi­şil­mə­si­lə po­zul­muş əra­zi (tor­paq) bir da­ha tə­bii hal­da bər­pa olu­na blməz.
Bər­pa olu­nan tə­bii sər­vət­lə­rə bit­ki ör­tü­yü və hey­va­nat alə­mi aiddir. Bun­lar bir-iki in­san öm­rü qə­dər az bir za­man ər­zin­də bər­pa olu­na bi­lir.
Nis­bi bər­pa olu­nan və ya məh­dud bər­pa olu­nan tə­bii sər­vət­lə­rə aşa­ğı­da­kı tə­bii sər­vət­lər aiddir:
- Məh­sul­dar əki­nə ya­rar­lı tor­paq­lar ol­duq­ca az sa­hə tu­tur və mə­lu­mat­la­ra əsa­sən qu­ru­da cə­mi 1,5-2,5 mil­yard ha təş­kil edir. Bi­rin­ci mün­bit­lik sin­fi­nə aid olan ən məh­sul­dar tor­paq­lar isə 400 mln. ha sa­hə tu­tur (E.P.Ro­ma­no­va və b., 1993). Məh­sul­dar tor­paq­lar çox təd­ri­ci ola­raq əmə­lə gə­lir. Mə­sə­lən, qa­ra­tor­paq ti­pi­nin 1mm qa­lın­lıq­lı hu­mus ho­ri­zon­tu­nun əmə­lə gəl­mə­si­nə təx­mi­nən 100 il vaxt la­zım­dır. Bu­nun­la be­lə, tor­paq­dan sə­mə­rə­siz is­ti­fa­də edil­mə­si ilə əla­qə­dar güc­lü ero­zi­ya pro­se­si nə­ti­cə­sin­də yal­nız bir il ər­zin­də tor­pa­ğın ən qiy­mət­li üst mün­bit qa­tı­nın bir ne­çə san­ti­metr da­ğıl­ma­sı­na sə­bəb olur. Son 50 il ər­zin­də ək­sər döv­lət­lə­rin əra­zi­sin­də tor­pa­ğın da­ğıl­ma­sı pro­se­si ol­duq­ca in­ten­siv ge­dir. Bu tor­paq­la­rın bər­pa olun­ma­sı­na 1000 il­lər­lə vaxt tə­ləb olu­nur. Bu, tor­paq re­surs­la­rı­nı «nis­bi bər­pa olu­nan» re­surs­lar qru­pu­na aid et­mə­yə əsas ve­rir.
- Ha­zır­da sə­na­ye əhə­miy­yət­li ye­tiş­miş yaş­lı me­şə­lər in­ten­siv is­tis­mar edi­lir. Bu hal ən çox tro­pik me­şə­lər­də mü­şa­hi­də olu­nur. Ru­si­ya­da , həm­çi­nin Ni­ge­ri­ya, Kos­ta-Ri­ke, Fi­lip­pin, Tai­land, İn­do­ne­zi­ya və Vyet­nam ki­mi in­ki­şaf et­mək­də olan öl­kə­lər­də ye­tiş­miş yaş­lı me­şə­lə­rin sa­hə­si­nin azal­ma­sı çox sü­rət­lə ge­dir. Be­lə me­şə­lə­rin bər­pa­sı­na azı bir-iki əsr vaxt tə­ləb olu­nur və on­la­rın ol­du­ğu ki­mi tə­bii ha­lın­da bər­pa olun­ma­sı qey­ri-müm­kün­dür.
- Bit­ki ör­tü­yü­nün in­ten­siv ant­ro­po­gen təz­yiq nə­ti­cə­sin­də deq­ra­da­si­ya­ya uğ­ra­ma­sı və məhv edil­mə­si on­la­rın bər­pa olun­ma­yan tə­bii sər­vət­lər qru­pu­na keç­mə­si­nə sə­bəb ola bi­lər. Bio­lo­ji növ (bit­ki, ya­xud hey­van) nə qə­dər möv­cud­dur­sa, o, pla­ne­tin bər­pa olu­nan his­sə­si sa­yı­lır. Nö­vün yo­xa çıx­ma­sı ilə o, əbə­di ola­raq Yer üzə­rin­dən si­lin­miş olur.
Tü­kən­mə­yən tə­bii re­surs­la­ra okea­nın su re­surs­la­rı, iq­lim re­surs­la­rı, yer tə­ki­nin ener­ji­si, də­niz qa­bar­ma­sı və dal­ğa­lar da­xil­dir.
