Almaniya-Azərbaycan münasibətlərinin inkişafında yüksək səviyyəli qarşılıqlı səfərlərin rolu (1993-2003-cü illər)

Xəyalə İSMAYILOVA,
AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun dissertantı

Avropa dövlətləri ilə, xüsusən Almaniya Federativ Respublikası (AFR)kimi inkişaf etmiş, nüfuzlu ölkə ilə yeni münasibətlər sisteminin qurulması sahəsində həyata keçirilən məqsədyönlü siyasət müstəqil Azərbaycan diplomatiyasının fəaliyyətində mühüm bir istiqamət kimi xüsusi yer tutur. II dünya müharibəsindən sonra qısa dövr ərzində siyasi, iqtisadi-sosial və mədəni inkişafa nail olan, dünyanın qabaqcıl dövlətinə çevrilmiş və istər beynəlxalq, istərsə də regional məsələlərdə mövqeyinin nəzərə alınması səviyyəsinədək yüksəlmişdi. Belə bir dövlətlə münasibətlərin yaradılması, əməkdaşlıq edilməsi üçün istiqamətlərin müəyyən edilməsi, qarşılıqlı əlverişli əlaqələr yaratmaq gənc respublikamız üçün zərurətdən formalaşan durum idi. Məhz bu tələbatı dərk edən ölkəmizin rəhbərliyi Almaniya ilə regional və beynəlxalq münasibətlər üzrə ikitərəfli əməkdaşlığa xüsusi yer ayırmaq qərarını qəbul etmişdi. Almaniya-Azərbaycan arasında daha sıx münasibətlər qurmaq niyyəti ilə atılan addımlar, federal respublikaya rəsmi səfərlər, burada keçirilən görüşlər, aparılan danışıqlar, fəal diplomatik gedişlər bunları bir daha sübut edirdi [2,137].

1993-cü ildən etibarən federal respublika və ölkəmiz arasında qarşılıqlı münasibətlərdə yaxınlıq özünü göstərməyə başlamışdı ki, 1993-cü ildə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev AFR Bundestaqının Cənubi Qafqaz üzrə komissiyasının sədri Villi Vimeri qəbul etdi. Görüşün məqsədi ikitərəfli əlaqələrin inkişafı üçün hüquqi bazanın yaradılması və bu sahədə danışıqların aparılması idi [9, 20].Almaniya ilə Azərbaycan arasında əlaqələrin genişlənməsinə təsir edən faktorlardan biri kimi parlamentlərarası əlaqələr idi ki, qarşılıqlı səfərlər zamanı bu amilə də ciddi fikir verilirdi. Məlum olduğu kimi 1992-1993-cü illər ərzində Azərbaycana Hans Jozef Fogelin başçılığı altında Bundestaq nümayəndələrinin, 1993-cü ilin martında Almaniya-Qafqaz parlament qrupunun nümayəndəsi Ditrix Şperlinqin, dekabrında alman Bundestaqının üzvü və Almaniya-Qafqaz parlament qrupunun sədri V.Vimmerin Azərbaycana səfərindən sonra ikitərəfli əlaqələrin inkişafında yeni mərhələ başlandı [9, 25].1993-cü ilin iyun ayının 25-də Avropa İttifaqını (Aİ) və Almaniyanı ölkəmizdə təmsil edən səfir Tomas Terstege Ümummilli Lider Heydər Əliyev tərəfindən qəbul edildi. Danışıqlar zamanı T.Terstege Almaniyanın Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində sülh və danışıqlar yoluna üstünlük verdiyini, Aİ-nin də həmin mövqedə durduğunu bir daha vurğuladı. Ölkə başçısı Heydər Əliyev isə Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə əməkdaşlığa xüsusi əhəmiyyət verdiyini bir daha səfirin nəzərinə çatdırdı ki, bu da Almaniya ilə gələcək əlaqələrin daha da yaxşılaşmasına gətirib çıxardı. Təsadüfi deyil ki, görüşdən az sonra Almaniya Azərbaycandakı qaçqınlara və müharibə bölgələrində həlak olanların ailələrinə humanitar yardım qismində 2 milyon dollar məbləğində ərzaq göndərmişdi. 10 sentyabr 1993-cü ildə Heydər Əliyev tərəfindən Almaniyanın “Doyçe Bank” idarə heyəti qəbul edilmiş, qarşılıqlı əməkdaşlığın genişləndirilməsi üçün hüquqi bazanın yaradılması məqsədi ilə müqavilə və sazişlərin hazırlanması, siyasi, iqtisadi və maliyyə əməkdaşlığı haqqında məsələlər geniş müzakirə olunmuşdu [3].
