Qa­zax çö­kək­liyinin qey­ri-filiz fay­da­lı qa­zın­tı ya­taq­la­rı

Gü­nel Bəh­rə­mo­va
Mil­li Geo­lo­ji Kəş­fiy­yat Xid­mə­ti­nin
Geo­lo­ji-İs­teh­sa­lat şö­bə­si­nin mü­tə­xəs­si­si

Qa­zax çö­kək­li­yi əra­zi­sin­də apa­rıl­mış geo­lo­ji iş­lər nə­ti­cə­sin­də bir sı­ra fi­liz və qey­ri-fi­liz fay­da­lı qa­zın­tı ya­taq­la­rı və tə­za­hür­lə­ri aş­kar olun­muş­dur. Bun­lar­dan ən bö­yü­yü Daş Sa­lah­lı və di­gər yük­sək key­fiy­yət­li ben­to­nit gi­li ya­taq­la­rı­dır. Bu ya­taq­la­rın eh­ti­yat­la­rı he­sab­lan­mış və Döv­lət Eh­ti­yat­lar Ko­mis­si­ya­sın­da təs­diq olun­muş­dur və çox­dan­dır ki, is­tis­mar edi­lir. Bun­dan baş­qa Mu­sa­köy do­le­rit üz­lük da­şı, Ha­cal­lı üz­lük və mi­şar da­şı, Qay­maq­lı tuf və Ko­roğ­lu tuf, Daş Sa­lah­lı və Mə­zəm mi­şar da­şı ya­taq­la­rı­nın, Ay­dağ seo­lit­ləş­miş tuf, Ko­tan­dağ kao­lin və s. ya­taq­la­rın da eh­ti­yat­la­rı he­sab­lan­mış və ba­lan­sa gö­tü­rül­müş­dür. Bu ya­taq­la­rın bir qis­min­də hal-ha­zır­da in­ten­siv şə­kil­də is­tis­mar iş­lə­ri apa­rı­lır. Bu­ra­da ti­kin­ti ma­te­ri­al­la­rı, me­tal­lur­gi­ya və aq­ro­kim­ya sə­na­ye­si üçün xam­mal­lar ge­niş ya­yıl­mış­dır.
Daş Sa­lah­lı ben­to­nit gi­li ya­ta­ğı. Ben­to­nit gi­li Qa­zax çö­kək­li­yin­də, əsa­sən Üst San­to­nun turş tər­kib­li vul­ka­nit­lə­ri­nin ya­yıl­dı­ğı sa­hə­lər­də çox ge­niş ya­yıl­mış­dır. Bu əra­zi­də ən bö­yük ben­to­nit gi­li ya­ta­ğı Daş Sa­lah­lı ya­ta­ğı­dır. Bu ya­taq­dan baş­qa Qa­zax çö­kək­li­yin­də bir sı­ra ben­to­nit gi­li tə­za­hür­lə­ri möv­cud­dur. On­lar­dan Al­po­ut, Acı­də­rə, Kə­kil, Üç­göl, Əli­bay­ram­lı, Da­na­qı­ran­çal, Co­ğaz­çay və s. tə­za­hür­lə­ri gös­tər­mək olar. Daş Sa­lah­lı ben­to­nit gi­li ya­ta­ğın­da də­qiq kəş­fiy­yat iş­lə­ri apa­rıl­mış və onun eh­ti­ya­tı he­sab­lan­mış­dır. Ya­taq­da bü­tün tət­biq sa­hə­lə­ri­nə və key­fiy­yə­ti­nə gö­rə ay­rıl­mış xam­ma­lın bir­gə eh­ti­ya­tı B+Cı ka­te­qo­ri­ya­sı üz­rə 86,0 mln.ton, C2 ka­te­qo­ri­ya­sı üz­rə 63,1 mln.ton təş­kil edir.
