PAL­ÇIQ VUL­KAN­LA­RI UNİ­KAL TƏ­Bİİ TƏ­ZA­HÜR­DÜR

   Adil Əli­yev – ­­AMEA Geologiya və Geo­fi­zi­ka İnstitutunun pal­çıq vul­ka­niz­mi şö­bə­si­nin rəh­bə­ri­dir. Geo­lo­gi­ya-mi­ne­ra­lo­gi­ya elm­lə­ri dok­to­ru, pro­fes­sor­dur. 300-dən çox el­mi mə­qa­lə­nin, 10 mo­noq­ra­fi­ya­nın mü­əl­li­fi­dir. “Mü­qəd­dəs od­lar öl­kə­si” sər­gi­si­nin Lon­don Mu­ze­yin­də təş­kil edil­mə­sin­də xü­su­si xid­mət­lə­ri ol­muş­dur. Ali­min el­mi məs­lə­hə­ti ilə 2 se­ri­ya­lı “Azər­bay­ca­nın pal­çıq vul­kan­la­rı” və “Vul­kan­la üz-üzə” film­lə­ri ona dün­ya şöh­rə­ti qa­zan­dır­mış­dır. Adil Əli­ye­vin rəh­bər­li­yi al­tın­da Azər­bay­ca­nın pal­çıq vul­kan­la­rı­nın 1:500000 miq­yas­lı ye­ni xə­ri­tə­si tər­tib edil­miş­dir. 

Pal­çıq vul­ka­niz­mi prob­le­mi geo­lo­gi­ya el­mi­nin mü­hüm is­ti­qa­mət­lə­rin­dən bi­ri­dir. Be­lə ki, pal­çıq vul­kan­la­rı­nın komp­leks təd­qi­qi geo­lo­gi­ya, geo­fi­zi­ka, coğ­ra­fi­ya və bir sı­ra el­mi-prak­ti­ki mə­sə­lə­lə­rin həl­li, xü­su­sən yer tə­ki­nin qu­ru­lu­şu­nun öy­rə­nil­mə­si və fay­da­lı qa­zın­tı ya­taq­la­rı­nın ax­ta­rı­şı üçün zə­min ya­ra­dır.
Azər­bay­can əra­zi­si pla­ne­ti­miz­də pal­çıq vul­ka­niz­mi­nin in­ki­şaf et­di­yi uni­kal və klas­sik əra­zi­dir. Bu­ra­da qu­ru­da və Xə­zə­rin ak­va­to­ri­ya­sın­da 350-dən çox pal­çıq vul­ka­nı və tə­za­hür­lə­ri möv­cud­dur və on­la­rın müx­tə­lif növ­lə­ri­nə (fəa­liy­yət­də olan, sön­müş, gö­mül­müş, neft çı­xa­ran, su­al­tı, ada vul­kan­la­rı­na) rast gə­li­nir. Pal­çıq vul­kan­la­rı­nın sa­yı­na, mor­fo­lo­ji müx­tə­lif­li­yi­nə və ak­tiv fəa­liy­yə­ti­nə gö­rə dün­ya­da Azər­bay­can əra­zi­si­nə ox­şar əra­zi yox­dur. Məhz bu­na gö­rə də, öl­kə­miz pal­çıq vul­kan­la­rı­nın və­tə­ni sa­yı­lır.
Pal­çıq vul­kan­la­rı və tə­za­hür­lə­ri əsa­sən Şər­qi Azər­bay­can əra­zi­sin­də–Ab­şe­ron ya­rı­ma­da­sın­da, Şa­ma­xı-Qo­bus­tan­da, CŞ Şir­van­da və Ba­kı ar­xi­pe­la­qın­da yer­ləş­miş­lər. Tək­cə Qo­bus­tan­da 100-dən çox pal­çıq vul­ka­nı in­ti­şar tap­mış­dır. 40 vul­kan və tə­za­hür yer sət­hi­nə neft çı­xa­rır. Ba­kı ar­xi­pe­la­qın­da vul­kan mən­şə­li 9 ada var­dır.
Mor­fo­lo­ji cə­hət­dən pal­çıq vul­kan­la­rı nis­bi hün­dür­lü­yü 10 m-dən 400 m-dək kə­sik ko­nus şək­lin­də olub, xa­ri­ci gö­rü­nü­şü­nə gö­rə maq­ma­tik (la­va) vul­kan­la­rı­nı xa­tır­la­dır. Vul­ka­nın zir­və­si kra­ter bən­di­nə uy­ğun gə­lir. Kra­te­rin dia­met­ri 15-500 m, bə­zən 1 km-ə ça­tır, əsa­sı isə 150-4000 metr və da­ha ar­tıq olur.
AMEA Geo­lo­gi­ya İns­ti­tu­tun­da 1965-ci il­dən baş­la­ya­raq el­mi-təd­qi­qat iş­lə­ri apa­rı­lır və pal­çıq vul­kan­la­rı hər­tə­rəf­li öy­rə­ni­lir. At­las­lar, xə­ri­tə­lər, ki­tab­lar və çox­say­lı mə­qa­lə­lər nəşr olu­nub­dur.