1994-cü ilin martında Almaniya xarici işlər naziri Şərqi Avropa və MDB ölkələri Siyasi İdarəsinin direktor müavini Ernst Yorq fon Ştudnis Azərbaycanda işgüzar səfərdə olmuş, respublikanın hökumət və parlament rəsmiləri ilə görüşmüşdü. Görüş zamanı tərəflər arasında əməkdaşlığın prinsipləri ətraflı şəkildə müzakirə olunaraq qəbul edilmiş və bu prinsiplər aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilmişdi:
- Azərbaycan Respublikası SSRİ-nin varisi olduğu üçün SSRİ Almaniya arasında imzalanmış beynəlxalq müqavilə və sazişlər yeniləri ilə əvəz olunanadək öz qüvvəsini saxlayacaqdı;
- Azərbaycan-Almaniya arasında əlaqələr beynəlxalq hüququn hamılıqla qəbul edilmiş prinsipləri əsasında qurulacaqdı;
- Azərbaycan və Almaniya mövcud milli qanunvericiliyə əsaslanaraq təşkilati cinayətkarlığa, beynəlxalq terrorizmə və narkocinayətkarlığa qarşı birgə mübarizə aparacaq, nəzarət olunmayan miqrasiya proseslərinin, habelə nüvə materialları və qiymətli mədəniyyət əşyalarınının alqı-satqısı ilə bağlı qaçaqmalçılığın qarşısını alacaqdı;
- Tərəflər hərbi qəbirlərin mühafizəsini öz üzərinə götürmüş təşkilatlarla qarşılıqlı saziş əsasında əməkdaşlıq edəcəkdi;
- İki ölkə razılaşdı ki, alman mənşəli Azərbaycan vətəndaşlarının (bunların sayı üç mindən çoxdur), Azərbaycan mənşəli alman vətəndaşlarının dil, din, mədəniyyət və milli ənənələrini yaşatmaq azadlıqları qanunla qorunacaqdı[9, 26].
Qəbul edilmiş prinsiplər Azərbaycan-Almaniya əlaqələrinin getdikcə dərinləşməsinə imkan yaratdı ki, nəticədə federal
respublikanın simasında Azərbaycan yeni strateji tərəfdaş qazanmaq imkanı qazandı. Belə ki, 1994-cü ilin sentyabrında BMT Baş Məclisinin Nyu-Yorkda keçirilən 49-cu sessiyasında Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev Almaniyanın xarici işlər naziri Klaus Kinkellə görüşmüş, bunun nəticəsi olaraq K.Kinkel ATƏT-in Budapeşt sammitində zərurət yarandıqda iştirakçı dövlətlər tərəfindən ATƏM-in adından BMT-yə müraciət edə bilməsi barədə təklif irəli sürmüşdü [8,217]. Bununla da ATƏM-in BMT əməkdaşlığı haqqında qətnamə qəbul edilmişdi ki, bu da Azərbaycana ATƏM-in adından birbaşa BMT-yə müraciət etmək imkanı verirdi.
