Ucundadır dilimin həqiqətin böyüyü ...

Ucundadır dilimin həqiqətin böyüyü və yaxud Hüseyn Cavid oxuculardan nə üçün üzr istədi?

Gözlənilmədən  TQDK-dan zəng etdilər ki, dərsliklərin monitorinqi davam edir, növbəti seminarda orta ümumtəhsil məktəblərinin   11-ci sinfi üçün  hazırlanan ƏDƏBİYYAT dərsliyi müzakirə olunacaq. Zəng  edən müzakirədə çıxış etməyi də xahiş  etdi.  Razılaşdım. 

    Hal-hazırda  şagirdlərin istifadə etdikləri  Ədəbiyyat dərslikləri  Təhsil Nazirliyinin  17.07.2003-cü il tarixli 716 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmiş proqram əsasında hazırlanmışdır. 
    Bir neçə kəlmə bu proqramların hazırlanma məsələlərindən söz açmaq istəyirəm.Proqramın tərtibi  Təhsil  Nazirliyin  təsdiq etdiyi 10 nəfərlik işçi qrupuna tapşırılmışdı.Bir neçə ay ərzində ciddi müzakirər aparıldı,verilən təkliflər nəzərdən keçirildi. Günlərin birində komissiya üzvləri arasında müəyyən fikir müxtəlifliyi yarandı, iki nəfər qarşıdurması  isə əndazəyə sığmadı. Proqram üzərində aparılan iş sona çatdırılmadan təsdiq olundu.Dərslik yazmağa məsləhət görülən bəzi müəlliflər, deyilənə görə,proqramın bəzi maddələri ilə razılaşmadıqlarına görə  nazirlik tərəfindən proqramlara düzəlişlər edildi və bu düzəlişlər haqqında pedaqoji içtimaiyyət  nazirliyin rəsmi orqanı olan "Azərbaycan müəllimi" qəzeti vasitəsilə məlumatlandırıldı.
  Aydınlıq üçün deyim ki, 17.07.2003-cü ildə təsdiq olunmuş proqrama əsasən  XI sinfin dərsliyində 12 söz  ustasının yaradıcılığı işıqlandırılmalı idi:
    1.Cəlil Məmmədquluzadə. "Danabaş kəndinin əhvalatları", "Anamın kitabı "
    2. M.Ə.Sabir. "Nə işim var?", "Səttarxana" şeirləri
    3. Hüseyn Cavid ."Səyavuş"  faciəsi.
    4.Cəfər Cabbarlı. "Nəsrəddin şah" tarixi pyesi
    5.Yusif Vəzir Çəmənzəminli. " İki od arasında" romanı.
    6.Səməd Vurğun."Muğan" poeması
    7.Məhəmmədhüseyn Şəhriyar. "Heydərbabaya salam"  poeması 
    8.Rəsul Rza ."Qızılgül olmayaydı" poeması
    9.İlyas Əfəndiyev."Xurşidbanu Natəvan" tarixi dramı
    10.Bəxtiyar Vahabzadə."İki qorxu" tarixi poeması 
    11.  İsmayıl Şıxlı."Dəli Kür".   ( parçalar)
  Filologiya elmləri namizədi Nəcəf Nəcəfovun təklifi ilə proqrama dünya ədəbiyyatından türk  söz ustası Nazim Hikmətin  "Kərəm kimi"  və "Ceviz ağacı" şeirləri daxil edilmişdi.
    Bu materiallara həftədə iki saat  hesabı ilə 68 saat vaxt ayrılmışdı.
    Seminarın yazı-pozu işi professor Xeyrulla Məmmədovun təklifi ilə mənə həvalə olunduğu üçün mən  bu işlərdən xəbərdaram."Nigar-Ə" KM-in mətbəəsində ofset üsulu ilə   8000  nüsxə tirajla cap olunan proqramlardan ikisi də  (iki ədədi ) məndədir.
     TQDK-nın beşmərtəbəli binasının liftsiz altıncı mərtəbəsində  keçirilən   dünənki seminara çox ciddi hazırlaşmıdılar.  Bu da səbəbsiz deyildi: seminarda   dərsliyin 
4 müəlliflindən birinin - AMEA -nın müxbir üzvü  Nizami Cəfərovun  da iştirak edəcəyi əvvəlcədən çoxlarına  xəbər verilmişdi.Bu gəliş iştirakçılara öz sözlərini deməyə imkan yaratdı.Monitorinq  iştirakçıları inanırdılar ki,dərsliyin gələcək nəşrlərində onların sözü eşidiləcək. Məsələ burasındadır ki, X və XI sinif dərslikləri
 hələ bir neçə il bundan əvvəl TQDK-da geniş və hərtərəfli müzakirə edilmiş,dərsliklərin daha da yaxçılaşdırılmasına yönələn çox qiymətli fikirlər söylənilmişdi.Təəssüflər olsun ki, bu materiallar ya Təhsil Nazirliyinin  müvafiq qurumlarına çatdırılmamış,   ya da deyilən sözə etinasız yanaşılmışdır.
   Monitorinqdəki çıxışlar göstərdi ki,respublikamızda  müəllimliyi bacaran cavan müəllimlər çoxdur.Onların maraqqlı təklifləri, yəqin ki, dərsliyin növbəti nəşrində nəzərə alınacaqdır. Çıxışlardan aydın oldu ki,  XI sinfin ƏDƏBİYYAT dərsliyi elmi cəhətdən mükəmməlliyi, dilinin sadəliyi, üslubunun aydınlığı cəhətdən digər dərsliklərdən əsaslı surətdə fərqlənir.Burada sözün kəsərli olması, şagirdləri düçündürə bilməsi üçün konkret addımlar atılması da göz
qabağındadır.Dərslikdə əvvəllər mübahisəli görünən elə məsələlər var ki, müəlliflər  cəsarətlə onlara aydınlıq gətirmişlər.Bu cəhətdən "Mirzə Fətəli Axundzadənin(1812-1878) janr və mahiyyət etibarılə DRAMA YAXIN OLAN KOMEDİYALARI" ifadəsi(səh..21) maraqlı görünür. Səhv etmirəmsə,tragekomediya  termini (səh.26) də ədəbi dilə son illərin dərsliklərindən gəlib.