Pal­çıq vul­kan­la­rı­nın əmə­lə gəl­mə­si və

pay­lan­ma qa­nu­na­uy­ğun­lu­ğu

Pal­çıq vul­kan­la­rı­nın əmə­lə gəl­mə­si ba­rə­də bir çox fər­ziy­yə­lər və nə­zə­riy­yə­lər var­dır. İ.M.Qub­ki­nin (1934) “pal­çıq vul­kan­la­rı­nın və çö­kün­tü qat­la­rı­nın ge­ne­tik əla­qə­si ol­du­ğu” nöq­te­yi-nə­zə­ri, ke­çən əs­rin 50-60-cı il­lə­rin­də Ə.Ə.Ya­qu­bov tə­rə­fin­dən in­ki­şaf et­di­ril­miş­dir. Pal­çıq vul­ka­niz­mi­ni, xü­su­si­lə Azər­bay­can­da, şərt­lən­di­rən amil­lər: geo­lo­ji kə­si­liş­də plas­tik gil­li qat­la­rın, lay su­la­rı­nın ol­ma­sı, KH qaz­la­rı­nın for­ma­laş­ma­sı, tek­to­nik qı­rıl­ma­la­rın in­ti­şa­rı və ye­rin tə­kin­də AVLT-nin hid­ros­ta­tik təz­yiq­dən 2 də­fə­dən ar­tıq ol­ma­sı­dır[15, 16, 17]. Geo­lo­ji-geo­kim­yə­vi ma­te­ri­al­la­rın təh­li­li gös­tə­rir ki, vul­kan­la­rın ya­ran­ma­sın­da tek­to­ni­ka və mə­ka­nın yük­sək qaz­lı­lı­ğı va­cib amil­lər­dir. Pal­çıq vul­ka­niz­mi­nin fi­zi­ki-kim­yə­vi mo­de­li­nə əsa­sən, Azər­bay­can­da pal­çıq vul­kan­la­rı­nın əmə­lə gəl­mə­sin­də flü­id­lə­rin yük­sək təz­yi­qi­ni tə­min edən sıx­laş­ma dis­ba­lan­sı baş­lı­ca amil sa­yıl­ma­lı­dır [12].
Pal­çıq vul­ka­niz­mi neo­gen və ant­ro­po­gen za­ma­nı ak­tiv qı­rı­şıq­lıq hə­rə­kət­lə­ri tə­za­hür­lə­ri ilə sə­ciy­yə­lə­nən əra­zi­lər­lə, yə­ni da­ğa­ra­sı çö­kək­lik­lər­lə əla­qə­dar­dır. Vul­kan­la­rın ya­yıl­dı­ğı bü­tün əra­zi­lər çö­kün­tü qa­tı­nın bö­yük qa­lın­lıq­la­ra ma­lik ol­ma­sı ilə sə­ciy­yə­lə­nir. La­kin müx­tə­lif re­gi­on­lar­da on­lar fərq­lə­nir­lər. Qa­lın­lıq çox ol­duq­da vul­kan­la­rın sa­yı da ar­tır, mə­sə­lən Cə­nu­bi Xə­zər çö­kək­li­yin­də qa­lın­lıq 25 km-dən ar­tıq­dır. Azər­bay­can­da vul­kan­la­rın sa­yı­nın yük­sək ol­ma­sı da bu­nun­la izah olu­na bi­lər.
Son il­lər Azər­bay­can­da pal­çıq vul­ka­niz­mi­nin in­ki­şaf et­di­yi əra­zi­lər tek­to­ni­ka­sı­na aid ye­ni mə­lu­mat­lar alın­mış­dır. Şa­ma­xı-Qo­bus­tan re­gio­nun­da ye­ni qı­rıl­ma struk­tur­la­rı, on­la­rın ara­sın­da yer­lə­şən və bir-bi­rin­dən fərq­lə­nən mik­rob­lok­lar aş­kar edil­miş, pal­çıq vul­kan­la­rı­nın pay­lan­ma qa­nu­na­uy­ğun­luq­la­rı mü­əy­yən­ləş­di­ri­lib, on­la­rın sub­me­ri­dia­nal re­gio­nal struk­tur­lar, en dai­rə­si is­ti­qa­mət­li an­tik­li­nal zo­na­lar üz­rə yer­ləş­mə­si, həm­çi­nin neft-qaz ge­ne­ra­si­ya edən eosen-mio­sen çö­kün­tü­lə­ri­nin pal­çıq vul­ka­niz­mi­nin ya­ran­ma me­xa­niz­min­də ro­lu əsas­lan­dı­rıl­mış­dır[4, 5].

