İsmayıl ibn Mustafanın (İsmayıl bəy Qasprinskinin) "Ziyayi -Qafqasiyyə"(Qafqazın ziyası) adlı məqaləsi. Tiflis,1881

"Tonğuc" haqqında mənim də Azərbaycanda və Türkiyədə işıq üzü görən bir neçə yazım oxuculara ünvanlanmışdır. Mən bütün bu yazılarımda məcmuənin adını oxuculara "Tunğuc" kimi təqdim etmişəm. Burada isə onu tatarların tələffüzünə uyğun şəkildə yazmağı lazım bildim. "Tonğuc" - İsmayıl bəy Qaspralının türkdilli mətbuatda çap olunan ilk əsərlərindəndir. "Tonğuc" -İsmayıl bəyin türk dünyasına türkün ana dilində müraciətidir.

Bu cəhətdən "Tonğuc"u İsmayıl bəy Qaspıralının-İsmayıl ibn Mustafanın proqram xarakterli əsəri-manifesti adlandırmaq olar.

Məcmuənin ilk yazısı "Sözi-əvvəl" adlanır. "Sözi-əvvəl" dən sonrakı yazı Azərbaycanın görkəmli maarifçiləri olan Ünsizadə qardaşlarına ehtiram əlaməti olaraq, onların Tiflisdə çıxardıqları qəzetin şərəfinə "Ziyayi-Qafqasiyyə" adlandırılmışdır.

İsmayıl ibn Mustafa - İsmayıl bəy Qasprinski yazısında Ünsizadə qardaşlarını "Tiflis zadəganları" adlandırır. Əslində Ünsizadə qardaşları Şamaxı zadəganları idi. Tədqiqatçıların ali dini təhsilli ziyalı kimi tanıtdıqları Səid Ünsizadə (1805, Şamaxı-1905, İstanbul) Şamaxıda əvvəlcə Əhli-Təsənni İdarəsinin üzvü, sonralar isə sədri və qazısı olmuş, ona verilən dini vəzifədən istifadə edərək, yerlərdə maarifçilik məsələlərinin tərəqqisi yolunda əhəmiyyətli işlər görmüşdür. Bunlardan biri 1874-cü ildə Şamaxı şəhərində açılan "Məclis məktəbi"dir. Maraqlıdır ki, İsmayil ibn Mustafanın da həyat yolu Səid Ünsizadənın yollarına bənzəyir. Onun həyatı da məktəb, mətbəə, dərslik kimi məsələləri ilə ilgilidir.

Səid Ünsizadə 1877-ci ildə Tiflisə dəvət olunur, buradakı dini idarələrin fəaliyyətinin yoxlanılası işinə cəlb olunur. Ezamiyyət vaxtı qurtarandan sonra gərəkli ekspert və müfəttiş kimi onu Tiflisdə saxlayırlar. O,burada əvvəlcə litoqrafiya, sonra isə tipoqrafiya açır, 1878-ci ilin dekabr ayında kitab çarı və mətbuat işləri ilə məşğul olmağa icazə alır. Səid Ünsizadə 1879-cu ilin yanvar ayında Ziya adlı həftəlik ictimaui-siyasi, ədəbi -bədii, pedaqoji yönümlü qəzetin nəşrinə başlayır. O, bir müddətdən sonra Zaqafqaziya Əhli-Təsənni İdarəsinə üzv seçilir. Yenə də maraqlıdır ki, İsmayıl ibn Mustafa da Bağçasarayda böyük maarifçilik işlərinə şəhərin məclis rəhbəri kimi elə bu vaxtlardan başlayır.

"Ziya"nın yerlərdə onlarla türkdilli, farsdilli, rusdilli müxbirləri və abunəçiləri var idi. Onlardan biri də qələmini mətbuat işində işlətmək istəyən İsmayıl bəy idi. İsmayıl bəy 1879-cu ilin noyabr ayında "Ziya" da müxbirlik fəaliyyətinə başlayır, Bağcasaraydan Tiflisə-"Ziya" qəzetinə-. Ünsizadə qardaşlarına imzalı və imzasız məktublar göndərir. Onun yazıları "Ziya"nın və sonralar "Ziyayi-Qafqassiyyə"nin səhifələrində eynilə, imla və üslubuna toxunulmadan çap olunur.