Alman parlament üzvlərinin 1995-ci ilin avqust-noyabr aylarında səfərləri respublikamızda parlament quruculuğunun təkmilləşməsinə, müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının qəbuluna böyük təsir göstərmişdi. Səfər Almaniyanın demokratik ənənələrinin öyrənilməsinə, insan hüquq və azadlıqlarının mənimsənilməsinə, parlamentlərarası əlaqələrin genişlənməsinə böyük imkanlar açmışdı. Görüşlər zamanı Bundestaqın Almaniya-Qafqaz parlamentlərarası qrupunun və ATƏT-in parlament fraksiyasının üzvləri Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsindəAzərbaycanı dəstəklədiklərini,zor gücünə sərhədlərin dəyişdirilməsinin mümkünsüzlüyünü, münaqişənin nəticələrinin aradan qaldırılması, müharibə zamanı viran edilmiş kənd və şəhərlərin bərpası ilə bağlı konkret öhdəliklər götürməyə hazır olduqlarını bildirmişdilər və qısa müddət ərzində bunlar müvafiq sazişlərlə rəsmiləşdirilmişdi [8,220].
Eyni zamanda Almaniya İqtisadi İnkişaf naziri Karl Diter Şprangerin başçılığı ilə alman nümayəndələyinin 1995-ci ildə səfəri zamanı iqtisadi əməkdaşlıq sahəsindəki münasibətlərdə ilkin addımlar atıldı. K.D.Şpranger Azərbaycan qaçqınlarına 5 milyon marka, demokratik islahatlara18 milyon marka, Almaniya-Azərbaycan arasındakı birgə iqtisadi layihələrinin maliyyələşdirilməsi üçün 13 milyon marka ayrılacağını qeyd etdi. 1995-ci ilin mayında beynəlxalq uçuş zolağı olan binanın açılışı iqtisadi əməkdaşlıq sahəsində birgə layihələrin nəticəsi oldu, xüsusilə, “Virtgen” və “Siemens” kimi alman şirkətləri Bakı hava limanının müasir təchizatlarla təminində iştirak etdilər [1,159].
İkitərəfli münasibətlərin inkişafına 22 dekabr 1995-ci ildə xarici işlər naziri K.Kinkelin Azərbaycana etdiyi səfər xüsusi təsir göstərdi. K.Kinkel danışıqlar zamanı Almaniyanın Qafqaz regionuna böyük əhəmiyyət verdiyini, Azərbaycanın çətin anlarında ona kömək etmək niyyətində olduqlarını, həmçinin Almaniyanın Azərbaycan və Avropa İttifaqı arasında iqtisadi əlaqələrin inkişafına dəstək verəcəyini qeyd etdi [6,103]. Görüş zamanı dövlət başçısı Heydər Əliyev Azərbaycanla bağlı məsələlərə beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində baxılarkən, xüsusilə də Aİ tərəfindən köməkliyin göstərilməsinin mümkünlüyünə diqqət ayırarkən Almaniyanın müsbət mövqe tutduğunu və alman bank və maliyyə mərkəzlərinin nümayəndələrini ölkəmizlə əməkdaşlığa dəvət etdiyini və onlar tərəfindən sərmayələrin qoyulması məqsədilə əlverişli şərait yaradılacağını vurğulamışdı[5, 5-ci k.,205].
Cənubi Qafqazda gedən proseslərdə Almaniyanın rolu və ikitərəfli əlaqələrin əhəmiyyəti barədə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev 1 iyul 1996-cı ildə Almaniya Federativ Respublikasına rəsmi səfərə yola düşərkən müsahibəsində qeyd etmişdi: “Almaniya təkcə Azərbaycana deyil, ümumiyyətlə, regionumuza, keçmiş Sovet İttifaqına mənsub olmuş ölkələrə böyük diqqət yetirir, onların barəsində çox prinsipial mövqe tutur. Xüsusən Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsində də Almaniyanın mövqeyi birmənalıdır. Belə ki, onlar Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıdıqlarını qəti şəkildə elan ediblər, məsələnin ədalətlə həll olunmasına tərəfdardırlar” [5, 7-ci k., 12].
