Pandemiya və multikultural dəyərlər

12:25 / 01.07.2020

Bəşəriyyəti yeni çağırışlar qarşısında çətin vəziyyətə salan koronovirus epidemiyası heç şübhəsiz ki, mövcud geosiyasi nizam və səhnədə də ciddi dəyişikliklərə əsas verir. Üçüncü minilliyin başlamasından cəmi 20 il keçməsinə baxmayaraq artıq əksər beyin mərkəzləri və analitiklər yenicə formalaşmağa başlayan geosiyasi konfiqurasiyanın konturlarının tamamilə yeni istiqamətdə dəyişəcəyini proqnozlaşdırırlar. Məlumdur ki, soyuq müharibədən sonrakı dövrün – XXI əsrin əsas siyasi doqması Qərbin təkqütblü dünya modeli olmuşdur. Çox təəssüf ki, bu modelin əsas meyarı "Mənim kimi düşünməyən mənimlə yanaşı ola bilməz'' fikri üzərində qurulmuşdu. Bu yanaşma isə dünya nizamının uzun müddət dayanıqlı ola bilməyəcəyi fikrini formalaşdırırdı. Bu həm də Qərbin dominantlığı altında mövcud dünya modelini yeni çağırışlarla qarşı-qarşıya qoyurdu. Tarixi zaman kontekstində əsrin beşdə biri kimi qısa bir dövrün müşahidələri əsasında bu çağırışları bir neçə mühüm istiqamətdə qruplaşdırmaq olar:

Geosiyasi mübarizə. Qərbin hegemonluq siyasətinə və vahid kosmopolit dəyərlərinin bəşərilik iddiasına qarşı müxtəlif formalarda reaksiyanın doğması gözlənilən idi. Bununla bağlı Rusiyalı mütəxəssis Anatoli Utkinin ifadə etdiyi kimi "Öz dəyərlərinin ümumiliyinə iddia etməsi Qərbi hər şeydən öncə İslam və Çin sivilizasiyası ilə toqquşduracaqdı''. Proseslər göstərdi ki, hər iki istiqamətdə getdikcə güclənən siyasi mübarizə mövcud geosiyasi konfiqurasiya dəyişikliyini artıq zərurətə çevirməkdədir. Geosiyasətdə qütb olmaq üçün güclü dövlət olmaqla yanaşı dəyərlər sisteminə də sahib olmaq lazımdır. Tarixən hər bir sivilizasiyanın özünəməxsus dəyərlər sistemi mövcud olmuşdur və bu mənada Çin sivilizasiyası hazırkı mübarizədə geosiyasi ağırlıq mərkəzi olmağa iddialıdır. Baxmayaraq ki, sivilizasiya müstəvisində Çin sivilizasiyası üçün öz təbii arealından kənara yayılmaq səciyyəvi deyil. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, dövlətçilikdə imperiya ənənələrinə, yazı mədəniyyətinə, şəhərsalma və arxitekturaya, əxlaq normalarına, ailə dəyərlərinə və digər mənəvi keyfiyyətlərə malik olan Çin sivilizasiyası bütün nəsildəyişmə mərhələlərində özünəməxsusluğunu saxlamışdır və hazırkı vəziyyətdə bu üstünlüyündən yararlanmağa şərait yaranmışdır. Çindən əlavə dünyanın əksər regional güc mərkəzlərində də Qərbin hegemonluq siyasətinə qarşı çox ciddi bir əks-hərəkat getdikcə güclənməkdədir və əksər dəyərləndirmələrə görə yaşadığımız əsrin ortalarında bu özünü geosiyasi müstəvidə tarazlığın dəyişməsində göstərəcəkdir. Xüsusən də, demoqrafik vəziyyətin yeni güc mərkəzlərinin xeyrinə olduğunu nəzərə almaq lazımdır.

İqtisadi natarazlıq. Bəşər tarixində Sənaye İnqilabından sonra iqtisadi gücün tamamilə Qərbin tərəfinə keçməsi və sonrakı texnoloji sıçrayış mərhələlərində bu üstünlüyün dəfələrlə artması iqtisadi ağırlıq mərkəzinin dominant rolunun müəyyənləşməsində həlledici rol oynamışdır. Süni intellektin yaranması və kommunikasiya texnologiyalarının ən yüksək səviyyəsinin Qərbdə təmərküzləşməsi ilə bu trendin davamlılığı da təmin olunmuşdu. Eyni zamanda beynəlxalq maliyyə institutları, Bretton-Vuds sistemi beynəlxalq valyuta-kredit münasibətlərində dəyişməz kimi görünən vəziyyət yaratmışdı. Ən azı 300 illik bir dövrün iqtisadi güc mərkəzində hər hansı kənar oyunçunun müdaxiləsinə dözümsüzlük normal bir proses hesab olunur. Bununla belə yeni minillikdə Çinin "Bir kəmər, bir yol'' layihəsi, Asiya İnfrastruktur İnvestisiya Bankı beynəlxalq iqtisadiyyat və maliyyə sistemində ciddi dəyişikliklərə şərait yaratmışdır. Bundan başqa, Çinin "Microsoft'' əməliyyat sistemindən və İBM proqramlarından tamamilə imtina etmək və alternativ sistem yaratmaq niyyəti də hadisələrin sonrakı inkişafında bir neçə əsrlik vəziyyəti dəyişə bilmək imkanından xəbər verir.

