Məs­lə­hət­çi Mü­hən­dis­lə­rin Bey­nəl­xalq Fe­de­ra­siya­sının mü­əy­yən et­di­yi nor­ma­la­rın Azər­bay­can mən­zil-tikin­ti ba­za­rın­da tət­biqi

Meh­met­han Bay­rak­tar, Sum­qa­yıt Döv­lət Uni­ver­si­te­ti

Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın mən­zil-ti­kin­ti ba­za­rı­nın sis­tem­li təh­li­li bey­nəl­xalq təc­rü­bə­ni, o cüm­lə­dən müx­tə­lif bey­nəl­xalq təş­ki­lat­la­rın fəa­liy­yə­ti­ni nə­zə­rə al­ma­lı­dır. Mi­sal üçün, Fİ­DİC (İn­ter­na­tio­nal Fe­de­ra­ti­on of Con­sul­ting En­gi­ne­ers) – Məs­lə­hət­çi Mü­hən­dis­lə­rin Bey­nəl­xalq Fe­de­ra­si­ya­sı­nın əsas fəa­liy­yə­ti müa­sir şə­ra­it­də bey­nəl­xalq mü­hən­dis-in­şa­at fəa­liy­yə­ti­nin iş­ti­rak­çı­la­rı­nın mü­na­si­bət­lə­ri­nin tən­zim­lən­mə­si üçün mü­qa­vi­lə­lə­rin nü­mu­nə­vi şərt­lə­ri­nin iş­lə­nib ha­zır­lan­ma­sın­dan iba­rət­dir.
Ha­zır­ki gün­də Fİ­DİC özün­də ti­kin­ti kon­sul­ta­si­ya­sı sa­hə­sin­də bü­tün dün­ya üz­rə 75-dən çox mil­li mü­hən­dis-məs­lə­hət­çi as­so­sia­si­ya­sı­nı bir­ləş­di­rən və qlo­bal­laş­ma si­ya­sə­ti­ni, da­ya­nıq­lı in­ki­şa­fı və biz­ne­sin in­teq­ra­tiv dərk edil­mə­si­ni hə­ya­ta ke­çi­rən ən iri bey­nəl­xalq təş­ki­la­tı əks et­di­rir [1-6]. Ha­zır­ki dövr­də Fİ­DİC nü­mu­nə­vi mü­qa­vi­lə­lə­rin­dən, o cüm­lə­dən Azər­bay­can­da bey­nəl­xalq miq­yas­da re­al­laş­dı­rı­lan mü­hən­dis-ti­kin­ti la­yi­hə­lə­rin­də ge­niş is­ti­fa­də olu­nur. Bir çox hal­lar­da Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın xa­ri­ci in­ves­tor­la­rın, pod­rat­çı­la­rın və ya kon­sul­tant­la­rın cəlb olun­du­ğu mən­zil-ti­kin­ti la­yi­hə­lə­ri­nin iş­lə­nib ha­zır­lan­ma­sın­da Fİ­DİC mü­qa­vi­lə­lə­ri əsa­sın­da iş­lə­nib ha­zır­lan­mış la­yi­hə­lər re­al­laş­dı­rı­lır. Nəşr olun­muş baş­lı­ca Fİ­DİC mü­qa­vi­lə­lə­ri­nin si­ya­hı­sı cəd­vəl 1-də təq­dim edil­miş­dir. Müa­sir mən­zil-ti­kin­ti mü­qa­vi­lə­lə­ri özün­də va­hid sə­nə­di yox, sə­nəd­lər dəs­ti­ni əks et­di­rir, ey­ni za­man­da hər bir sə­nə­də mü­əy­yən prio­ri­tet­lik sə­viy­yə­si mə­nim­sə­di­lir.
Ümu­mən isə mü­qa­vi­lə­ni təş­kil edən sə­nəd­lə­ri üç qrup­da bir­ləş­dir­mək olar:
- tə­rəf­lə­rin mü­qa­vi­lə mü­na­si­bət­lə­ri­nə da­xil ol­ma­sı­nı qey­də alan sə­nəd­lər (ən yük­sək prio­ri­tet);
- tə­rəf­lər ara­sın­da tam mü­qa­vi­lə şərt­lə­ri­ni özü­nə da­xil edən sə­nəd­lər (ikin­ci sə­viy­yə­li prio­ri­tet­li­yə ma­lik­dir, ey­ni za­man­da bu qrup sə­nəd­lə­rin içə­ri­sin­də də müx­tə­lif prio­ri­tet­lər möv­cud­dur, mi­sal üçün, Fİ­DİC mü­qa­vi­lə­lə­rin­də xü­su­si şərt­lə­rin prio­ri­tet­li­yi ümu­mi şərt­lə­rin prio­ri­tet­li­yin­dən da­ha yu­xa­rı­dır);
- ob­yek­tə və ya iş­lə­rə aid olan tex­ni­ki xa­rak­ter­li sə­nəd­lər. Cəd­vəl 1
Fİ­DİC-də nəşr olu­nan əsas nü­mu­nə­vi mü­qa­viə­lə­rin sa­yı­sı [2, s. 103]