Almaniya-Azərbaycan arasında ikitərəfli münasibətlərin yüksək nöqtəsi alman hökumətinin dəvəti ilə Heydər Əliyevin 1-4 iyul 1996-cı il tarixlərində Federal Respublikaya rəsmi səfəri oldu. Bu görüş iki ölkə arasında uzunmüddətli əlaqələrin dərinləşməsinə gətirib çıxardı və ikitərəfli əlaqələrin yaxın perspektivləri üçün böyük imkanlar açdı[5, 7-ci k.,14]. Görüş zamanı regionda sülh, iqtisadi əməkdaşlıq, xarici investisiyalar üçün münasib imkanların yaradılması haqqında müzakirələr aparıldı. Heydər Əliyev səfər zamanı AFR prezidenti Roman Hersoq, kansler Helmut Kol, vitse-president Antye Folmer, xarici işlər naziri Klaus Kinkel, əsas partiyalardan olan Xristian-Sosialist İttifaqı, Sosial Demokrat Partiyası, Azad Demokrat partiyasının rəhbərliyi,Almaniyadakı Azərbaycan cəmiyyətlərinin sədrləri, Azərbaycan diasporunun nümayəndələri, Almaniya-Azərbaycan Forumu İdarə heyətinin üzvləri, maliyyə-ticari, iqtisadi qurumların başçıları və mədəniyyət mərkəzlərinin rəhbərləri ilə görüşlər keçirdi[7, 45]. Danışıqlar zamanı iki ölkə arasında siyasi, iqtisadi, ticari və mədəni əlaqələrin inkişafı və genişləndirilməsi, maliyyə münasibətlərinin daha da sürətləndirilməsi əsas müzakirə mövzuları olmuşdu. Keçirilən görüşlər güclü iqtisadi potensiala malik alman sərmayədarlarının ölkəmizdə biznes qurmaq imkanlarını stimullaşdırmağa, iki ölkə arasında maliyyə-bank münasibətlərinin formalaşdırıl-masına istiqamətlənmişdi.
Səfər zamanı alman rəhbərləri Azərbaycana üç istiqamətdə dəstək verməyə hazır olduqlarını qeyd etdilər:
- Azərbaycanın Avropaya inteqrasiyasının dəstəklənməsi;
- Azərbaycanda Avropa modelinə uyğun dövlət quruculuğunun möhkəmləndirilməsinə yardım göstərilməsi;
- Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həllinə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün toxunulmazlığı şərti ilə nail olmaq [3].
Səfər əsnasında Bonnda Heydər Əliyevin AFR prezidenti Roman Hersoq və kansler H.Kol ilə görüşü zamanı ölkələr arasında ikitərəfli əməkdaşlığın genişləndirilməsi və inkişaf etdirilməsinə dair müzakirələr aparılmışdı. R.Hersoq qeyd etmişdi: “Almaniyanın simasında Azərbaycan etibarlı dost və vəkil əldə etmişdir” [9,21]. K.Kinkel isə “Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya etmək üçün bütün imkanlara sahib olduğunu”vurğulamışdı [9, 22].2 İyul 1996-cı ildə Heydər Əliyev Bundestaqın sədr müavini A.Folmer, Bundestaqın vitse-prezidenti, bu orqanın Almaniya-Qafqaz Parlament qrupunun sədri və qrupun üzvləri ilə görüşərək ikitərəfli münasibətlərin qarşılıqlı maraq doğuran bir çox məsələlərini müzakirə etmişdi.
3 iyul 1996-cı ildə Almaniya İqtisadiyyatının Şərq Komitəsi və Almaniya Sənaye-Ticarət Palataları Birliyinin təşkilatçılığı ilə Köln şəhərində keçirilmiş tədbirdə Heydər Əliyev Almaniyanın işgüzar dairələrinin nümayəndələri ilə görüşlər keçirmiş, ölkəmizin iqtisadiyyatının potensial imkanları, maddi sərvətləri və beynəlxalq biznes üçün yaradılan şərait haqqında geniş nitq söyləmiş, alman iş adamlarını Azərbaycana sərmayə qoymağa dəvət etmişdi. Bununla yanaşı, həmin gün Bonnda Azərbaycan Prezidenti Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankının, “Simens” şirkətinin vitse-prezidentləri ilə görüşlər keçirmişdi [3].