Mənəvi böhran. Yeni minilliyə doğru geosiyasi proseslər, iqtisadi təlatümlərlə yanaşı, mənəvi dəyərlərə münasibətdə də böyük böhran yarandı. Avropa uzun illərdir təbliğ etdiyi multikulturalizm ideyalarındangeri addım atmağa başladı. Xüsusən də Yaxın və Orta Şərqdə idarəolunan xaos nəticəsində yaranmış çoxsaylı qaçqın ordusunun "Qoca qitə”yə üz tutması böyük humanitar böhrana səbəb oldu. Aralıq dənizi miqrantlar üçün "ölüm dənizi''nə çevrildi. Aydın oldu ki, Avropa ölkələrinin İkinci dünya müharibəsindən sonra geniş təbliğ etdiyi multikultural dəyərlər yalnız həmin ölkələrin işçi qüvvəsi ehtiyacını ödəmək üçün olan həddən kənar yalnız şüar xarakteri daşıyır. Hazırda işçi kvotasını dəfələrlə üstələyən miqrantların taleyinə isə Qərb cəmiyyəti olduqca biganə münasibət göstərməkdədir. Mənəvi dəyərlərin tənəzzülü fonunda Avropa ölkələrində islamafobiya, dini dözümsüzlük, ultra-şovinist meyllər artmaqdadır.

Beləliklə, üçüncü minilliyin qeyd olunan trendləri şəraitində koronovirus epidemiyasının yayılması siyasi, iqtisadi, mənəvi münasibətlər sistemində yeni konfiqurasiyanın yaranmasına gətirib çıxardı. Post-pandemiya dövrü isə ümumiyyətlə hələlik proqnozlaşdırıla bilinmir. Bu mənada pandemiyadan sonrakı dövrdə multikultural dəyərlərə münasibətin necə formalaşacağını əminliklə qeyd etmək çətindir. Bu bir reallıqdır ki, insanlıq hər zaman çətin vaxtlarda daha həmrəy, tolerant olmağa çalışır. Lakin pandemiya eyni zamanda seçim etmək zərurətinin və ikili standartların da ortaya çıxmasına şərait yaradır. Bu baxımdan gələcəyi proqnozlaşdırmaq üçün tarixin keçmiş dərslərinə nəzər salmaq yaşı olar.

Tarixdə məlum olan ən kəskin epidemiyalardan biri 164-cü ildə Çinin şimalında başlayan vəba epidemiyası olmuşdur. Nəticədə bəzi bölgələrdə əhalinin 20-40 faizi ölmüşdür. Vəbanı qıtlıq və çəyirtkə hücumlarının müşayiət etməsi faciəni daha da dərinləşdirib. Həmin dövrdə 300 ilə yaxın idi ki, Çini Minq xanədanlığı idarə edirdi. Ölkə boyu yayılan ölümcül epidemiya bu sülalənin hakimiyyətinin bitməsinə gətirib çıxarıb.

XIV əsrin ortalarında Avropada milyonlarla insanın ölümü ilə nəticələnən vəba epidemiyası tarixin gedişində ciddi dəyişikliklərə səbəb oldu. Çoxlu insan ölümü nəticəsində azalan işçi qüvvəsini işlətmək xərcləri artmışdı. Bu isə insan əməyini əvəz edən yeni texnologiyaların yaranmasına, sənayeləşməyə yol açdı. Ancaq vəba nəticəsində kütləvi ölümlər insanları uzun dəniz səyahətlərinə çıxmağa və yeni dünyanın kəşfinə təkan vermişdi. Bütün bunlar Avropanı dünyanın əsas güc mərkəzinə çevrilməsinə şərait yaratmışdır. Multikultural münasibətlər, fərqliliklərə dözümlülük baxımından isə olduqca neqativ yanaşma yaranmışdır. Belə ki, yeni torpaqların kəşfi irqçiliyin kəskin dövrü, fərqli mədəniyyətlərin daşıyıcılarının yanaşı yaşaya bilməməsinin acı təcrübəsi kimi yadda qalmışdır.