"Ziya"- İsmayıl bəy Qasprinskinin bir növ təcrübə məktəbi olur.İsmayıl bəy 1881-ci ildə öz mətbəəsi hələ hazır olmadığı üçün "Tonğuc" adlı ilk  dörd səhifəlik jurnalını Tisflisdə,əqidələrinə inandığı və qələminə güvəndiyi Ünsizadə qardaşlarının mətbəəsində çap etdirir.

İsmayıl bəy "Tonğuc"un çapından sonra bir neə kiçik həcmli jurnalını da "Ziya" mətbəəsində çap etdirir.

 İsmayıl bəy Qasprinskinin "Şəfəq" jurnalının "Ziya" mətbəsində çapına görə "Ziya" qəzeti təxirlə çıxmışdır. Səid Ünsizadə bu ləngiməyə görə "Ziyayi-Qafqasiyyə"nin oxuculardan üzr istəmiş, "Şəfəq" jurnalının bir nüsxəsini onlara məccani, havayı, pulsuz-parasız göndərmişdir.

İsmayıl ibn Mustafanın "Ziyayi-Qafqаsiyyə" adlı məqaləsini yazılma səbəblərinin biri də belə qayğıkeşliklərlə ilgili idi. Digər səbblər haqqında növbəti yazılarımızın birində və ya bir neçəsində oxuculara daha ətraflı xəbər çatdırmaq fikrindəyik.

İsmayil ibn Mustafanın "Ziyayi-Qafqasiyyə"  adlı məqaləsini oxuyun və incələyin

Qışın şiddətində  günəş görünüb fəqirləri qüvvələndirdiyi kibi, "Ziya"nın nəşri neçə müsəlmanları dəxi məmnun elədi.

Dövlətimizdə az-çox hər millətin ədəbiyyatı, basmaxanaları və ğəzetələri olduğu halda, biz müsəlmanların nə ğəzetəsi, nə bir basmaxanası var idi.

Amerika keyikləri kibi, cahillər dəryasına talmada idik. Lakin üç sənədən bəri TİFLİS zadəganlarından (Səid) və (Cəlal) Ünsizadələrin himmət və ğeyrəti ilə "Ziyayi-Qafqasiyyə" ilə bənam bir tatar qəzetəsi nəşr olunmaqdadır.

Bunun kibi işi meydana gətirmək hər nə qədər güc və müşkil isə də "Ziyayi-Qafqasiyyə" qiyafət və hürufatca və ğəzetdə başladığı bəndlər, xəbərlərcə iləüləməkdə olduğu aşkar olub cənc müsəlmanların beynində böyük məmnuniyyət hasil etmişdir və lakin şörəsindən qorqarız ki,müsəmanların əksəri ğəzetə  və faideyi-qələmiyyyəyə çoq aşna olmadıqlarından neçə vəqtlər keçəncəyə qədər ədəbiyyar işi lazımınca ilərüləməz.

Nemsə,fransız və ingiliz  kibi millətlərin  binlərlə ğəzetəsi vardır; yəni "əgləncəyə" və bəzi "ticarətə" və bəzi "tədris və tərbiyəyə" dair və bəzi hər türli şeydən və məlumatdan xəbər verür. Vətənimiz Rusiyədə dəxi bir qaç yüz ğəzetələr çıqar; rus lisanından maida (polyaq), nemsə,şivet,(-), yəhudi lisanlarında dəxi ğəzetə vardır. Sair millətlər ədəbiyyat və ğəzetəçiliq ilərüləməsinə anunçun qeyrət ilə çalışurlar ki,

ƏDƏBİYYAT və ĞƏZETƏ XƏLQİN SƏDASI və LİSANIDIR, HALININ TƏRİFÇİSİDİR, HƏQİQƏTİN DƏVAÇISIDIR.Gözi pərdəlü, qulağı tapalu olanlara böyük duadır...

...Bu səbəblərə görə Ünsizadə həzrətlərinin tutduğu şərif (müqəddəs-N.N,)  və əziz işlərinin  daim məmnuniyyətdən  maəda (başqa,özgə-N.N.) işinin ilərüləməsini hər vəcə ilə  tələb etməliyüz. Bu da erbabi-qələmin ( qələm sahibinin-N.N.)  ) yazması ilə  oqumaq bilənlərin ğəzetəni alub,oqumaq ilə meydana gələ bilür.