Təxmis, təsdis, tərbi poetik formaları

          Şərq, o cümlədən Azərbaycan şeirində lirik  janrlardan  bəziləri  nisbətən  az  tətbiq edilmişdir  və  ya tədqiqatına ehtiyac  vardır. Bunlardan  üçü, yəni beşləmə (təxmis), altılama (təsdis), dördləmədir (tərbi). Bu poetik formalardan az istifadə  edilsə də, onlar ədəbiyyatşünaslığın poetik janrlarından  sayılır. Təxmis  müxəmməs  kimi hər bəndi beş  misradan  ibarət  olur, çox  vaxt  beş  bənddən  ibarət  olur. Təxmis  müxəmməs  kimi “xəmməsə” felindən olub, ərəb sözüdür, mənası “beşlənmiş” deməkdir. Təxmis ərəb-fars  sözləri  lüğətində  bir  neçə  anlamda  izah  olunur:

1. Bir şeyi beş qat və ya beş guşəli  etmə;

2. Beşləmə;

3. Bir  şairin  bir  beytinə  daha üç  misra  əlavə  edərək  beş  misralı  etmə ­- bu formada  yazılmış  şeirlərə  müxəmməs  deyilir.

           Beşləmə  yazmaq  üçün birinci, ikinci və üçüncü misraları  şeir  müəllifi  özü  yazır, dördüncü  və  beşinci  misraları  isə  başqa bir müəllifin  şeirindən  olduğu  kimi  götürülür və  məzmunca özündən əvvəlki gələn  misralarla bağlanır. Təxmislə təsdis eynilə qəzəl janrı əsasında yazılsa da, tərbi (dördləmə)   dördləmə  kimi  də qəbul  edilir, çünki  dörd misradan  ibarət  olur. Hər  üç  janrın  oxşar  cəhətləri  bunlardır:

a) Hər  üçündə  iqtibasdan  istifadə  olunur; b) Hər  üçü iki  müəllifli  janrlardır; c) Təxmis və  təsdis  qəzəl  janrı  əsasında  yazıldığı üçün  son bənd iki təxəllüslü, tərbi isə  qitə  əsasında  yazıldığı  üçün bir təxəllüslü  olur; ç) Bu janrların hər  biri (təxmis, təsdis və  tərbi) tənzir  əsasında  yazılır, yəni  bənzətmə  üsulu  bir  şeirə  nəzirə  yazmaq  əsasdır; d) Hər  üç  janrda təzmin  üsulundan (hər  hansı  bir  klassik şairin beytinin  olduğu  kimi  ondan sonra  gələn  şairin əsərində  işlənməsi qaydası) istifadə  olunur. Təzmin  edilən  şeirin  yeri şeirlə  həm vəzn, həm qafiyə, həm  rədiflə məzmun  cəhətdən  uyğunlaşdırılmalıdır; e) Hər  üç janr  bir  növ  ədəbi  nəzirə xarakteri  daşıyır; ə) Hər üç ədəbi  janrı yazan müəlliflər öz sələflərinin yaradıcılıq  üsullarını, obrazlar  sistemini  dərindən  bilməyi  tələb edir.