Pal­çıq vul­kan­la­rı­nın püs­kür­mə­si və
on­la­rın bə­zi xü­su­siy­yət­lə­ri

Tə­bi­ət­də baş ve­rən ma­raq­lı ha­di­sə­lər­dən bi­ri də göz­lə­nil­mə­dən püs­kü­rən vul­kan­lar­dır. Vul­kan püs­kü­rən­də part­la­yış baş ve­rir, kra­ter üzə­rin­də 100-500 metr­lik alov sü­tu­nu əmə­lə gə­lir.Pal­çıq­la bir­lik­də sü­xur qı­rın­tı­la­rı 40-100 m hün­dür­lü­yə tul­la­nır, yer tə­kin­dən çı­xa­rı­lan küt­lə vul­ka­nın ya­ma­cı ilə axa­raq qə­ri­bə axın “dil­lə­ri” ya­ra­dır. Bun­dan baş­qa, vul­ka­nın kra­ter sa­hə­sin­dən baş­la­ya­raq müx­tə­lif is­ti­qa­mət­də çat­lar əmə­lə gə­lir. On­la­rın uzun­lu­ğu bə­zən 1-2 km və da­ha ar­tıq olur.
Hər il Azər­bay­can­da 3-5 və da­ha çox vul­kan püs­kü­rür. Son il­lər pal­çıq vul­kan­la­rı­nın ak­tiv­ləş­mə­si 2001-ci il­də qey­də alın­mış­dır (16 püs­kür­mə). Tez-tez püs­kü­rən vul­kan­lar: Ab­şe­ron­da – Lök­ba­tan, Key­rə­ki, Şa­ma­xı-Qo­bus­tan ra­yo­nun­da – Şıx­zar­lı, Quş­çu, Xə­zər­də – Xə­rə-Zi­rə və Gil ada­la­rı­dır. So­nun­cu­la­rın ilk püs­kür­mə­lə­ri 1810-cu il­də baş ver­miş­dir. Qo­bus­tan­da 2 vul­kan (Çe­il­dağ və Qo­tur­dağ) püs­kür­mə­si pal­çı­ğın uzun il­lər bo­yu sı­xı­lıb çı­xa­rıl­ma­sı ilə sə­ciy­yə­lə­nir. Son iki əsr­də Azər­bay­can­da qu­ru­da və də­niz­də 93 vul­kan­da 400-dən çox püs­kür­mə baş ver­miş­dir[6].

Azər­bay­ca­nın pal­çıq vul­kan­la­rı püs­kür­mə­lə­ri­nin in­ten­siv­li­yi

Pal­çıq vul­kan­la­rı­nın fəa­liy­yə­ti 30-35 mln il bun­dan əv­vəl, er­kən mio­sen­dən baş­lan­mış­dır. Güc­lü püs­kür­mə­lər ara­sı vul­ka­nın kra­ter sa­hə­sin­də çox­lu fəa­liy­yət gös­tə­rən mik­ro­form­lar (sal­za, qri­fon, sop­ka) əmə­lə gə­lir. On­lar vax­ta­şı­rı qaz, su, lil­li pal­çıq, bə­zi­lə­rin­də neft çı­xa­rır. Bu ka­te­qo­ri­ya­ya təx­mi­nən 60 % vul­kan­la­rı aid et­mək olar. Apa­rı­lan təd­qi­qat­lar nə­ti­cə­sin­də mü­əy­yən edil­miş­dir ki, tez-tez püs­kü­rən vul­kan­la­rın kra­ter sa­hə­sin­də püs­kür­mə­dən son­ra qri­fon-sal­za­lar ya­ran­mır (Lök­ba­tan, Key­rə­ki) və ya on­la­rın tə­za­hü­rü çox zə­if olur (Şıx­zar­lı, Quş­çu).