Pla­ne­tar miq­yas­da su eh­ti­yat­la­rı prak­ti­ki ola­raq tü­kən­mə­yən re­surs he­sab edil­mə­si fak­tı mə­lum­dur. La­kin Yer sət­hin­də su is­ti­fa­də­si sis­te­min­də şi­rin su eh­ti­ya­tı qey­ri-bə­ra­bər pay­lan­mış­dır. Arid və su­ba­rid sa­hə­lər­də ge­niş əra­zi­lər­də su­yun ça­tış­maz­lı­ğı xü­su­si­lə mü­şa­hi­də olu­nur. Su­dan qey­ri-sə­mə­rə­li is­ti­fa­də olun­ma­sı nə­ti­cə­sin­də re­gi­on­lar sə­viy­yə­sin­də və lo­kal sə­viy­yə­də su eh­ti­ya­tı­nın fa­ciə­li azal­ma­sı baş ve­rir.
Duz­lu də­niz su­yu­nun şi­rin­ləş­di­ril­mə­si tex­no­lo­gi­ya­sı ar­tıq mə­lum­dur. Odur ki, Dün­ya okea­nı, duz­lu göl­lər və duz­lu ye­ral­tı su­lar gə­lə­cək­də po­ten­si­al su re­surs­la­rı ki­mi is­ti­fa­də olu­na bi­lər. Bər­pa olu­nan şi­rin su­yun il­lik miq­da­rı o qə­dər də bö­yük ol­ma­yıb müx­tə­lif mə­lu­mat­la­ra gö­rə 41-45 min km3 təş­kil edir. Tə­bi­ət­dən və su eh­ti­yat­la­rın­dan sə­mə­rə­li is­ti­fa­də edil­di­yin­də bu su eh­ti­yat­la­rı tü­kən­məz re­surs ki­mi qiy­mət­lən­di­ri­lə bi­lər. La­kin bu prin­sip­lər po­zul­duq­da eko­lo­ji və­ziy­yət ol­duq­ca kəs­kin­lə­şə bi­lər və hət­ta pla­ne­tar miq­yas­da tə­miz şi­rin su de­fi­si­ti ya­ra­na bi­lər. Tə­bii mü­hi­tin ya­ra­dı­cı­sı Al­lah, müx­tə­lif məq­səd­lər üçün öz eh­ti­yac­la­rı­nı ödə­mə­li olan bə­şə­riy­yə­tə hər il la­zım ol­du­ğun­dan hət­ta 10 də­fə çox su «bəxş» edir.
Konk­ret əra­zi və re­gio­nun ma­lik ol­du­ğu is­ti­lik və rü­tu­bət eh­ti­ya­tı sa­yı­lan iq­lim re­surs­la­rı ət­raf mü­hit­də prak­ti­ki ola­raq azal­mır, la­kin in­san fəa­liy­yə­ti nə­ti­cə­sin­də key­fiy­yə­ti pis­lə­şə və is­ti­fa­də­si məh­dud­la­şa bi­lir. Mə­sə­lən, su­yun miq­da­rı azal­ma­sa da, iç­mə­li su­yun miq­da­rı aza­lır. Bu tə­bii sər­vət­lər yal­nız müa­sir tex­ni­ka və tex­no­lo­gi­ya­nın kö­mə­yi ilə (su­yun, to­zun, qa­zın tə­miz­lən­mə­si, həm­çi­nin sə­hiy­yə-gi­gi­ye­na iş­lə­ri) tü­kən­məz qa­la bi­lər.
Biz ümu­mi ola­raq tə­bii sər­vət­lə­rin aşa­ğı­da­kı təs­ni­fa­tı üz­rə sis­tem­ləş­di­rə­cə­yik:
Tə­bii sər­vət­lə­rin təs­ni­fa­tı
Gü­nəş ener­ji­si
Ye­rin da­xi­li is­ti­li­yi
Su­lar
Çay­lar
Göl­lər
Su an­bar­la­rı
Tor­paq­lar
Əki­nə ya­rar­lı sa­hə­lər
Ço­xil­lik əkin sa­hə­lə­ri
Din­cə qo­yul­muş sa­hə­lər
Bi­çə­nək­lər
Örüş
Hə­yət­ya­nı sa­hə­lər
Bağ və bos­tan
Me­şə sa­hə­lə­ri
Kol­luq sa­hə­lə­ri
Ya­rar­sız sa­hə­lər
Fay­da­lı qa­zın­tı­lar
Mi­ne­ral ya­na­caq
Qa­ra me­tal fi­liz­lə­ri
Əl­van me­tal fi­liz­lə­ri
Nə­cib me­tal fi­liz­lə­ri
Na­dir me­tal və sə­pin­ti ele­ment­lə­ri
Kim­ya sə­na­ye­si üçün fi­liz­lər
Sə­na­ye xam­ma­lı fi­liz­lə­ri
Flüs­lər, me­tal­lur­gi­ya sə­na­ye­si üçün oda­da­vam­lı xam­mal və du­lus­çu­luq is­teh­sa­lı üçün xam­mal
Ti­kin­ti ma­te­ri­al­la­rı
Qiy­mət­li və zər­gər­lik daş­la­rı
Ye­ral­tı iç­mə­li şi­rin su­lar
Mi­ne­ral su­lar
Fau­na və flo­ra
1.Me­şə­lər
2. Xü­su­si­lə qiy­mət­li me­şə sa­hə­lə­ri
3. Tə­bi­ət abi­də­lə­ri
4. Geo­lo­ji-po­le­on­to­lo­ji ob­yekt­lər
5. Azər­bay­ca­nın “Qır­mı­zı ki­ta­bı”na sa­lın­mış və iş­ğal əra­zi­lə­rin­də qal­mış növ­lər
6. Xü­su­si mü­ha­fi­zə olu­nan tə­bi­ət əra­zi­lə­ri (Qo­ruq­lar və ya­saq­lıq­lar)
Tə­bi­ət­dən sə­mə­rə­li is­ti­fa­də, tə­bi­ət­dən is­ti­fa­də­nin plan­laş­dı­rıl­ma­sı, ida­rə olun­ma­sı, eko­lo­ji iq­ti­sa­di və­ziy­yə­tin proq­noz­laş­dı­rıl­ma­sı, tə­bii sər­vət po­ten­sia­lı­nın eko­lo­ji-iq­ti­sa­di qiy­mət­lən­di­ril­mə­si­ni tə­ləb edir.