           Təxmis  müxəmməslə, təsdis  müsəddəslə, tərbi  mürəbbe  ilə  eyni  misra  sayına  görə  oxşardır. Fərqli  məqamlarından  əsası  odur ki, hər üç  janrda  misra sayları  onların adlanmalarındakı  poetik  tutuma bağlıdır, yəni  tərbi  dördləmə, təxmis beşləmə, təsdis  altılama  şəklində nəzirə  formasında yazılır. Təxmis  bir  janr  kimi müxəmməsə bənzərdir, yalnız o da iki müəllifin  məhsuludur. Təkcə onu  yadda saxlamaq lazımdır ki, təxmis  iki müəllifin, müxəmməs  isə  bir  müəllifin təxəyyülünün məhsuludur. Beşləmə  ilk  vaxtlar o qədər geniş  bir areala  malik olmayıb, təxminən XV əsrdən  başlayır və XX əsrin ortalarına kimi  davam  edib. Müasir  dövrdə  nə  təxmisə, nə də təsdis və yaxud tərbiyə rast  gəlmək  olmur. Təxmis,  qeyd  etdiyimiz  kimi, XV əsrlə öz poetik  formulunu  genişləndirməyə başlayır. Bu  dövrdə  ilk  dəfə  olaraq  Kişvəri  yaradıcılığında öz  virtuozluğunu göstərir. Kişvərinin divanında  heç  kimdə  rast gəlmədiyimiz  qədər təxmis  nümunəsi  vardır (sayı bütünlüklə 10-a bərabərdir). Daha çox Ə.Nəvaiyə (təxminən 7-8), bəziləri isə  Lütfi və Əhməd təxəllüslü  şairlərin  qəzəlinə  yazılmış  təxmis  nümunələrinə  rast  gəlinir. Bundan  başqa  biz  M.Füzulidə  Həbibiyə (eləcə  də  Lütfiyə), Ş.İ.Xətaidə  Hafizin qəzəlinə, Şuşalı Mirzə Ələsgər Növrəsin yaradıcılığında M.Füzuliyə, Salyanlı Əbülhəsən Vaqifin yaradıcılığında M.Füzuliyə  istinad  edilmiş iki təxmisə  rast  gəlmiş oluruq. XX əsrdə də  biz təxmisə Səməd Mənsurda rast gəlmiş oluruq ki, bu beşləmə  M.Füzulinin məşhur bir qəzəlinə tənzir üsulu ilə yazılmışdır:

                Gəl-gəl, ey lalərüxün, bülbüli-şirin  süxənim

                Ömr  bağında  xəzan  oldu gülüm, yasəmənim

                Çak-çak oldu qəza  tiği  ilə bəs ki tənim

                “Pənbeyi-daği-cünun  içrə  nihandır  bədənim

                Diri  olduqca libasım  budur, ölsəm  kəfənim.”

                Xuni  dil  badəm  isə  başda  xumarım  sənsən,

                Mən  neyi-bəzmi-qəməm naləvüzarım  sənsən,

                Nərgisim, yasəmənim, laləüzarım  sənsən,

                “Bülbüli-qəmzədəyəm, bağü-baharım  sənsən

                Dəhənü-qəddü-rüxun, qönçəvü-sərvü-səmənim.”

         Təxmis  və  təsdis sələf  kimi  götürüldüyü  müəllifin qəzəl  janrının  poetik xüsusiyyətlərinə  uyğun tərtib olmalıdır. Özü də ki, sənətkarın poetik qanunlara bir  ustalıqla  yanaşaraq, həm layiqli bir xələf  olduğunu  göstərməli, həmçinin də  yeni  bir  poetik  üslub  göstərməyi  bacarmalı və  özlərinə məxsus  unikal  bir  mövqelərini qoruyub  saxlamalıdır. Tənzir  kimi götürülmüş qəzəl  və yaxud   janrlarındakı əsas  rolu oynayan qitə əruz  vəzninin  hansı  bəhrindədirsə, yeni  artırılmış  misralar da bəhr, qafiyə, vəzn cəhətdən də eynilik  təşkil  etməlidir. XIX əsr  şairi Növrəs  M.Füzulinin  divanındakı  ilk  qəzələ yazdığı  təxmis də çox gözəl bir  poetik  nümunədir:

                     Mən  həbibi  pakizadəm, ey  güruhi-əşkiya

                     Bulmışam  kuyi-vəfada rahi-təslimiriza

                     Aşiqəm  yüz  min  bəlayə “əlbəla-ül-livəla”

                     “Qəd ənarəl eşqə lil üşşaqi-minhacəl hüda

                      Saliki-rahi-həqiqət  eşqə  eylər iqtida .”

                    Ey könül, rəncü ənasir zövq buldun  eşqdən

                    Aşiqi-həqsən, cəfasız  zövq  buldun  eşqdən

                    Fəxr qıl, Növrəs, bəhasız zövq buldu  eşqdən

                    “Ey  Füzuli,  intəhasız  zövq  buldun  eşqdən

                    Böylədir  hər  iş ki,  həq  adilə qılsan ibtida. ”