4 iyul 1996-cı il tarixdə Heydər Əliyev avtomobil istehsalçısı olan “Mersedes-Benz” şirkətinin istehsal mərkəzində həmin şirkət rəhbərləri ilə Baden-Vürtemberq şəhərində keçirilən görüşlərdə buradakı istehsal prosesi ilə tanış olmuşdu[7,47]. Avropaya iqtisadi inteqrasiya siyasətinin bir tərkib hissəsi kimi xarakterizə olunan bu səfər Azərbaycan Respublikasına beynəlxalq kreditlərin və xarici investisiya qoyuluşlarının cəlb edilməsində əhəmiyyətli rol oynamışdı. Həmin səfərin məntiqi nəticəsi olaraq hazırda Almaniyanın “Simens”, “Ferrosstal”, “Tissen”, “Alkatel”, “İnterselekt”, “Mersedes Benz” və s. şirkətləri Azərbaycanda uğurlu biznes fəaliyyəti həyata keçirirlər.
Səfərin gedişində Almaniya-Azərbaycan arasında tərəfdaşlığın perpektivləri, ölkəmizin dünya siyasətindəki yeri və əhəmiyyətinin artması, o cümlədən, Almaniyanın Qafqazda geostrateji maraqları, TEMPUS, TACİS və TRASEKA proqramları üzrə əməkdaşlığın genişləndirilməsi, “Böyük İpək yolunun” gələcəyi, Azərbaycanla bağlı aqrar proqramlarda iştirak, Azərbaycanın Avropaya inteqrasiya proseslərində Federal Respublikanın rolu, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli yolları və bu istiqamətdə ATƏT-in fəaliyyətinin intensivləşdirilməsi kimi məsələlər araşdırılmış, iki ölkə arasında dialoqun daha da möhkəmləndirilməsi qərara alınmışdı.
O cümlədən 6 fevral 1997-ci ildə prezident Heydər Əliyev Almaniya XİN-in mədəniyyət şöbəsinin müavini Horst Vinkelmanın, 7 dekabr 1997-ci ildə Almaniyanın İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf üzrə Federal Nazirliyinin dövlət katibi Herdl Viqxardın, 27 aprel 2000-ci ildə AFR Bundestaqının xarici əlaqələr komissiyasının sədri Hans Ulrix Klozenin başçılıq etdikləri nümayəndə heyətlərin qəbul etmiş və ikitərəfli əlaqələrə dair müzakirələr aparılmışdı [4].
20-21 may 2001-ci ildə Almaniyanın xarici işlər naziri Yoşka Fişerin Azərbaycana səfəri zamanı ölkə başçısı Heydər Əliyev Y.Fişer, Almaniya Bundestaqının sədrinin müavini A.Follmer və nümayəndə heyəti ilə görüş keçirmişdi. Y.Fişer respublikamıza səfəri zamanı onun başçılıq etdiyi nümayəndə heyətinin tərkibində xeyli iş adamlarının olduğunu, AFR-in bundan sonra da Azərbaycana sərmayələr qoymağa və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə aradan qaldırılması üçün öz fəaliyyətini artırmağa hazır olduğunu bildirmişdi. Heydər Əliyev iki ölkə arasında əlaqələrin qədim tarixə malik olduğunu, XX əsrin əvvəllərində “Siemens” şirkətinin Azərbaycanda gördüyü işlər və hazırda Almaniyanın respublikamıza sərmayələr qoymasında ölkəmizin maraqlı olduğunu bir daha vurğulamışdı[5, 34-cü k.,142-143].