Bey­nəl­xalq hü­quq prin­sip­lə­ri­nə, BMT və ATƏT-in qə­rar və qət­na­mə­lə­ri­nə mə­həl qoy­ma­yan və dün­ya döv­lər­lə­ri­nin də mə­sə­lə­yə bi­ga­nə­li­yi uc­ba­tın­dan hə­lə də cə­za­sız qa­lan er­mən­lə­rin fa­şist si­ya­sə­ti mis­li gö­rün­mə­miş həd­də da­vam edir.
Tə­biə­tin qo­run­ma­sın­da əsas güc döv­lə­tin özü­dür. Döv­lət, tə­biə­tin qo­run­ma­sı­nın hər bir for­ma­sı­na is­ti­qa­mət ve­rir. Qa­baq­cıl döv­lət­lər tə­biə­ti qo­ru­maq üçün müx­tə­lif təd­bir­lər gö­rür­lər ki, on­la­rın da baş­lı­ca­sı aşa­ğı­da­kı­lar­dır:
- tə­bii sər­vət­lə­rin eh­ti­ya­tı­nı mü­əy­yən et­mək, on­lar­dan plan­lı və sə­mə­rə­li is­ti­fa­də et­mə­yin qay­da­la­rı­nı tap­maq, bər­pa olu­na bi­lən sər­vət­lə­rin da­ha da ar­tı­rıl­ma­sı (Bu təd­bir­lə­rin düz­gün və sə­mə­rə­li ol­ma­sı öl­kə­də el­min in­ki­şa­fın­dan, tex­ni­ki tə­rəq­qi­dən və tə­bii sər­vət­lə­rə mü­na­si­bət­dən ası­lı­dır);
- tə­bii sər­vət­lər­dən sə­mə­rə­li is­ti­fa­də edil­mə­si və qo­run­ma­sı haq­qın­da qa­nun­la­rın qə­bul edil­mə­si;
- qa­nun və qə­rar­la­rın ic­ra­sı­na dai­mi nə­za­rət edil­mə­si;
- tə­biə­tin qo­run­ma­sı ilə bir­ba­şa məş­ğul olan el­mi-təd­qi­qat mü­əs­si­sə­lə­ri və döv­lət ida­rə­lə­ri­nin ya­ra­dıl­ma­sı;
- tə­biə­tin qo­run­ma­sı el­mi­ni əha­li ara­sın­da yay­maq, bu sa­hə­də şi­fa­hi və ya­zı­lı təb­li­ğa­tı ge­niş­lən­dir­mək üçün bü­tün kol­lek­tiv­lə­ri və müx­tə­lif mü­tə­xəs­sis­lə­ri cəlb et­mək, ha­be­lə on­la­rın işi­nə düz­gün is­ti­qa­mət ve­ril­mə­si;
- qiy­mət­li tə­bii sər­vət­lə­ri sax­la­maq, bər­pa olu­na bi­lən sər­vət­lə­rin eh­ti­ya­tı­nı da­ha da ar­tır­maq, tə­biə­tin nə də­rə­cə­də sə­mə­rə­li is­ti­fa­də edil­di­yi­ni və də­yiş­di­ril­di­yi­ni bil­mək, müa­sir in­sa­nın el­mi-es­te­tik tə­lə­ba­tı­nı ödə­mək məq­sə­di­lə müx­tə­lif qo­ruq­la­rın təş­kil edil­mə­si;
- sər­həd­lə­rə ta­be ol­ma­yan tə­bii sər­vət­lə­ri (bi­os­fe­ri, xü­su­sən, kö­çə­ri quş­la­rı, oke­an və də­niz sər­vət­lə­ri­ni, bir ne­çə döv­lə­tin əra­zi­sin­dən ke­çən çay­la­rı, at­mos­fer ha­va­sı­nı) qo­ru­maq üçün bey­nəl­xalq xa­rak­ter­li və döv­lət­lə­ra­ra­sı mü­qa­vi­lə­yə əsa­sən konk­ret mü­əy­yən edil­miş və­zi­fə­lə­rin ye­ri­nə ye­ti­ril­mə­si;
- tə­biə­tin qo­run­ma­sı­na da­ir öl­kə da­xi­lin­də və bey­nəl­xalq miq­yas­da apa­rı­lan el­mi-təd­qi­qat­la­rın ko­or­di­na­si­ya­sı.