Daş Sa­lah­lı əhəng­da­şı ya­ta­ğı. Daş Sa­lah­lı əhəng­da­şı ya­ta­ğı Daş Sa­lah­lı kən­din­dən 2,0 km şi­mal-qərb­də yer­lə­şir. Ya­taq əv­vəl­lər S.Da­da­şov adı­na Azər­bay­can Ti­kin­ti Ma­te­ri­al­la­rı İns­ti­tu­tu tə­rə­fin­dən öy­rə­nil­miş­dir.
1967-1968-ci il­lər­də ya­taq­da ye­ni­dən kəş­fiy­yat iş­lə­ri apa­rıl­mış­dır. Kəş­fiy­yat iş­lə­ri­nin əsas məq­sə­di Daş Sa­lah­lı əhəng­da­şı­nın se­ment is­teh­sa­lı­na ya­rar­lı ol­ma­sı­nı ay­dın­laş­dır­maq ol­muş­dur. Apa­rıl­mış iş­lə­rin nə­ti­cə­si­nə gö­rə əhəng­daş­la­rı­nın bü­tün növ se­ment is­teh­sa­lı­na ya­rar­lı ol­du­ğu mü­əy­yən­ləş­di­ril­miş­dir.
Ya­ta­ğın he­sab­lan­mış eh­ti­ya­tı bü­tün növ­lər və ka­te­qo­ri­ya­lar üz­rə 7,4 mln.m3 təş­kil edir.
Daş Sa­lah­lı əhəng­da­şı ya­ta­ğı, əsa­sən qa­lın lay­lı, ya­rım kris­tal­lik Ma­ast­rixt yaş­lı əhəng­daş­la­rın­dan iba­rət­dir.
Əhəng­daş­la­rı həm də di­var da­şı üçün də ya­rar­lı­dır.
Daş Sa­lah­lı əhəng­da­şı ya­ta­ğın­dan baş­qa bir sı­ra əhəng­daş­la­rı ya­ta­ğı, o cüm­lə­dən Mol­la­dağ, Avey, Də­lik­daş, Ga­mış­qa­la və s. ya­taq­lar mə­lum­dur və bun­lar üzə­rin­də di­var da­şı kar­xa­na­la­rı fəa­liy­yət gös­tə­rir.

Seo­lit­ləş­miş kül tu­fu və trass ya­taq və tə­za­hür­lə­ri.
Qa­zax çö­kək­li­yi da­xi­lin­də son vaxt­lar bir ne­çə kül tu­fu və trass ya­taq və tə­za­hür­lə­ri aş­kar olun­muş­dur. On­lar­dan bir ne­çə­sin­də kəş­fiy­yat iş­lə­ri apa­rıl­mış və eh­ti­yat­la­rı he­sab­lan­mış­dır. Seo­lit­ləş­miş tuf­lar və trass xam­ma­lı ilk növ­bə­də se­ment is­teh­sa­lın­da ak­tiv əla­və ki­mi is­ti­fa­də olu­nur. La­kin son za­man­lar kül tuf­la­rı­nın baş­qa da­ha mü­hüm tət­biq sa­hə­si aş­kar olun­muş­dur. Apa­rı­lan təd­qi­qat­lar nə­ti­cə­sin­də mü­əy­yən edil­miş­dir ki, kül tuf­la­rı güc­lü seo­lit­ləş­mə­yə mə­ruz qal­mış­dır. On­la­rın tər­ki­bin­də bö­yük miq­dar­da seo­lit mi­ne­ra­lı olan qli­nop­ti­lo­lit çox əhə­miy­yət­li xü­su­siy­yət­lə­rə ma­lik­dir.
Su­yun və spir­tin kə­nar qa­rı­şıq­lar­dan tə­miz­lən­mə­sin­də və digər məq­səd­lər üçün xalq tə­sər­rü­fa­tı­nın müx­tə­lif sa­hə­lə­rin­də ge­niş is­ti­fa­də olu­nur.