Daha sonrakı dövrdə XVI əsrdə yeni dünyanın kəşfi ilə Amerika materikinə müstəmləkəçilərin "gətirdiyi'' xəstəliklər bir neçə ciddi epidemiya dalğası yaradıb. Ən çox insan tələfatına çiçək xəstəliyi və malyariya epidemiyası səbəb olub. Sağ qalmış az sayda insan torpaq sahələrinin hamısında əkin işləri apara bilmədiyi üçün çox böyük sahələr meşəyə və ya çöllüyə çevrilib. Baş verən iqlim dəyişiklikləri qitələrarası miqrasiya proseslərinə ciddi təkan verib. Multikultural münasibətlər baxımından isə yeni dünyanın kəşfi irqçiliyin, xüsusən də Amerikanın yerli xalqlara münasibətdə dözümsüzlüyün kəskin dövrlərindən biri kimi xarakterizə olunur.

XIX əsrin sonlarında Afrikada iribuynuzlu heyvanlar arasında yayılan vəba virusu sonrakı dövrdə qitənin, siyasi, eləcə də multikultural mühitində silinməz izlər buraxmışdır. 1888-1897-ci illərdə mal-qara vəbası virusu Afrikadakı heyvanların 90 faizinin məhvinə səbəb oldu və bu yerli icmaları iqtisadi cəhətdən olduqca çətin vəziyyətə saldı. Xəstəliyin qitədə yaratdığı xaos sonrakı dövrdə Afrikanın böyük ərazilərinin Avropa ölkələri tərəfindən müstəmləkəyə çevrilməsini asanlaşdırdı. Təsadüfi deyil ki, 1870-ci illərdə Afrikanın yalnız 10%-i Avropanın nəzarətində olduğu halda, 1900-cü illərdə bu göstərici 90%-ə çatıb. Multikultural mühitdə də cəmiyyətin qarşılaşdığı ən neqativ hadisələrlə yadda qalan oldu. Həmin dövrdə Afrikada aparılan aparteid siyasəti irqi ayrı-seçkiliyin ən kəskin forması tarixə düşmüşdür.

Beləliklə, sadaladığımız dünyanı sarsıdan pandemiyalar dövründə multikultural mühitdə dözümsüzlük, ayrı-seçkilik daha xarakterik olmuşdur. Halbuki epidemioloji fəlakətlər zamanı həmrəylik ən əsas müqavimət yollarından biridir. Müşahidələr göstərir ki, hazırda davam edən koronovirus pandemiyası da tarixə başqa cür yazıla bilməyəcək. Epidemiyanın ilk günlərindən Avropanın bəzi ölkələrində xəstəlikdən ölən müsəlman miqrantlara dəfn olunmaq üçün belə yer tapılmaması multikultural dəyərlərin, islamafob münasibətin həqiqi mahiyyətini ortaya qoyur. Əslində pandemiya imkan verir ki, multikultural münasibətlərin kimin üçün dəyərlər sistemi, kimin üçünsə yalnız mənfəət və ya assimilyasiya üçün alət, süni şüar olduğunu bir daha göstərsin. Azərbaycanda əsrlərdir ki, multikultural dəyərlər mənəvi zənginliyin tərkib hissəsidir və pandemiya hər hansı ikili münasibət yaratmaq iqtidarında deyil. Qərbin əksər ölkələri isə pandemiya imtahanında özlərinin bəyan etdikləri multikulturalizm ideologiyasına növbəti zərbələr vurmaqda davam edirlər.

Ərəstü Həbibbəyli,

iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru


Etiket:

Strategiya.az

Xəbərlər
20.07.2022

Xarici valyutaların manata qarşı bugünkü məzənnəsi

20.07.2022

Ceyhun Bayramov ölkəmizin Avropanın enerji təhlükəsizliyində mühüm rol oynadığını bildirib

20.07.2022

İmtahanın nəticələri ilə əlaqədar müraciətlərə baxılması üçün Apellyasiya Şurasına ərizə qəbuluna başlanılıb

20.07.2022

Xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov NATO-nun Baş katibi Yens Stoltenberq ilə görüşüb

20.07.2022

Avropa İttifaqı münaqişədən sonrakı dövrdə mühüm rol oynayır - Ceyhun Bayramov

20.07.2022

"Qarabağ" İsveçrə çempionuna qalib gəldi

20.07.2022

Tehranda Rusiya və Türkiyə prezidentlərinin görüşü olub

16.07.2022

Ceyhun Bayramov Gürcüstanın Baş naziri ilə bölgədə sülh prosesini müzakirə edib

16.07.2022

Mikayıl Cabbarov: Sənaye zonalarında istehsal 53 faiz, ixrac isə 2 dəfə artıb

16.07.2022

Ağalı kəndinə köçürülən ailələrin tibbi müayinələrinə başlanılıb

16.07.2022

Prezident İlham Əliyev: Bizim Xəzər dənizi kimi çox nəhəng bir enerji mənbəyimiz var