Qa­baq­cıl öl­kə­lə­rin ic­ti­ma­iy­yə­ti­nin sə­yi nə­ti­cə­sin­də 1948-ci il­də Bey­nəl­xalq Tə­biə­ti Qo­ru­ma İt­ti­fa­qı (BTQİ) ya­ra­dıl­mış­dır. Bu it­ti­faq tə­biə­tin qo­run­ma­sı üz­rə bey­nəl­xalq hə­rə­ka­ta rəh­bər­lik edir. Onun təd­bir­lə­ri­nin hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si ay­rı-ay­rı döv­lət­lə­rin mü­na­si­bə­tin­dən çox ası­lı­dır. Gö­rün­dü­yü ki­mi, tə­biə­tin qo­run­ma­sı­nın hər bir for­ma­sı, xü­su­sən döv­lət for­ma­sı xalq tə­sər­rü­fa­tı­nın bü­tün sa­hə­lə­ri ilə bağ­lı olan təd­bir­lər gö­rül­mə­si­ni tə­ləb edir. Tə­bi­ət və onun sər­vət­lə­ri he­sa­bı­na ya­şa­yan bə­şə­riy­yət bü­töv bir vəh­dət təş­kil edir. Bə­şə­riy­yə­tin müx­tə­lif döv­lət­lə­rə, mil­lət və xalq­la­ra ay­rıl­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, bir olan tə­bi­ət on­la­rın dost­luq, əmək­daş­lıq şə­rai­tin­də ya­şa­ma­la­rı­nı, bir­gə təd­qi­qat apar­ma­la­rı­nı, bir­gə təd­bir gör­mə­lə­ri­ni tə­ləb edir. Hə­lə 1913-cü il­də İs­veç­rə­nin Bern şə­hə­rin­də tə­biə­ti qo­ru­maq məq­sə­di­lə bey­nəl­xalq qu­rul­tay ça­ğı­rıl­mış, na­dir hey­van və bit­ki növ­lə­ri­ni qo­­ru­yub sax­la­maq üçün qə­rar­lar qə­bul olun­muş­du. Be­lə mü­qa­vi­lə­lər get­dik­cə ço­xal­dı və müx­tə­lif tə­bii sər­vət­lə­ri əha­tə et­di. İkin­ci dün­ya mü­ha­ri­bə­sin­dən son­ra tə­bii sər­vət­lə­rin eh­ti­ya­tı­nı qo­ru­yub sax­la­maq üçün bey­nəl­xalq mü­qa­vi­lə­lə­rin bağ­lan­ma­sı zə­ru­rə­ti art­dı. 1948-ci il­də Bey­nəl­xalq Tə­biə­ti Qo­ru­ma İt­ti­fa­qı­nın (BTQİ) ya­ra­dıl­ma­sı bu sa­hə­də öl­kə­lə­rin bir­gə ça­lış­ma­sı­nı xey­li asan­laş­dır­dı. Bu it­ti­faq BMT-nin XI Baş ses­si­ya­sın­dan son­ra dün­ya­nın 83 öl­kə­si­ni təm­sil edən 293 təş­ki­lat, 18 bey­nəl­xalq təş­ki­lat və 29 döv­lə­ti bir­ləş­di­rir. BTQİ vax­ta­şı­rı yı­ğın­caq­lar ke­çi­rir, tə­biə­tin qo­run­ma­sı sa­hə­sin­də va­cib prob­lem­lə­ri həll edir, çı­xar­dı­ğı qə­rar­la­rı müx­tə­lif öl­kə­lə­rə gön­də­rir. BTQİ-nin rəh­bər­li­yi al­tın­da gənc­lər təş­ki­la­tı ya­ra­dıl­mış­dır. Bu təş­ki­lat ay­rı-ay­rı öl­kə­lər­də bey­nəl­xalq gənc tə­bi­ət­çi­lər dü­şər­gə­si təş­kil edir.