9 iyul 2002-ci ildə Heydər Əliyev AFR-in Dövlət Katibi Aksel Gerlaxın başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti ilə görüş keçirmişdi. Görüş zamanı Almaniya-Azərbaycan arasında iqtisadi, ticari əlaqələr barədə söhbət aparılmış, A.Gerlax tərəfindən Azərbaycanın şimal-cənub və şərq-qərb arasında körpü rolunu oynayan bir ölkə kimi əlverişli mövqe tutduğu, iqtisadi sahədə əlaqələrin genişləndirilməsinin vacibliyi bildirilmişdi [5, 39-cu k., 379-380].
Beləliklə, Azərbaycan müstəqillik əldə edildikdən sonra ölkələrarası həyata keçirilmiş qarşılıqlı səfərlər əgər bir tərəfdən ikitərəfli münasibətlərin inkişafına xidmət edirdisə, digər bir tərəfdən isə Respublikamızın dünya siyasi arenasına çıxmasına geniş imkanlar yaradırdı. Belə ki, bu dövr çərçivəsində Ümummilli Lider Heydər Əliyevin Almaniyaya 1996-cı ildə rəsmi səfəri münasibətlərin formalaşmasında dönüş nöqtəsi olmaqla, gələcək qarşılıqlı əlaqələrin inkişafında möhkəm bünövrənin qurulmasına öz töhfəsini verdi. 1993-2003-cü illərdəki ikitərəfli səfərlər və görüşlər Almaniya-Azərbaycan arasında əməkdaşlığı daha da dərinləşdirdi, qarşılıqlı münasibətlərin siyasi və iqtisadi məqamlarının inkişafına səbəb oldu və zəngin hüquqi-normativ bazanın yaradılmasına gətirib çıxardı.

ƏDƏBİYYAT

1. Abbasov Ç. Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya yolları. Bakı: Elm, 2005, 252 s. 1
2. Azərbaycan Respublikası 1991-2001 / R.Mehdiyevin redaktəsi ilə. Bakı: XXI-Yeni Nəşrlər Evi, 2001, 280 s.
3. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Almaniya Federativ Respublikasının vitse - kansleri, xarici işlər naziri Yoşka Fişeri, Bundestaqın sədr müavini Antye Follmeri və onları müşayiət edən nümayəndə heyətini qəbul edərkən söhbətindən” (Prezident sarayı, 21 may 2001) sənədinə tarixi arayış / www.library.aliyev-heritage.org/az/687645.html
4. Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əlirza oğlu Əliyevin həyat və fəaliyyətinin xronologiyası //files.preslib.az/projects/toplu/v2/f2_5.pdf
5. Əliyev H. Müstəqilliyimiz əbədidir: çıxışlar, nitqlər, bəyanatlar, müsahibələr, məktublar, məruzələr, müraciətlər, fərmanlar. Bakı: Azərnəşr, beşinci kitab, 1998, 500s.; yeddinci kitab, 1998, 520 s.; otuz dördüncü kitab, 2011, 488 s.; otuzdoqquzuncu kitab, 2012, 486 s. 27
6. Həsənov Ə. Azərbaycanın ABŞ və Avropa dövlətləri ilə münasibətləri (1991-1996-cı illər). Bakı: Elm, 2000, 368 s.
7. Həsənzadə N., Şahməmmədov Ş., Sadıxov O. Azərbaycan-Almaniya: Res-publikamız Avropa ölkələri ailəsində öz mövqeyini möhkəmləndirir : Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Almaniya Federativ Respublikasına rəsmi səfəri. Bakı : Şərq-Qərb, 1996, 95 s.
8. Hüseynova H. Azərbaycan inteqrasiya prosesləri sistemində. Bakı: Hərbi nəşriyyat, 1998, 280 s.
9. Зейналова С.М. Азербайджано-Германcкие отношения в контексте интеграции Азербайджана в Европейское сообщество. Баку: Мутарджим, 2008, 76 с.
Ключевые слова: визиты глав государств, двусторонние обсуждении, посещения в июле 1996 года, значимость встреч между официальными представителями, политического и экономического развития, встречи представителей министерств иностранных дел.