Püs­kür­mə məh­sul­la­rı­nın geo­lo­ji-geo­kim­yə­vi təd­qi­qi

Vul­ka­nın yer sət­hi­nə çı­xar­dı­ğı qaz­lar, su­lar, pal­çıq, sü­xur qı­rın­tı­la­rı da­im təd­qi­qat ob­yek­ti ol­muş­dur.
Qaz­la­rın tər­ki­bin­də əsas kom­po­nent me­tan­dır (99 %-ə ki­mi), az miq­dar­da ağır KH-lər (AK), CO2, N2 və di­gər inert qaz­lar (he­li­um, ar­qon). So­nun­cu­la­rın fai­zi cü­zi­dir. Qaz­la­rın miq­da­rı müx­tə­lif re­gi­on­lar­da fərq­lə­nir. Qaz­lar­da­kı he­liu­mun nis­bə­ti 2.8-30.0x10-8 ara­sın­da də­yi­şir. Me­ta­nın kar­bon izo­top tər­ki­bi (KİT) isə 61‰-dən 36 ‰ ara­sın­da olur[1, 16].
Vul­kan su­la­rı 4 ge­ne­tik tip­lə təq­dim olun­muş­dur. Bun­lar hid­ro­kar­bo­nat­nat­ri­um­lu (HKN), xlor­kal­si­um­lu (XK), xlor­maq­ni­um­lu (XM) və sul­fat­nat­ri­um­lu (SN) su­lar­dır. Üs­tün­lük təş­kil edən və sə­ciy­yə­vi olan qə­lə­vi (HKN) və xlor­kal­si­um­lu (XK) tip­li­dir­lər. Su­la­rın ümu­mi mi­ner­la­laş­ma­sı 28 mq/ekv-dən 1380 mq/ekv ara­sın­da (100 qr üçün) də­yi­şir. Pal­çıq vul­kan­la­rı su­la­rı­nın dai­mi kom­po­nent­lə­ri yod (100 mq/l), bor (480 mq/l) və brom­dur (120 mq/l).
Vul­kan­la­rın yer sət­hi­nə çı­xar­dı­ğı neft­lər naf­ten-aro­ma­tik və me­tan tər­kib­li­dir. Kar­bo­nun izo­top tər­ki­bi -28.5 ‰-dən – -25.4 ‰-ə qə­dər (doy­muş frak­si­ya­da) də­yi­şir. Eosen, May­kop çö­kün­tü­lə­ri­nin ge­ne­ra­si­ya et­di­yi neft­lər izo­top yün­gül­dür­lər, (δ13C= -28.5 – -24.5 ‰). Dia­tom neft­lə­ri isə izo­top ağır­dır­lar (δ13C= -24.5 ‰)[7].
Vul­kan­la­rın sülb məh­sul­la­rı­nın kay­no­zoy komp­lek­sin­də əsa­sən pa­leo­gen-mio­se­nin ter­ri­gen-kar­bo­nat sü­xur­la­rı üs­tün­lük təş­kil edir. Vul­kan brek­çi­ya­sın­da 90-a qə­dər mi­ne­ral tə­yin olun­muş­dur. Mi­ne­ra­lo­ji tər­kib aşa­ğı­da­kı si­nif­lə­ri əha­tə edir: sul­fid­lər, ok­sid­lər, si­li­kat­lar, kar­bo­nat­lar, fos­fat­lar, bo­rat­lar, sul­fat­lar və he­lo­id­lər. Vul­kan pal­çı­ğın­da və sü­xu­run pe­lit his­sə­sin­də gil­li mi­ne­ral­lar – hid­ro­mi­ka, smek­tit, kao­li­nit və xlo­rit iş­ti­rak edir. Bun­dan baş­qa, son il­lər ye­ni mi­ne­ral­lar tə­yin edil­miş­dir: alu­nit, bas­sa­nit, sa­ni­din, adul­yar, mi­ra­bi­lit və te­nar­dit[3, 13, 14].
Pal­çıq vul­ka­nı brek­çi­ya­sın­da 30 mik­roe­le­ment aş­kar olun­muş­dur. On­la­rın ən sə­ciy­yə­vi­li­si bor, ci­və, man­qan, ba­ri­um, stron­si­um, qə­lə­vi me­tal­lar – li­ti­um, ru­bi­di­um və se­zi­um­dur. Bo­run və so­nun­cu 3 ele­men­tin yük­sək fai­zi gü­man ki, pal­çıq vul­ka­niz­mi pro­se­si­lə əla­qə­dar­dır.