“Da­vam­lı in­ki­şaf” kon­sep­si­ya­sı ilk də­fə 1987-ci il­də BMT Bey­nəl­xaq Ko­mis­si­ya­sı­nın mə­ru­zə­sin­də tək­lif edil­miş­dir. Bu sə­nə­din iş­lən­mə­sin­də 200-dən çox döv­lət iş­ti­rak et­miş­dir. 1992-ci il­də ət­raf mü­hit və ink­şaf üz­rə BMT -nin Rio - de - Ja­ney­ro­da ke­çi­ril­miş konf­ran­sı bu kon­sep­si­ya­nı pla­ne­tin bü­tün öl­kə­lə­ri üçün XXI əsr­də fəa­liy­yət pla­nı ki­mi təs­diq et­di. “Cə­miy­yət-tə­bi­ət” qlo­bal sis­te­min­də da­vam­lı in­ki­şaf müx­tə­lif sə­viy­yə­li so­si­oe­ko­sis­tem­lər­də di­na­mik mü­va­zi­nə­tin göz­lə­nil­mə­si­ni tə­ləb edir. Mə­lum ol­du­ğu ki­mi, so­si­oe­ko­sis­te­min kom­po­nent­lə­ri cə­miy­yət (so­si­al sis­tem) və tə­bii mü­hit­dir. So­si­oe­ko­sis­tem­lə­rin di­na­mik mü­va­zi­nə­ti gös­tə­ri­lən sis­tem­lə­rin on­la­rın ink­şaf pro­se­si­nə mü­əy­yən mü­na­si­bət­lə­rin göz­lə­nil­mə­si­ni nə­zər­də tu­tur.
Bu­ra­dan be­lə nə­ti­cə çı­xar­maq müm­kün­dür ki, so­si­oe­ko­sis­tem­lə­rin fa­si­lə­siz in­ki­şa­fı üçün sis­te­min mü­hit ilə tək­cə mad­də , ener­ji və in­for­ma­si­ya mü­ba­di­lə­si de­yil, hə­min mü­ba­di­lə­ni tə­min edən xa­ri­ci mü­hit də qo­ru­nub sax­la­nıl­ma­lı­dır. Bi­zim pla­ne­tin,onun bi­os­fe­ri­nin im­kan­la­rı sə­viy­yə­sin­də bu şər­tin ye­ri­nə ye­ti­ril­mə­si üçün cə­miy­yət tə­rə­fin­dən tə­bii mü­hit qo­run­ma­lı və in­ki­şaf et­di­ril­mə­li­dir. Rio – de Ja­ney­ro­da yük­sək sə­viy­yə­də top­lan­mış gö­rüş iş­ti­rak­çı­la­rı ət­raf mü­hi­tə və in­ki­şa­fa da­ir Rio-de-Ja­ney­ro bə­yan­na­mə­si­nə aşa­ğı­da­kı­la­rı da­xil edir:
İn­san­lar tə­bi­ət­lə hə­ma­həng sağ­lam və məh­sul­dar ya­şa­maq hü­qu­qu­na ma­lik­dir;
Bu­gün­ki ink­şaf in­di­ki və gə­lə­cək nə­sil­lə­rin zi­ya­nı­na hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­mə­li­dir;
Döv­lət­lər Yer eko­sis­tem­lə­ri­nin qo­run­ma­sı , mü­ha­fi­zə­si və bü­töv­lü­yü­nü bər­pa et­mək məq­sə­di­lə əmak­daş­lıq edir.İn­ki­şaf et­miş öl­kə­lər, da­vam­lı in­ki­şa­fı tə­min et­mək­də bey­nəl­xalq cəhd­lər üçün öz mə­su­liy­yə­ti­ni dərk edir­lər;
Ət­raf mü­hi­ti çirk­lən­di­rən, bu çirk­lən­mə­yə gö­rə ma­liy­yə mə­su­liy­yə­ti da­şı­ma­lı­dır;
Mü­ha­ri­bə da­vam­lı in­ki­şaf pro­se­si­nə da­ğı­dı­cı tə­sir gös­tə­rir. Ona gö­rə də döv­lət­lər si­lah­lı konf­likt­lər za­ma­nı ət­raf mü­hi­ti mü­ha­fi­zə edən bey­nəl­xalq hü­qu­qa hör­mət et­mə­li­dir­lər;
Sülh, in­ki­şaf və ət­raf mü­hi­tin mü­ha­fi­zə­si bir-bi­rin­dən ası­lı və ay­rıl­maz­dır.