  176 səhifəlik bu dərsliyin ( Ədəbiyyat, Xİ sinif. Bakı,2012-ci il ) asanlıqla düzəlməsi mümkün olan bir  neçə qüsuru var; dərslik yaxşı redaktə olunmayıb, bəlkə də heç redaktə olunmayıb,  bəzilərini şəxsən yaxşı müəllim kimi tanıdığım rəyçilərin rəyi (kitabda nə az, nə çox 5 nəfər  adlı-sanlı müəllim rəyçi kimi göstərilib. Məncə, rəyçilərin sayını çoxaltmaqdansa, onların məsuliyyət  hissini artırmaq  daha  yaxşı  olardı).
  Kimin necə başa düşəcəyindən  ehtiyatlanmadan  deyirəm: mən dərslik siyasətini  yaxşı başa düşən 100 müəllimdən birincisi olmasam da , yüzüncüsü  də deyiləm. Bu işi  hər halda bir müəllimdən  yaxşı bilirəm.  Mən Mirzə  Kazım bəydən bu  tərəfə dərsliklərin çoxunu orijinalından oxumuşam.Hal-hazırda Mirzə Kazım bəyin 1839- cu ildə yazdığı  "Грамматика турецко-татарского языка" dərsliyinin 175 illiyi haqqında yazdığım məqaləmi tamamlamaq  ərəfəsindəyəm. R.Əfəndiyevin  "Uşaq bağçası"(İstanbul,1898) dərsliyi haqqında ilk geniş və hərtərəfli yazını mən yazmışam. Cəlal Ünsizadənin "Hesab" dərsliyi ( Tiflis,1884)  haqqında türkdilli elmi ictimaiyyətə  elmi məlumatı mən çatdırmışam.
  Belə ki, mənim dərslik haqqında danışmağa həm səriştəm, həm də elmi yanaşma təcrübəm var.

                                   XI sinfin ƏDƏBİYYAT dərsliyində(Bakı,2012) 
                    düzəldilməsi o qədər də vaxt aparmayan səhvlər


 *Ə.Haqverdiyevin ali təhsil sənədi  yoxdur.  O, qolu sındığına görə Yol Mühəndisləri İnstitutunun birinci kursundan çıxarılıb,Universitetin şərq fakültəsini azad dinləyici sifətilə qurtarıb.(səh.8.)

 *Hadidən gətirilən bir misrada  bir hərfin bir kobud səhvi var:",,Əsarətdə olur MƏRZ əhali" yox, MƏHV əhali yazılmalıdır.(səh.10)

 *F.Köçərli 1868ci ildə yox,1863-cü ildə anadan olub."Təlimi-Sokrat" onun orijinal əsəri deyil, tərcümə əsəridir.

 *C.Məmmədquluzadə 1921-ci ilin may ayınadək yox, mayın 24-dək Təbrizdə olub(səh.18).

 *C.Məmmədquluzadənin "Azərbaycan" məqaləsi də  dərslikdə daha  geniş izah olunmalıdır.Burada incələnməli  maraqlı məsələlər çoxdur.(səh.24).

 *M.Ə.Sabir  "Məclis  məktəbi"ndə  cəmi iki il  oxuyub.  Onun 1874-1883-cü illərdə   Şamaxıdakı "Məclis məktəbi"ndə oxuması real faktlarla  uyğun gəlmir.
  O, bu məktədə cəmi 2 il təhsil alıb.(Əlbəttə 21 yaşlı Ələkbərin ibtidai  sinif şagirdləri ilə oxuması heç bir vəchlə doğru deyil).