Vul­kan fəa­liy­yə­ti­nin zəl­zə­lə­lər­lə əla­qə­si

Pal­çıq vul­ka­niz­mi­nin seys­mik­lik­lə əla­qə­si çox­dan mü­əy­yən edil­miş­dir. 1813-cü il­də Xə­zər­də Ya­nan Ta­va ban­kə­sin­də­ki zəl­zə­lə ey­ni ad­lı pal­çıq vul­ka­nı­nın püs­kür­mə­si­nə sə­bəb ol­muş­dur. Güc­lü zəl­zə­lə­lər vul­kan­la­rı püs­kür­mə­yə “va­dar edir” və bu fi­kir çox­say­lı fakt­lar­a əsas­la­nır. Ge­ne­tik ba­xım­dan hər iki ha­di­sə yer qa­bı­ğın­da top­la­nan tek­to­nik gər­gin­li­yin tə­za­hü­rü­dür. Uzun il­lər apar­dı­ğı­mız stas­tis­tik təh­li­l gös­tə­rir ki, güc­lü zəl­zə­lə­lər vul­kan­la­rın ak­tiv­ləş­mə­si­nə sə­bəb olur, ye­ral­tı tə­kan­lar püs­kür­mə­nin “təh­rik­çi­si” ro­lu­nu oy­na­yır[5]. Bu­nun­la ya­na­şı, hə­lə ke­çən əs­rin 80-cı il­lə­rin­də vul­kan­lar­da apar­dı­ğı­mız mü­şa­hi­də­lər gös­tər­di ki, zə­if zəl­zə­lə­lə­rin so­nun­cu “ha­zır­lıq” mər­hə­lə­si döv­rü, zəl­zə­lə oca­ğı­na ya­xın olan vul­kan­la­rın fəa­liy­yə­ti ak­tiv­lə­şir və yer sət­hi­nə çı­xa­rı­lan flü­id­lə­rin (qaz, su) bə­zi kom­po­nent­lə­ri­nin miq­da­rı ano­mal sə­viy­yə­də ar­tır. Bu da baş ve­rə­cək zəl­zə­lə­nin xə­bər­çi­si ki­mi qə­bul olu­na bi­lər. Bu nə­ti­cə son il­lər­ki mü­şa­hi­də­lə­ri­miz­də də öz təs­di­qi­ni tap­mış­dır[2, 7].

Pal­çıq vul­kan­la­rı mil­li sər­və­ti­miz­dir

Öl­kə­miz­də ge­niş in­ti­şar tap­mış pal­çıq vul­kan­la­rı bi­zim tə­bii eh­ti­ya­tı­mız və mil­li sər­və­ti­miz­dir. Bu­na gö­rə də, uni­kal tə­bii abi­də olan pal­çıq vul­kan­la­rı gə­lə­cək nə­sil üçün qo­ru­nub sax­lan­ma­lı­dır. Vul­kan­lar çox də­rin kəş­fiy­yat qu­yu­su ki­mi ye­rin də­rin qat­la­rın­da kar­bo­hid­ro­gen ya­taq­la­rı­nın ax­ta­rı­şın­da neft­çi geo­loq­la­ra kö­mək edir. Vul­kan tul­lan­tı­la­rın­da­kı müx­tə­lif sü­xur­lar la­zım­lı mik­roe­le­ment­lər­lə (bor, man­qan, va­na­di­um, mis, li­ti­um və s.), vul­kan su­la­rı yod, bor, brom­la zən­gin­dir. Vul­kan pal­çı­ğı tə­ba­bət­də ge­niş is­ti­fa­də olu­nur. Vul­kan gi­li key­fiy­yət­li ke­ram­zit xam­mal­dır, in­şa­at­da is­ti­fa­də olu­nur, gil­lər­dən kər­pic də ha­zır­la­nır. Möh­tə­şəm gö­rü­nüş­lü pal­çıq vul­kan­la­rı eko­tu­rizm ob­yek­ti­dir.
Aşa­ğı­da bu mə­sə­lə­lər şərh olu­nur.