          Qəzəl janrı özünə nisbətən təxmisin daha geniş mənayla adlandırılır, silsiləsi kəsb etməsi sənətkarların diqqətini  özünə  çəkir, belə ki onlar diqqəti özləri  özlərinə çəkmiş, təxmis yazmağa başlamış və müstəqil  bir  janr kimi meydana gələrək formal əlamət və xüsusiyyətləri ilə sabitləşmişdir. İlk təxmis  yazan şairlər  formanın  tələbinə uyğun olaraq yaradıcılıq  cəhətindən  bir  qədər olduqlarına görə çox vaxt  fikir məna orijinallığına lazımi bir  diqqət yetirə bilmirlər, forma məhdudluğundan çıxa bilməmək onların  təxmislərinin məzmunca sönük qalmasına  səbəb olur. Orta əsrlərdə çox sezilən bu forma bir qədər  sonra  tədriclə aradan çıxmış, sovet dövründə isə demək olar ki, rast gəlinməmişdir. Təxmisin  müxəmməslə eyniyyəti olsa belə fərqi də vardır ki, müxəmməs bir müəllifli, həm əruzda (yazılı ədəbiyyatda), həm də heca  vəznində (aşıq  ədəbiyyatında)  olur ki, təxmis isə iki müəllifli, iki təxəllüslü, yalnız əruzda yazılan, müxəmməsə nisbətən az  işlək  olan  bir  janrdır. Həmçinin, müxəmməs bəzi poetik formaların quruluşu rolunu oynaya bilir ki, dastanlardakı  duvaqqapmalar müxəmməs   şəklində  olur, təxmis isə bu  imkandan  məhdud  bir mövqeyə  malikdir. Qafiyə quruluşları eyni olsa da, təxmis yazan müəllif  qafiyəni mütləq təzmin kimi götürdüyü qəzəlin beytlərinin qafiyəsinə uyğun seçməlidir, müxəmməsdə isə bu, şairin müstəqil təxəyyül məhsulunun  çevrəsi  daxilində həll  olunur.

         Təsdis  də təxmis kimi klassik Şərq lirik  şeiri şəkillərindən  biridir, bir  növ təxmis kimi başqa bir şairin əsərindən istifadə yolu ilə yazılan  müsəddəsdir. Bir neçə bənddən ibarət olur. Əslində isə  həm təxmis, həm  tərbi, həm də ki təsdisin  bənd sayı qəzəlin və ya qitənin beytlərinin  sayından  asılıdır ki, bu da janrların  təzmin  üsulu  ilə yazılmasından  irəli  gələn poetik  xüsusiyyətdir. Bəndin  ilk  dörd  misrasını  şair  özü  yazır, son  iki  misranı  isə ya öz sələflərindən, yaxud da müasirlərinin birindən  iqtibas edir. Təsdisin qafiyə quruluşuna gəldikdə isə eyni ilə müsəddəslə (altılıq) oxşardır, yəni birinci bəndin nütün misraları həmqafiyə, digər bəndlərin ilk  dörd misrası öz aralarında eyni qafiyə malikdir. Təsdisdə təzmin  kimi yalnız qəzəlin ilk  beyti əsas götürülür, digər beytlər istifadə olunmur, o zaman qəzəlin  qafiyələnməsini nəzərə  alaraq, söyləyə bilərik ki, təsdisin qafiyə  quruluşu  dəyişmiş  olacaq. Məs, aaaaaa, bbbbca, ccccda: - bu cür qafiyə quruluşu isə tam mənası ilə fərqli olacaqdır, ona quruluşu isə tam mənası ilə fərqli olacaqdır, ona görə də təsdis yazan müəlliflər yalnız ilk beytə əsaslanaraq əsərlərini ərsəyə gətirmiş olurlar. Təsdisin əsas qafiyə quruluşu isə belədir: aaaaaa, bbbbaa, ccccaa. Təsdisin hər bəndinin son iki misrası  eyni olur, digər dörd misrası isə fərqli  olurlar. Təsdisin çox gözəl, poetik nümunəsinə  biz  Məhəmməd  Hadinin  “Ləyamut  şeirlər”  müsəddəsində rast  gəlirik:

 Heyrət  fəzardır, həqiqət, kainati-pürşüun

      Olmada  danişvəran hər  əsrdə  zillətnümun

       Anlaşılmaz  oldu  qanunun,əya  gərduni-dun

          “Dust  bipərva, fələk  birəhm, dövran  bisükun

                      Dərd  çox, həmdərd  yox, düşmən  qəvi, tale  zəbun.”