QEYD.Bu il Səid Ünsizadənin açdığı, S.Ə.Şirvaninin dərs dediyi, M,Ə.Sabirin  dərs öyrəndiyi Şamaxı "Məclis məktəbi"nin 140 yaşı tamam olur.Bu məktəb  İsmayıl bəy Qaspralının 1884-cü ildə  Ağməsciddə açdığı (S,Ünsizadədən 10 il sonra-N.N.) məktəbdən daha üstün sayılmalıdır.  Ağməscidlilər kimi biz də öz işıqlı fikir adamlarımıza layiq olduqları qiyməti verməliyik.


 *M.Ə.Sabirin  "Hophopnamə"si II dəfə 1913-cü ildə yox,1914-cü ildə nəşr edilib.

 *Xəstə adamı fərmanla yox,DƏRMANLA müalicə edərlər. Bu baxımdanM.Ə.Sabirdən gətirilən nümunə işləri    korlayıb:"Mərəzi-eşqə nə 

tədbir,  FƏRMANIN var" yazılışı səhvdir.(səh.32).

  *"Səttarxanadır" şeirinin dərc oluna tarixi 20.09.1908-ci il göstərilib.Bu,düzgün deyil;oktyabrda baş verən hadısə haqqında bir ay əvvəl tərifli   şeir yazmaq ağlabatan deyil.(səh.41).

  * Dərslikdə H.Cavidin 1906-1909-cu illərdə İstanbul Universitetində oxuduğu qeyd olunur.Monitorinq zamanı  bu fakt belə izah olundu ki, H.Cavid əslində  tam ali  təhsilli deyil. Əlbəttə, burada UTANILASI heç bir nəsnə yoxdur.Bunu açıq şəkildə söyləmək lazımdır.(53).Onsuz da Hüseyn Cavid türk dünyasının ən mütəfəkkir insanlarından biridir.

 *H.Cavidin  "Məndən fələk ayırdı vəfapişə yarımı..." şeirində(səh.55-56)   şairin təxəllüsü   dərslikdə yazıldığı kimi  "Salik "yox,  "Arif" dir. "Dəniz tamaşası" şeirində də 3-cü misrada dolaşıqlıq var. (səh.56).

*"Azər" poemasından verilən ilk şeir parçasında da  mənaya təsir edən yanlışlıq vardır. "Burada "okşarsan"- "qoşarkən" kimi,"yarın" isə  "YARIŞ" kimi verilib.(səh.58).

 *Dərslikdə S.Vurğunun   "müasir Azərbaycan dilinin banisi" kimi təqdimi  barədə düşünmək lazımdır..Bəlkə də bu, A.S.Puşkinə rus ədəbiyyatında verilən qiymətə oxşadılıb(səh.79).

  *Azərbaycanda rus-tatar məktəblərinin tarixi 1887-ci ildən başlanır.Yuxarı Salahlı kəndindəki 5 sinifli məktəb T.Mamleyev  soyadlı   bir tatar tərəfindən yaradılmış adi məktəb idi.(səh.79).

 * "Səmədin yaradıcılığında" ifadəsi həmyaşıdlar  arasında işlədilə bilər (səh.  82).

 *İngilis uşağı "mənim ailəm-my family  " deyə bilər,amma azərbaycanlı uşağın "mənim ailəm"deməsi milli mentalitet baxımından düzgün deyil(səh.107).


  *Dərslikdə İ.Əfəndiyevin1914-cü ildə Füzulidə anadan olması göstərilir. Halbuki
o vaxt  bu yaşayış məkanının adı  Qaryagin  ( Karyagin) idi (səh.167 ).

  *İ.Əfədiyevin "Körpüsalanlar" romanının qəhrəmanı Səriyyə dərslikdə ali təhsilli mühəndis kimi göstərilir. ( səh.169). Halbuki Səriyyə Texnikum bitirib. O, Adillə texnikumda diplom imtahanı verərkən tanış olub.(Adil imtahan komissiyasının üzvü kimi onunla alman dilində söhbət etmişdir.).

                                                                              ***
 Hüseyn Cavid 1913-cü ildə Tiflisdə "Şərq" mətbəəsində  Keçmiş günlər "adlı bir   şeir kitabı çar etdirir. Bu kiabda bir sözün səhv  yazılışına görə Hüseyn Cavid oxuculardan üzr istəyir və  üzrxahlığını kitabın sonuncu səhifəsində yerləşdirir.

  Ədəbiyyat
1.Nizami Cəfərov,İsa Həbibbəyli,Nurlana Əliyeva,Afət Bakıxanova. Ədəbiyyat. Bakı. Çaşıoğlu,2012,176 səh.
2.DUƏK.Hüseyn Cavid,Cəfər Cabbarlı...Seçilmiş əsərlər.Bakı,1990.
3.Cəlil Məmmədquluzadə. Seçilmiş əsərlər. Bakı,1987.