Pal­çıq vul­kan­la­rı neft-qaz ya­taq­la­rı­nın ax­ta­rı­şın­da

Pal­çıq vul­kan­la­rı ilə neft-qaz ara­sın­da olan ge­ne­tik əla­qə hə­lə 20-ci əs­rin əv­vəl­lə­rin­də aka­de­mik Qub­kin tə­rə­fin­dən mü­əy­yən edil­miş­dir. Am­ma son­ra­lar neft­çi geo­loq­la­rın ək­sə­riy­yə­ti he­sab edir­di ki, vul­kan­lar yer tə­kin­də ya­taq­la­rı da­ğı­dır və on­la­rın yer­ləş­di­yi sa­hə­lər sə­na­ye ba­xım­ından pers­pek­tiv­li de­yil­dir. Uzun il­lər da­vam edən mü­ba­hi­sə­li mü­za­ki­rə­lər 1933-cü il­də so­na çat­dı. Lök­ba­tan pal­çıq vul­ka­nı ya­xın­lı­ğın­da qa­zıl­mış 45 say­lı qu­yu, sut­ka­da 20 min ton ol­maq­la, fəv­va­rə vur­du və bu­nun­la da sü­but edil­di ki, vul­kan­lar ya­taq­la­rı da­ğıt­mır və on­la­rın yer­ləş­di­yi əra­zi­lər­də qu­yu­lar qa­zıl­ma­lı və ya­taq­lar açıl­ma­lı­dır. Məş­hur 45 say­lı qu­yu in­di­yə­dək neft ve­rir. Hal-ha­zır­da Azər­bay­can­da, xü­su­sən də Cə­nu­bi Xə­zər­də is­tis­mar­da olan neft-qaz, kon­den­sat ya­taq­la­rı­nın ək­sə­riy­yə­ti vul­kan struk­tur­la­rı ilə əla­qə­dar­dır. Pal­çıq vul­kan­la­rı tə­bii kəş­fiy­yat qu­yu­la­rı­nın ro­lu­nu ye­ri­nə ye­ti­rir və yer tə­ki­nin, xü­su­si­lə qaz­ma iş­lə­ri ilə aş­kar ol­ma­yan də­rin­lik­lə­rin neft­qaz­lı­lı­ğı ba­rə­də çox va­cib mə­lu­mat ve­rir.

Vul­kan pal­çı­ğı – müa­li­və­vi pre­pa­rat­dır

Vul­kan pal­çı­ğı neft­li-qaz­lı ra­yon­lar­da yer­ləş­di­yin­dən, on­la­rın kim­yə­vi tər­ki­bi, müa­li­cə­vi xas­sə­lə­ri ye­rüs­tü mən­şə­li lil, torf mən­bə­lə­rin­dən fərq­lə­nir. Bö­yük də­rin­lik­lər­dən çı­xan eko­lo­ji tə­miz pal­çıq yük­sək bi­os­ti­mul­laş­dı­rı­cı tə­si­rə ma­lik kim­yə­vi mik­roe­le­ment­lər və üz­vi mad­də­lər­lə zən­gin­dir.
Özü­nün müs­təs­na yük­sək bal­neo­lo­ji xas­sə­lə­ri­nə gö­rə, vul­kan pal­çı­ğı bir ne­çə xəs­tə­lik­lə­rin: hə­rə­kət apa­ra­tı, oy­naq­lar, onur­ğa sü­tu­nu, pe­ri­fe­rik-əsəb sis­te­mi, də­ri, mə­də-ba­ğır­saq trak­tı, şə­kər dia­be­ti, ate­rosk­le­roz və bo­yun os­teo­xond­ro­zunun müa­li­cə­si za­ma­nı, elə­cə də gi­ne­ko­lo­gi­ya, uro­lo­gi­ya və kos­me­to­lo­gi­ya­da is­ti­fa­də edi­lir.
Ke­çən əs­rin 70-80-cı il­lə­rin­də AMEA Geo­lo­gi­ya İns­ti­tu­tu tibb elm­lə­ri dok­to­ru F.M.Əfən­di­ye­va və baş­qa mü­tə­xəs­sis­lər­lə bir­gə təd­qi­qat­lar apa­ra­raq vul­kan pal­çı­ğı­nın bal­neo­lo­ji xas­sə­lə­ri və geo­kim­yə­vi xü­su­siy­yət­lə­rini öy­rə­nib öl­kə­nin 15-dən çox tib­bi mü­əs­si­sə­lə­rin­də vul­kan pal­çı­ğı müa­li­cə prak­ti­ka­sı­na tət­biq edi­lib­dir[9].