Bey­nəl­xalq Rio-de-Jae­ney­ro (1992) konf­ran­sı­nın mə­lu­ma­tı­na əsa­sən in­ki­şaf et­mək­də olan öl­kə­lər­də hər üç nə­fər­dən bi­ri iç­mə­li su­yun ça­tış­maz­lı­ğın­dan əziy­yət çə­kir.Xəs­tə­lik­lə­rin 80%-i, ölüm ha­di­sə­lə­ri­nin 13%-i iç­mə­li su­dan is­ti­fa­də ilə bağ­lı­dır. Odur ki, sə­mə­rə­li is­ti­fa­də edil­mə­si he­sa­bı­na pla­ne­tin bü­tün əha­li­si­nin yax­şı key­fıy­yət­li iç­mə­li su ilə tə­min olun­ma­sı mü­hüm prob­lem ki­mi qar­şı­da du­rur.
Əha­li­nin gö­rün­mə­miş ar­tı­mı­na sə­bəb ol­muş aq­rar in­qi­lab­dan fərq­li ola­raq eko­lo­ji in­qi­la­bın məq­sə­di Yer­də­ki əha­li­nin sa­yı ilə tə­bii sər­vət­lər, so­si­al-iq­ti­sa­di in­ki­şaf ilə eko­lo­ji in­ki­şaf ara­sın­da mü­va­zi­nə­ti bər­pa et­mək­dir.
Ək­sər in­ki­şaf er­miş öl­kə­lər­də “Ya­şıl­lar” par­ti­ya­la­rı möv­cud­dur ki, on­la­rın da nü­ma­yən­də­lə­ri isə bir çox mil­li par­la­ment­lə­rin tər­ki­bi­nə da­xil­dir. “Ya­şıl­lar” par­ti­ya­sı üçün az və ya çox ümu­mi olan əsas si­ya­si prin­sip­lər aşa­ğa­da­kı­lar­dır:
əsas diq­qə­tin eko­lo­ji prob­lem­lə­rin sə­bəb və konk­ret tə­za­hür­lə­ri­nə ve­ril­mə­si;
dün­ya­da möh­kəm sül­hə na­il olun­ma­sı və ümu­mi tərk­si­lah;
ic­ti­mai hə­ya­tın müx­tə­lif sa­hə­lə­rin­də de­mok­ra­tik in­ki­şaf yol­la­rı­nın mü­da­fiə edil­mə­si;
eko­lo­ji eti­ka və mə­də­niy­yə­tin təb­liğ edil­mə­si;
eko­lo­ji iq­ti­sa­diy­ya­tın, ener­ge­ti­ka­nın və tex­no­lo­gi­ya­nın al­ter­na­tiv növ­lə­ri­nin in­ki­şa­fı­na kö­mək­lik gös­tər­mək.
Hal-ha­zır­da “Ya­şıl­lar”ın bey­nal­xaq təş­ki­lat­la­ra bir­ləş­mə­si baş ve­rir.”Qrin­pis” eko­lo­ji təş­ki­la­tı­nın fəa­liy­yə­ti ha­mı­ya yax­şı mə­lum­dur.
BMT-nin ət­raf mü­hit və in­ki­şaf üz­rə Bey­nəl­xalq ko­mis­si­ya­sı (MKOSR) tə­rə­fin­dən bü­tün öl­kə­lə­rə ət­raf mü­hi­tin mü­ha­fi­zə­si və da­vam­lı in­ki­şa­fın prin­sip­lə­ri­nin hü­qu­qi top­lu­su tək­lif edil­miş­dir:
-İn­sa­nın hü­qu­qu.Bü­tün in­san­lar on­la­rın sağ­lam­lı­ğı üçün əl­ve­riş­li olan ət­raf mü­hit­də bə­ra­bər hü­qu­qa ma­lik­dir­lər.
-Nə­sil­lər ara­sı bə­ra­bər­lik. Döv­lət­lər ət­raf mü­hi­ti və tə­bii eh­ti­yat­la­rı in­di­ki və gə­lə­cək nə­sil­lə­rin ma­ra­ğı­na uy­ğun ola­raq qo­ru­yur və is­ti­fa­də edir.
-Eko­sis­tem­lə­rin qo­run­ma­sı və on­lar­dan da­vam­lı is­ti­fa­də. Bi­os­fe­rin fəa­liy­yə­tin­dən öt­rü va­cib eko­sis­tem və eko­lo­ji pro­ses­lər, bio­lo­ji müx­tə­lif­li­lik döv­lət­lər tə­rə­fin­dən qo­ru­nur və can­lı tə­bi­ət sər­vət­lə­rin­dən və eko­sis­tem­lər­dən is­ti­fa­də za­ma­nı op­ti­mal da­vam­lı məh­sul­dar­lı­ğın alın­ma­sı prin­si­pi göz­lə­ni­lir.