16.07.2022

Qubada içərisində 125 min manat olan seyf oğurlanıb

14.07.2022

İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının 140 illiyi qeyd edilləcək - SƏRƏNCAM

14.07.2022

Azərbaycan tarixinin şanlı səhifələrindən biri - 14 iyul 1969-cu il

14.07.2022

Şuşada Vaqif Poeziya Günləri başlayıb

14.07.2022

Təhsil Nazirliyi: 204 məktəbdə elektron jurnal və gündəlik sistemi tətbiq edilib

14.07.2022

Təhsil Nazirliyi məlumat yaydı

14.07.2022

FHN: Zəngilan rayonunda ağaclıq ərazidə baş verən yanğının tam söndürülməsi istiqamətində tədbirlər görülür

14.07.2022

Azərbaycan neftinin qiyməti 114 dolları ötüb

14.07.2022

Azərbaycan Ordusunun əsgəri həlak olub

14.07.2022

Baş Prokurorluq rəis müavininin intiharı ilə bağlı məlumat yaydı

13.07.2022

Respublika üzrə pensiyaların iyulun 15-də tam ödənilərək yekunlaşdırılması nəzərdə tutulub

13.07.2022

Qızıl təpə abidəsində arxeoloji tədqiqatlar davam edir

13.07.2022

Azərbaycan neftinin bir bareli 113,91 dollara satılır

13.07.2022

Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin tam istismara verilməsindən 16 il ötür

12.07.2022

Partlayış zamanı “Baktelecom”un rabitə infrastrukturuna ziyan dəyməyib

12.07.2022

Dünyada "Premium Euro-95" benzinin bahalaşması gözlənilir - Azərbaycana necə təsir edəcək?

12.07.2022

Azərbaycan nefti ucuzlaşıb

12.07.2022

Böyük Britaniyanın yeni baş nazirinin adı sentyabrın əvvəlində açıqlanacaq

12.07.2022

Tovuz döyüşlərindən iki il ötür

12.07.2022

Bakının mərkəzində partlayış baş verib

12.07.2022

Cüdoçularımız Xorvatiyada Qran-Pri turnirində iştirak edəcəklər

12.07.2022

Ərdoğan yaxın zamanda Venesuelaya səfər edəcək - Maduro

11.07.2022

Türkiyə və Ukrayna prezidentləri arasında telefon danışığı olub

11.07.2022

Xaçmazdakı meşə yanğınının söndürülməsinə iki helikopter və amfibiya tipli təyyarə cəlb olunub 

11.07.2022

Ərdoğan və Paşinyan arasında telefon danışığı olub

11.07.2022

Saatlı stansiyası yaxınlığında qəzaya uğrayan qatar Gürcüstana məxsusdur - ADY

11.07.2022

FHN Xaçmazdakı meşə yanğınları ilə bağlı məlumat yayıb

11.07.2022

Vahid əlaqələndirmə mərkəzlərində 41 min şəxsə xidmətlər göstərilib

11.07.2022

Kino Agentliyi Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyində olan qurumların siyahısına əlavə edilib

09.07.2022

Gələn ilin sonunda Şuşa ilk sakinlərini qəbul edəcək - Aydın Kərimov

09.07.2022

Azərbaycan Ordusunun hərbçisi həlak olub

09.07.2022

DİN: Ötən gün ölkə ərazisində qeydə alınan cinayətlərdən 52-nin açılması təmin olunub

09.07.2022

Xocavənd rayonu ərazisində yeni hərbi hissənin açılışı olub

09.07.2022

Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva Qurban bayramı münasibətilə xalqımızı təbrik edib

09.07.2022

Abeyə atəş açan şəxs əməlinin səbəbini açıqlayıb

09.07.2022

Zakir Həsənov Qurban bayramı münasibətilə Azərbaycan Ordusunun şəxsi heyətini təbrik edib

09.07.2022

XİN Azərbaycanın diplomatik xidmət orqanlarının əməkdaşlarını peşə bayramı münasibətilə təbrik edib

09.07.2022

Bu gün Azərbaycanda Qurban bayramı qeyd edilir

08.07.2022

Bərdədə avtomobil yolunun tikintisi ilə bağlı 3,1 milyon manat ayrıldı - SƏRƏNCAM