Ba­har pal­çıq vul­ka­nı

Pal­çıq vul­kan­la­rı eko­tu­rizm ob­yek­ti­dir
Pal­çıq vul­kan­la­rı di­ya­rı olan Azər­bay­can­da möh­tə­şəm, gör­kəm­li, ak­tiv fəa­liy­yət­li vul­kan­lar çox­dur və öl­kə­mi­zə gə­lən tu­rist­lə­rin bir qis­mi əl­bət­tə on­la­rı gör­mək is­tə­yir­lər. Ələt qə­sə­bə­si ya­xın­lı­ğın­da yer­lə­şən Daş­gil vul­ka­nın­da Ba­kı­ya gə­lən tu­rist­lə­ri da­im gör­mək olar. 2008-ci il­də mə­nim nəşr olun­muş azər­bay­can, in­gi­lis və rus dil­lə­rin­də “Azər­bay­ca­nın pal­çıq vul­kan­la­rı” ad­lı bə­ləd­çi ki­tab­çam­da 25 vul­ka­na get­mək üçün tu­rist marş­rut­la­rı ve­ril­miş­dir.
Bun­lar­dan bi­ri Ba­kı­dan cə­nub is­ti­qa­mə­tin­də olan vul­kan­lar­dır. On­lar san­ki pa­ra­da dü­zül­müş ki­mi, bü­tün land­şaft­la­rı əha­tə edir. Püs­kür­mə­lə­ri­nin sa­yı­na gö­rə “dün­ya re­kord­çu­su” ad­la­nan Lök­ba­tan, hün­dür zir­və­li Ot­man­boz­dağ, B.Kə­ni­zə­dağ, To­ra­ğay, Xə­zə­rin sa­hi­lin­də yer­lə­şən Ba­har, Qo­bus­tan mə­də­niy­yət-ta­ri­xi qo­ru­ğu­nun ya­xın­lı­ğın­da­kı yu­xa­rı­da qeyd et­di­yim Daş­gil­dir. Qərb is­ti­qa­mə­tin­də – Pi­rə­kəş­kül, Ki­çik Mə­rə­zə, Şa­ma­xı­da Pir­qu­lu rə­səd­xa­na­sı əra­zi­sin­də gö­zəl mən­zə­rə­li və sə­fa­lı bir yer­də yer­lə­şən Də­mir­çi vul­ka­nı­dır. Ma­raq­lı­dır ki, tu­rist­lər müa­li­cə­vi vul­kan pal­çı­ğın­dan da is­ti­fa­də edə bi­lər­lər.
He­sab edi­rəm ki, Azər­bay­ca­nın pal­çıq vul­kan­la­rı­na get­mək­lə eko­tu­rist­lər on­la­rın tək­ra­ro­lun­maz­lı­ğı­na, un­kal­lı­ğı­na də­yər­li qiy­mət ve­rə­cək, gö­zəl tə­əs­sü­rat­la ge­ri qa­yı­da­caq və nə vaxt­sa vul­kan­la­rı gör­mək ar­zu­sun­da ola­caq­lar. Öl­kə­mi­zin pal­çıq vul­kan­la­rı­nın Döv­lət sə­viy­yə­sin­də bey­nəl­xalq tu­riz­mə cəlb olun­ma­sı əl­bət­tə va­cib mə­sə­lə­dir və bu gü­nün tə­lə­bi­dir.

Vul­kan­lar və ət­raf mü­hi­tin eko­lo­gi­ya­sı

Mü­hüm mə­sə­lə­lər­dən bi­ri də pal­çıq vul­kan­la­rı­nın eko­lo­ji ba­xım­dan öy­rə­nil­mə­si­dir. On­la­rın fəa­liy­yə­ti­nin müs­bət və mən­fi cə­hət­lə­ri var­dır. Vul­kan püs­kü­rən­də yer sət­hi­nə me­tan qa­zı ilə zə­rər­li olan kar­bon qa­zı da çı­xa­rı­lır. Bə­zi vul­kan­lar, mə­sə­lən Bi­nə­qə­di qə­sə­bə­si­nin ya­xın­lı­ğın­da yer­lə­şən Key­rə­ki vul­ka­nı püs­kü­rən­də, kar­bon qa­zı­nın fai­zi yük­sək ol­du­ğun­dan, alov sü­tu­nu alın­mır, vul­ka­nın sa­kit fəa­liy­yə­ti döv­rün­də ye­nə də qaz, su, lil­li pal­çıq, bə­zən çox­lu neft çı­xa­rı­lır və nə­ti­cə­də hə­min sa­hə­lər­də qey­ri-adi şo­ran tor­paq­lar və geo­kim­yə­vi cə­hət­dən na­dir land­şaft­lar ya­ra­nır. On­la­rın bə­zi mik­roe­le­ment­lər­lə (mə­sə­lən bor, mo­lib­den, stron­si­um və s.) zən­gin ol­ma­sı can­lı or­qa­nizm­lə­rə tə­si­ri ba­xı­mın­dan öy­rə­nil­mə­si ma­raq kəsb edir və bu is­ti­qa­mət­də də el­mi-təd­qi­qat iş­lə­ri da­vam et­di­ril­mə­li­dir[10].
Hal-ha­zır­da, AMEA Geo­lo­gi­ya və Geo­fi­zi­ka İns­ti­tu­tun­da ilk də­fə azər­bay­can, in­gi­lis, rus dil­lə­rin­də bö­yük həcm­də tər­tib edil­miş “Dün­ya pal­çıq vul­kan­la­rı”at­la­sı İta­li­ya­da nəşr olu­nur.