-Eko­lo­ji nor­ma­lar və mo­ni­to­rinq. Döv­lət­lər ət­raf mü­hi­tin mü­ha­fi­zə­si­nin uy­ğun nor­ma­la­rı­nı mü­əy­yən edir, ət­raf mü­hi­tin key­fiy­yə­tin­də də­yi­şik­lik­lər və sər­vət­lə­rin­dən is­ti­fa­də üzə­rin­də mo­ni­to­rinq tət­biq edir, həm­çi­nin əl­də edil­miş mə­lu­mat­la­rı nəşr et­di­rir. Döv­lət­lər qa­baq­ca­dan eko­lo­ji qiy­mət­lən­dir­mə­ni ha­zır­la­yır, ya­xud tək­lif olu­nan nor­ma­la­ra əsa­sən on­la­rı hə­ya­ta ke­çi­rir bu da öz növ­bə­sin­də xey­li miq­dar­da ət­raf mü­hi­tə tə­sir gös­tə­rə bi­lər, ya­xud hər han­sı bir tə­bii sər­vət nö­vün­dən is­ti­fa­də edə bi­lər.
Pla­ne­ti­miz­də eko­lo­ji və­ziy­yə­ti kəs­kin­ləş­di­rən əsas sə­bəb ye­rin məh­dud mə­ka­na ma­lik ol­ma­sı­dır. Ra­ket-kos­mik tex­ni­ka­nın in­ki­şa­fı yerət­ra­fı fə­za­ya da­xil ol­ma­ğa və tə­bii mü­hit haq­qın­da key­fiy­yət­cə ye­ni in­for­ma­si­ya əl­də et­mə­yə im­kan ve­rir.
T.Ken­ne­di gös­tə­rir ki, me­şə­lə­rin qı­rıl­ma­sı bir tə­rəf­dən tor­pa­ğın yu­yul­ma­sı­na və di­gər tə­rəf­dən arid­ləş­mə­si­nə sə­bəb olur. Be­lə sa­hə­lər səh­ra­laş­ma­ya şə­ra­it ya­ra­dır.
Bi­os­fe­rin qlo­bal eko­lo­ji böh­ran­la­rı­nın mü­əy­yən bir qis­mi tə­bi­ət-cə­miy­yət, tə­bi­ət-in­san qar­şı­lıq­lı mü­na­si­bət­lə­rin­də­ki ta­raz­lıq qa­nu­na­uy­ğun­luq­la­rıı­nın po­zul­ma­sı, tə­biə­ti da­ha çox is­tis­mar et­mək sa­hə­sin­də gün­bə­gün in­san fəa­liy­yə­ti nə­ti­cə­sin­də baş ver­miş­di.Məhz bu­nun nə­ti­cə­si­dir ki, tə­bi­ət-cə­miy­yət qar­şı­lıq­lı mü­na­si­bət­lə­ri sis­te­min­də yer üzə­rin­də­ki sər­vət­lə­rin, tə­bii eh­ti­yat­la­rın tü­kən­mə­si təh­lü­kə­si, ət­raf mü­hi­tin, ha­va höv­zə­si və su­la­rın çirk­lən­mə­si, əha­li­nin ya­şa­yış va­si­tə­lə­ri ilə tə­min olun­ma­sı­nın get­dik­cə pis­ləş­mə­si, tə­bii mü­hi­tin mü­ha­fı­zə­si­nin po­zul­ma­sı və s. ki­mi böh­ran­lar mey­da­na gəl­miş­dir.
Bi­os­fe­rin qlo­bal eko­lo­ji böh­ran­la­rı­nın mü­əy­yən bir qis­mi tə­bi­ət-cə­miy­yət, tə­bi­ət-in­san qar­şı­lıq­lı mü­na­si­bət­lə­rin­də­ki ta­raz­lıq qa­nu­na­uy­ğun­luq­la­rıı­nın po­zul­ma­sı, tə­biə­ti da­ha çox is­tis­mar et­mək sa­hə­sin­də gün­bə­gün in­san fəa­liy­yə­ti nə­ti­cə­sin­də baş ver­miş­di.Məhz bu­nun nə­ti­cə­si­dir ki, tə­bi­ət-cə­miy­yət qar­şı­lıq­lı mü­na­si­bət­lə­ri sis­te­min­də yer üzə­rin­də­ki sər­vət­lə­rin, tə­bii eh­ti­yat­la­rın tü­kən­mə­si təh­lü­kə­si, ət­raf mü­hi­tin, ha­va höv­zə­si və su­la­rın çirk­lən­mə­si, əha­li­nin ya­şa­yış va­si­tə­lə­ri ilə tə­min olun­ma­sı­nın get­dik­cə pis­ləş­mə­si, tə­bii mü­hi­tin mü­ha­fı­zə­si­nin po­zul­ma­sı və s. ki­mi böh­ran­lar mey­da­na gəl­miş­dir.