Nə­ti­cə eti­ba­rı ilə, si­fa­riş­çi ilə pod­rat­çı­lar ara­sın­da­kı ti­kin­ti mü­qa­vi­lə­si­ni tə­rəf­lər tə­rə­fin­dən gös­tə­ri­lən üç qru­pa da­xil olan və prio­ri­tet­lik sə­viy­yə­si­nə gö­rə ranq­la­ra bö­lü­nən sə­nəd­lər təş­kil edir. Sa­zi­şin ye­ri­nə-ye­ti­ril­mə­si za­ma­nı ti­kin­ti mü­qa­vi­lə­si­nin sə­nəd tər­ki­bi ge­niş­lə­nə bi­lər, mi­sal üçün, onun tər­ki­bi­nə əla­və ra­zı­laş­ma və pro­to­kol­lar da­xil edi­lə bi­lər. 

Şə­kil 2-də mil­li və bey­nəl­xalq (Fİ­DİC) ti­kin­ti mü­qa­vi­lə­lə­ri­nin nü­mu­nə­vi tər­ki­bi əks et­di­ril­miş­dir [2, s. 196].

Şə­kil 2. Mil­li və bey­nəl­xalq ti­kin­ti la­yi­hə­lə­ri­nin nü­mu­nə­vi tər­ki­bi (Fİ­DİC)
Ba­zar şə­rai­tin­də mən­zil-ti­kin­ti sek­to­run­da tip­ləş­dir­mə aşa­ğı­da­kı mə­sə­lə­lə­rin həl­li­nə şə­ra­it ya­ra­dır:
- bağ­la­nı­lan sa­ziş­lə­rin key­fiy­yə­ti­nin yük­səl­dil­mə­si;
- ti­kin­ti mü­qa­vi­lə­lə­ri­nin tər­ti­bi və re­al­laş­dı­rıl­ma­sı təc­rü­bə­si­nin uço­tu, ümu­mi­ləş­di­ril­mə­si və is­ti­fa­də olun­ma­sı;
- pod­rat­lar üz­rə kon­kurs­la­rın ha­zır­lan­ma­sı və hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si­nin asan­laş­dı­rıl­ma­sı, bu za­man mü­qa­vi­lə­nin şərt­lə­ri rə­qa­bət sə­nəd­lə­ri­nin tər­ki­bi­nə da­xil edil­mə­li­dir;
- pre­se­dent təc­rü­bə­si­nin təh­li­li­nə əsas­la­nan əda­lə­tin key­fiy­yə­ti­nin sa­də­ləş­di­ril­mə­si və yük­səl­dil­mə­si;
- müa­sir mü­qa­vi­lə hü­qu­qu­nun və in­ki­şaf et­miş ba­zar iq­ti­sa­diy­ya­tı öl­kə­sin­də ənə­nə­lə­rin irə­li­lə­dil­mə­si­nə şə­ra­it ya­ra­dır.
Mən­zil-ti­kin­ti sek­to­ru­nun tip­ləş­di­ril­mə­sin­də qiy­mə­tin for­ma­laş­dı­rıl­ma­sı me­to­du üz­rə və ma­liy­yə ris­ki­nin bö­lüş­dü­rül­mə­si iş­ti­rak­çı­la­rı­nın qar­şı­lıq­lı fəa­liy­yət sxe­mi­nin nə­zə­rə alın­ma­sı ilə in­ves­ti­si­ya-ti­kin­ti la­yi­hə­lə­ri­nin ti­kin­ti mü­qa­vi­lə­lə­ri­nin təs­nif­ləş­di­ril­mə­si mə­sə­lə­lə­ri xü­su­si yer tu­tur (bax, cəd­vəl 3) [2, s. 193].

Be­lə­lik­lə, res­pub­li­ka­nın mən­zil-ti­kin­ti ba­za­rı­nın sis­tem­li təh­li­li gös­tə­rir ki, 2000-2014-ci il­lər ər­zin­də is­tis­ma­ra ve­ri­lən mən­zil­lə­rin sa­yı 4,2 də­fə, o cüm­lə­dən döv­lət sek­to­run­da 3,5 də­fə, qey­ri-döv­lət sek­to­run­da 4,3 dəf, 1000 nə­fər üz­rə ti­kil­miş ya­şa­yış ev­lə­ri­nin sa­yı 0,7-dən 08,-ə, on­la­rın ümu­mi sa­hə­si isə 61 kv.m-dən 225 kv.m.-ə; ti­kil­miş mən­zil­lə­rin or­ta sa­hə­si 90,5 kv.m-dən 126,1 kv.m-ə; is­tis­ma­ra ve­ril­miş mən­zil­lə­rin ar­tım tem­pi 3, də­fə, on­la­rın ümu­mi sa­hə­si 1,4 də­fə, ya­şa­yış sa­hə­si­nin xü­su­si çə­ki­si isə 58,6%-dən 63,4%-ə qə­dər art­mış­dır. Ey­ni za­man­da öl­kə­nin mən­zil ba­za­rı­nın ge­niş­lən­mə­si mü­şa­hi­də olu­nur. Təd­qiq olu­nan dövr ər­zin­də res­pub­li­ka­nın ümu­mi mən­zil fon­du 1,4 də­fə, o cüm­lə­dən qey­ri-döv­lət sek­to­ru üz­rə 1,5 də­fə, on­lar­dan və­tən­daş­la­rın şəx­si və­sa­it­lə­ri he­sa­bı­na 1,7 də­fə art­mış­dır. Bun­dan baş­qa, şə­hər (1,4 də­fə) və kənd (1,3 də­fə) mən­zil fon­du da əhə­miy­yət­li də­rə­cə­də art­mış­dır. 