Seo­lit­ləş­miş kül tuf­la­rı­nın ən bö­yük ya­ta­ğı iş apa­rı­lan sa­hə­nin cə­nub-şərq ci­na­hın­da, Ağ­dağ da­ğın­dan şi­mal, şi­mal-şərq­də yer­lə­şən Ay­dağ ya­ta­ğı­dır. Bu ya­taq­da də­qiq kəş­fiy­yat iş­lə­ri apa­rıl­mış və B+C1+C2 ka­te­qo­ri­ya­la­rı üz­rə eh­ti­ya­tı 12,6 mln.ton he­sab­lan­mış­dır. Seo­lit kül tuf­la­rı əsa­sən Üst San­ton və Kam­pan çö­kün­tü­lə­ri ilə növ­bə­lə­şə­rək bu çö­kün­tü­lər ara­sın­da uy­ğun lay-lin­za­lar əmə­lə gə­ti­rir­lər. Həm kül tuf­la­rı­nın özü, həm də se­ment­ləş­mə pro­se­si Üst San­ton döv­rün­də in­ten­siv fəa­liy­yət­də ol­muş və Kam­pan döv­rün­də də da­vam et­miş vul­ka­nik pro­ses­lə­rin məh­su­lu­dur. Apa­rı­lan təd­qi­qat­lar gös­tər­miş­dir ki, seo­lit­ləş­mə pro­se­si tək­cə kül tuf­la­rın­da de­yil, həm də “trass” ad­lan­dı­rı­lan turş tər­kib­li xır­da-xır­da qı­rın­tı­lı li­tok­las­tik tuf­lar­da da get­miş­dir. Odur ki, be­lə he­sab et­mək olar ki, trass­lar seo­lit xam­ma­lı ki­mi öy­rə­ni­lə bi­lər.
Ay­dağ ya­ta­ğın­dan baş­qa Qay­maq­lı, Kə­mər­li, Tat­lı, Ko­roğ­lu və s. seo­lit­ləş­miş kül tu­fu və trass tə­za­hür və ya­taq­la­rı mə­lum­dur.
Üz­lük və bə­zək da­şı ma­te­ri­al­la­rı. Qa­zax çö­kək­li­yi da­xi­lin­də de­ko­ra­tiv üz­lük ma­te­ria­lı ki­mi is­ti­fa­də olun­ma­ğa ya­rar­lı sü­xur­lar ki­fa­yət qə­dər­dir. Bu sü­xur­lar ən çox Üst San­ton və Neo­gen çö­kün­tü­lə­ri içə­ri­sin­də ge­niş ya­yıl­mış­dır. Üst San­ton çö­kün­tü­lə­ri­nin əsa­sın­da yer­ləş­miş qum­lu, qra­ve­lit­li əhəng­daş­la­rı və kar­bo­nat­lı qum­daş­la­rı qa­lın lay­la­ra ma­lik­dir və on­lar­dan ki­fa­yət qə­dər bö­yük “blok­lar” al­maq müm­kün­dür. On­lar ci­la­lan­dıq­da yax­şı de­ko­ra­tiv gö­rü­nü­şə ma­lik olur­lar. Bu əhəng­daş­la­rı ən çox Üç­göl da­ğın­dan şi­mal-şər­qə ya­yıl­mış­dır.
Üst Kon­yak-Alt San­ton yaş­lı vul­ka­no­gen sü­xur­lar içə­ri­sin­də qa­lın­lı­ğı 15-20 m-ə ça­tan qa­lın lay­lı, çox za­man mər­mər­ləş­miş əhəng­daş­la­rı rast gə­li­nir ki, on­lar da üz­lük ma­te­ria­lı üçün ya­rar­lı ola bi­lər. Be­lə əhəng­daş­la­rı Ko­tan­dağ və Üç­göl sa­hə­lə­rin­də ge­niş ya­yıl­mış­dır.