Ədə­biy­yat
1. Алиев Ад.А., Кабулова А.Я. Изотопы гелия в газах грязевых вулканов Азербайджана ДАН АзССР. 1980. №3, с.52-56.
2. Алиев Ад.А., Гасанов А.Г., Кабулова А.Я. 1989. Грязевые вулканы и сейсмичность Шамахино-Гобустанского района. В кн. «Материалы юбилейной сессии, посвящ. 50-летию ИГАНА». Баку, «Элм», с.215-217.
3. Алиев Ад.А., Бабаев И.А. 1993-1994. Первая находка алунита в выбросах грязевого вулкана Ахтарма-Карадагская. Изв. АНА. Науки о Земле, №1-6, с.136-139.
4. Алиев Ад.А., Байрамов А.А.,2000. Новые данные об особенностях проявления грязевого вулканизма в Шамахы-Гобустанском регионе. Труды ИГАНА. Изд-во «Naf­ta-Ргеss». №28, с.5-17.
5.Алиев Ад.А.Грязевой вулканизм и землетрясения. 2007-ci il­də Azər­bay­can əra­zi­sin­də seys­mop­roq­noz mü­şa­hi­də­lə­ri­nin ka­ta­lo­qu. Ba­kı, 2008, 81 -92 s.
6. Алиев Ад.А., Гулиев И.С., Рахманов Р.Р. 2009. Каталог извержений грязевых вулканов Азербайджана(1810-2007 гг.) Баку, Naf­ta-Press, 110 с. (на руском и английском языках).
7.Алиев Ад.А., Сарыджалинская Т.М. 2011. Новые данные о минералогии глинистых пород- выбросов грязевых вулканов Азербайдждана. AMEA Xə­bər­lə­ri, Yer elm­lə­ri, №1, 36-45.
8.Алиев Ад.А. Эволюция представлений о грязевом вулканизме Южно-Каспийской впадины. Труды ИГНАНА. 2010. №37, с.13-34.
9.АлизадеАк.А., Эфендиева Ф.М., Алиев Ад.А. Грязевой раствор сопочных грязей грязевых вулканов Азербайджана – новый лечебный препарат. ДАН АзССР. 1989. т.39, №3, с.49-51.
10. Əli­yev Ad.A. Pal­çıq vul­kan­la­rı və ət­raf mü­hit. “Elm və hə­yat”, № 3, s. 18-20.
11. Губкин И.М.,1934.Тектоника юго-восточной части Кавказа в связи с нефтегазоносностью этой области. Ленинград, Москва, ОНТИ, 52с.
12. Иванов, В.В., Гулиев, И.С. 1988. Физико-химическая модель грязевого вулканизма. В сб.: Проблемы нефтегазоносности Кавказа. Наука, с.92-100.
13.Мамедова А.Н., Маслаков Н.А., Рыбак Е.Н. и др. 2014. Сезонная минерализация на грязевых вулканах Азербайджана. Геология и полезные ископаемые мирового океана. №2, с.100-104.
14. Хеиров М.Б., Алиев Ад.А., Сафарова О.Б. 1989. Минералогический состав глинистых пород – продуктов извержений грязевых вулканов. Изв. АН Азерб., серия наук о Земле, №1, с.13-20.
15.Якубов А.А. Грязевые вулканы Азербайджана и их связь с нефтяными месторождениями. Изд-во АН АзССР, 1948, 213 с.
16. Якубов, А.А., Али-Заде, А.А., Зейналов, М.М. 1971. Грязевые вулканы Азербай­д­жанской ССР. Атлас, Элм, Баку, 256с.
17.Якубов А.А., Алиев Ад.А., Кабулова А.Я. О генезисе газов грязевых вулканов. Изд-во АН АзССР, 1979, №5, с.12-17.

 YER VƏ İNSAN

№/05/NOYABR-DEKABR/2015