Ti­kin­ti apa­rıl­ma­sı­na ica­zə ve­ril­miş mən­zil­lə­rin sa­yı 214-dən 1245-ə, on­la­rın ti­kin­ti­si­nə ica­zə ve­ril­miş mən­zil­lə­rin ümu­mi sa­yın­da­kı pa­yı isə 16,5%-dən 66,3%-ə qə­dər yük­səl­miş­dir. Mən­zil ba­za­rı­nın mən­fi ten­den­si­ya­sı­na o aiddir ki, təd­qiq olu­nan dövr ər­zin­də öz mən­zil şə­rai­ti­ni yax­şı­laş­dır­mış və­tən­daş­la­rın sa­yı 1758-dən 788-ə en­miş­dir və bu da 44,8% təş­kil edir; gənc ailə­lər 305-dən 14-ə və ya 4,6%; ço­xu­şaq­lı ailə­lər – 216-dan 19-a və ya 8,85 düş­müş­dür. Bun­dan baş­qa, 2011-ci ilin mə­lu­mat­la­rı­na gö­rə ay­rı­ca mən­zil­də 1 və­tən­da­şa dü­şən ümu­mi sa­hə 22,2 kv.m, ya­şa­yış sa­hə­si 16,4 kv.m, kom­mu­nal mən­zil­də, mü­va­fiq ola­raq, 22,2 kv.m. və 14,6 kv.m təş­kil et­miş­dir. Bun­dan baş­qa, müa­sir mən­zil-ti­kin­ti kom­pa­ni­ya­la­rı­nın mü­qa­vi­lə mü­na­si­bət­lə­ri Fİ­DİC sis­te­mi­nə əsas­lan­ma­lı­dır.
Ədə­biy­yat
www.trum­bel.ru /fi­dic/
Бузырев В.В. Экономика строительства. СПб.: Питер. 2009, -416 с.
Yrd.Doç.Dr.Tu­nay­Kök­sal. Aban­tiz­zet­Bay­sa­lÜ­ni­ver­si­te­si­Sos­yal­Bi­lim­le­rEns­ti­tü­sü­Der­gi­si – Jo­ur­nal of So­ci­al Sci­en­ces Cilt / Vo­lu­me: 2010-1 Sa­yı/ İs­sue: 20. ULUS­LA­RA­RA­SI İN­ŞA­AT SÖZ­LEŞ­ME­Sİ MO­DE­Lİ OLA­RAK Fİ­DİC İN­ŞA­AT İŞ­LE­Rİ SÖZ­LEŞ­ME ŞART­LA­RI
Mic­ha­el D., Ro­bin­son A. Cont­rac­tor’s Gui­de to the FI­DIC Con­di­ti­ons of Cont­ract. 2011 by John Wily & Sons, LTD.
Axel Volk­mar Jae­ger. Fi­dic: A Gui­de for Prac­ti­tio­ners. Sprin­ger-Ver­laq Ber­lin Hei­del­berg, 2010.
Je­remy Glo­ver, Si­mon Hug­hes. Un­ders­tan­ding the FI­DIC Red Bo­ok: A Clan­se by Clay­se Com­men­tary. 2011, Thom­son Reu­ters (Pro­fes­sio­nal) UK LTD.
Açar söz­lər: ti­kin­ti, ba­zar, in­şa­at, fəa­liy­yət
Ключевые слова:строительство, рынок, строительство, действие
Key­words: const­ruc­ti­on mar­ket, const­ruc­ti­on, ac­ti­on
РЕЗЮМЕ
В статье, было отмечено что, основная деятельность Международная федерация инженеров-консультантовсостоит в разработкепримерный условий договоров для регулированиеотношений международных инженерные и строительные работы в современных условиях.
Sum­mary
In the ar­tic­le, it was no­ted that the ma­in ac­ti­vity of FI­DIC is in the de­ve­lop­ment of the Mo­del Pro­vi­si­ons for the re­gu­la­ti­on of the re­la­ti­ons of in­ter­na­tio­nal en­gi­nee­ring and const­ruc­ti­on work in mo­dern con­di­ti­ons.

Geostrategiya" jurnalı № 06 (30)  NOYABR-DEKABR 2015