Neo­gen yaş­lı tra­xi-do­le­rit ci­la­lan­ma­ya da­ha yax­şı mə­ruz qa­lır, tünd qa­ra rəng­li­dir. Bu sü­xur­lar Mu­sa­köy kən­di ya­xın­lı­ğın­da da­ha mas­siv qu­ru­lu­şa ma­lik­dir. Müx­tə­lif məq­səd­lər üçün is­ti­fa­də et­mək və la­zı­mi öl­çü­də “blok­lar” al­maq müm­kün­dür.
Bu ya­taq­da il­kin və də­qiq kəş­fiy­yat iş­lə­ri apa­rıl­mış, eh­ti­ya­tı he­sab­lan­mış və 950 min.m3 həc­min­də, keç­miş SSRİ Döv­lət Ko­mis­si­ya­sı tə­rə­fin­dən ba­lan­sa gö­tü­rül­müş­dür. İn­di bu­ra­da üz­lük ma­te­ria­lı is­teh­sal edən kar­xa­na fəa­liy­yət gös­tə­rir.
Bə­zək daş­la­rı­na gəl­dik­də, qeyd et­mək la­zım­dır ki, əra­zi­də müx­tə­lif rəng­li yaş­ma ge­niş ya­yıl­mış­dır. Yaş­ma ən çox Üst Kon­yak-Alt San­ton yaş­lı do­le­rit tər­kib­li sub­vul­kan­la­rın tə­mas his­sə­lə­rin­də qeyd olu­nur. Bu­ra­da on­lar yu­va­cıq­lar, da­mar­lar, lin­za­lar, bə­zən isə la­ya­bən­zər küt­lə­lər şə­kiln­də mü­şa­hi­də edi­lir. Be­lə yaş­ma tə­za­hür­lə­ri Üç­göl da­ğı­nın şi­mal, şi­mal-şərq və cə­nub-şərq ya­mac­la­rın­da, Daş Sa­lah­lı ben­to­nit gi­li ra­yo­nun­da və s. qeyd olu­nur.
Yaş­ma­dan əla­və mü­əy­yən sa­hə­lər­də “əqiq” top­lan­tı­la­rı da qeyd olu­nur (Üç­göl da­ğı ra­yo­nun­da). La­kin “əqiq” yaş­ma­ya nis­bə­tən çox az ya­yıl­mış­dır. On­la­ra ki­çik yu­va­cıq­lar və da­mar­cıq­lar şək­lin­də rast gə­lir.
Ti­kin­ti üçün gil, qum, çın­qıl ya­taq və tə­za­hür­lə­ri. Dör­dün­cü dövr çö­kün­tü­lə­ri içə­ri­sin­də ke­ra­mi­ka is­teh­sa­lın­da is­ti­fa­də olu­nan gil xam­ma­lı ge­niş ya­yıl­mış­dır. Bun­lar­dan əsas ya­taq Ağ­köy­nək ya­ta­ğı­dır. Ağ­köy­nək ya­ta­ğı Qa­zax ra­yo­nu Ağ­köy­nək kən­di­nin cə­nub kə­na­rın­da yer­lə­şir. Hal-ha­zır­da ya­taq­da is­tis­mar iş­lə­ri apa­rıl­mır, an­caq yer­li əha­li tə­rə­fin­dən müx­tə­lif məq­səd­lər üçün is­ti­fa­də olu­nur.
Hə­sən­su, Ağsta­fa­çay, Co­ğaz­çay, İn­cə­çay və s. çay­la­rın ya­taq­la­rın­da və gə­tir­mə ko­nus­la­rın­da yol ti­kin­ti­sin­də, be­ton is­teh­sa­lın­da və s. məq­səd­lər üçün is­ti­fa­də­yə ya­rar­lı qum-çın­qıl qa­rı­şı­ğı ya­taq və tə­za­hür­lər ge­niş ya­yıl­mış­dır.

"YER VƏ İNSAN" jurnalı № / 04/ MAY- İYUN