   Ağlayırkən xameyi-arif ki,gülsün  milləti

         Söyləyir hər  dəmdə ta ki,dillər  açsın  heyəti

      Arif  olmuşkən pərişan,gəlmədə  cəmiyyəti

             Səndən  öyrənmiş ,əya gərdun ,bu  laqeydiyyəti

          “Dust  bipərva, fələk  birəhm, dövran bisükun”

     Təsdis   və təxmisin özlərində də fərqli məqamlar gözə çarpır. Ümumilikdə hər ikisi qəzəl janrı əsasında yazılsa da, təxmis bütünlüklə qəzəlin beytlərinə yazılırsa, təsdis yalnız ilk  beytinə əsaslanır, qafiyə quruluşları fərqlidir, misra sayları da ki, beş-altı olmasına görə müxtəlifdir, təxmis  təsdisə nisbətən daha çox yayılmış  bir  janrdır.

         Təsdisin  “Ərəb-fars sözləri  lüğəti”ndə  bir  neçə  izahı  vardır:

1. Altıya  çatdırma // altıya bölmə;

2. Bir  şeyi altı künclü və altıdilli  etmə;

3. Bir  qəzəlin  ilk  beytinə  əsaslanıb ona əlavə edilən  misralarla altımisralı  şəklə salma.                                      

Klassik  şeir  şəkillərində dördlüklər xüsusi  mövqeyə  malikdirlər. Belə  ki, tuyuq, rübai, təranə, bayatı, ağılar, vəsfi-hallar (məsmələr), holavarlar, sayaçı sözləri, oxşamalar, mürəbbelər  və  mürəbbenin bir  növü tərbilər hər  biri poetik  formalar kimi  özlərinə  məxsus forma  və  bədii xüsusiyyətlərə  malikdirlər.

            Tərbi  sözü “Ərəb-fars sözləri lüğəti”ndə bir  neçə  anlamda izah  olunur  ki, bunlar  aşağıdakılardır:

1. Dördə çatdırma, dörd qat  etmə;

2. Dördə  bölmə;

3. Eni  və  uzunu bir, kvadrat;

4. Bir ədədi öz-özünə  vurma;

5. Ayın  bir  və  ya üç  həftəlik olması;

6. Bir  qitə  şeirin hər  misrasına üç və  ya  hər  beytinə iki  misra  əlavə  edərək  onu  dördlük  formasına  salma.                                   

             Tərbinin qafiyə quruluşu mürəbbedən fərqlənir. Mürəbbedə qafiyə  quruluşu belədir: aaaa, bbba, ccca..... Tərbidə isə bu formadadır: aaab, cccb, dddb. Buda ki təzmin  kimi seçilən qitənin misrasına və ya  beytinə  əsaslanan  bir  haldır ki, qitənin əgər ilk beyti qəzəl kimi qafiyələnsəydi, o zaman tərbinin qafiyə quruluşu  eynilə mürəbbe ilə üst-üstə düşərdi. Dördləmədə yalnız iki misra şeir müəllifinin özünə məxsusdur, digər iki misra  isə başqa bir şairdən  etdiyi iqtibasdır. Tərbinin digər dördlüklərdən  eyniyyəti yalnız  misra sayına görədir, qafiyə quruluşu isə tamamilə fərqlidir, həmçinin, iki müəllifli şeir janrıdır. Dördləmənin oxşarlığı kimi rübai, təranə, tuyuq, mürəbbe, bayatı  yazılı ədəbiyyat nümunələridir. Qeyd etdiyimiz  kimi, bu iki müəllifli klassik şeir formaları özlərinə məxsus qafiyə quruluşlarına, poetik tutuma malik, sənətkarlıq  nöqteyi-nəzərindən  möhkəm  qayda-qanunlara söykənən orijinal  poetik  formalardır.

Ədəbiyyat  siyahısı:

1. Azərbaycan  ədəbiyyatının  tarixi  poetikası, II cild. Bakı, Elm nəş., 2006.

2. Ərəb-fars  sözləri  lüğəti. Bakı, 1966

3. XIX əsr Azərbaycan  şeiri  antologiyası. Bakı, 2005.

4. Məhəmməd  Hadi. Seçilmiş  əsərləri. Bakı, 2005

5.Mirəhmədov  Əziz. Ədəbiyyatşünaslıq  terminləri lüğəti. Bakı, 1978.

6. Səməd  Mənsur.  Seçilmiş  əsərləri. Bakı, 2006.