Ət­raf mü­hi­tin mü­ha­fi­zə­si, in­san­la­rın sağ­lam tə­bii mü­hit­də ya­şa­ma­sı və tə­bii sər­vət­lər­dən xal­qı­mı­zın ri­fa­hı­nın yax­şı­laş­dı­rıl­ma­sı na­mi­nə sə­mə­rə­li is­ti­fa­də edil­mə­si Res­pub­li­ka­da apa­rı­lan so­si­al iq­ti­sa­di is­la­hat­la­rın tər­kib his­sə­lə­rin­dən bi­ri­dir və dai­mi ola­raq öl­kə rəh­bər­li­yi­nin diq­qət mər­kə­zin­də­dir.
Res­pub­li­ka­mız­da tə­yin olun­muş eko­lo­ji hü­quq nor­ma­la­rı var­dır ki, və­tən­daş­lar bun­dan bəh­rə­lə­nə bi­lər.
tə­bii mü­hi­tin və­ziy­yə­ti və onun mü­ha­fi­zə­si təd­bir­lə­ri haq­qın­da düz­gün in­for­ma­si­ya­nın ve­ril­mə­si­ni sor­ğu er­mək;
eko­lo­ji cə­hət­dən zi­yan­lı ob­yekt­lə­rin yer­ləş­di­ril­mə­si, ti­kin­ti­si, is­tis­ma­rı haq­qın­da qə­rar­la­rın ləğv edil­mə­si­ni tə­ləb et­mək;
eko­lo­ji qa­nun po­zun­tu­la­rı­na gö­rə mə­sul və gü­nah­kar şəxs­lə­rin mə­su­liy­yə­tə cəlb edil­mə­si­ni tə­ləb et­mək.
Eko­lo­ji qa­nun­la­rın ye­ri­nə ye­ti­ril­mə­si bü­tün döv­lət or­qan­la­rı sis­te­mi, eko­lo­ji eks­per­ti­za təş­ki­lat­la­rı, xü­su­si qo­ru­nan əra­zi və ob­yekt­lə­rin təş­ki­li va­si­tə­si­lə hə­ya­ta ke­çi­ri­lir. Bio­müx­tə­lif­li­yin qo­run­ma­sın­da bi­os­fer qo­ruq­la­rı, ya­şıl­lıq­lar, mil­li tə­bii park­lar, tə­bi­ət abi­də­lə­ri bö­yük rol oy­na­yır. Sülh, in­ki­şaf və ət­raf mü­hi­tin mü­ha­fi­zə­si bir-bi­rin­dən ası­lı və ay­rıl­maz­dır. Am­ma bu gün iş­ğal­çı Er­mə­nis­tan bü­tün bu prin­sip­lə­ri dün­ya döv­lət­lə­ri­nin gö­zü önün­də ko­bud şə­kil­də po­zur və tö­rə­dil­miş ci­na­yət­lə­rə gö­rə cə­za­sız qal­dı­ğı üçün düş­mən ir­ti­ca­sı get­dik­cə da­ha da şid­dət­lə­nir. İş­ğal olun­muş əra­zi­lər­də er­mə­ni iş­ğal­çı­la­rı­nın can­lı tə­biə­tə və bə­şə­riy­yə­tə qar­şı yö­nəl­miş əməl­lə­ri ba­rə­də Av­ro­pa Vəh­şi Tə­biə­tin və Tə­bii Ət­raf Mü­hi­tin Mü­ha­fi­zə­si üz­rə Bern Kon­ven­si­ya­sı­nın Baş Ka­ti­bi­nə, Bio­müx­tə­lif­lik üz­rə Kon­ven­si­ya­nın İc­ra­çı ka­ti­bi­nə, Bir­ləş­miş Mil­lət­lər Təş­ki­la­tı­nın İq­lim Də­yiş­mə­lə­ri üz­rə Çər­çi­və Kon­ven­si­ya­sı­nın ka­tib­li­yi­nə, Tə­biə­tin və Tə­bii Sər­vət­lə­rin Mü­ha­fi­zə­si üz­rə Bey­nəl­xalq Bir­li­yin Pre­zi­den­ti­nə rəs­mi mü­ra­ci­ət­lər edil­miş, bey­nəl­xalq təş­ki­lat­la­rın diq­qə­ti­nə bu is­ti­qa­mət­də tə­xi­rə­sa­lın­maz təd­bir­lə­rin gö­rül­mə­si­nin zə­ru­ri­li­yi çat­dı­rıl­sa da ta­lan­çı Er­mə­nis­ta­na qar­şı heç bir təd­bir gö­rül­mür.

 "YER VƏ İNSAN" jurnalı № / 04/ MAY- İYUN