Azərbaycan-Türkiyə əməkdaşlığı geosiyasət kontekstində - Təhlil

Günel Adıgözəlova

AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun doktorantı

Müasir beynəlxalq koordinatlar sisteminin güc mərkəzi kimi qəbul edilən aktorlarının xarici siyasət strategiyasında regionallıq faktoru xüsusi çəkiyə malikdir. Başqa sözlə, bu və ya digər dövlət öz milli maraqlarının təminatı üçün ayrı-ayrı dövlətləri deyil, onların yerləşdiyi coğrafi arealı bütövlükdə xarici siyasət vektoru olaraq müəyyənləşdirməyə prioritet verir. Heç sübhəsiz. Belə yanaşma tərzi seçilmiş regionun cəlbedicilik əmsalının kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri ilə tənzimlənir. Məsələyə bu kontekstdə yanaşıldıqda Cənubi Qafqaz regionunun da müasir beynəlxalq siyasətdə xüsusi çəkiyə malik olmasının motivlərini anlamaq mümkündür. Bu, hər şeydən əvvəl, regionun geostrateji parametrləri, xüsusi coğrafi mövqeyi, münaqişəli zona statusu və çoxsaylı güc mərkəzlərinin (həm regiondaxili, həm də regiondankənar) maraq dairəsində olması ilə səciyyələnir. Həmin güc mərkəzləri içərisində Rusiya, Türkiyə, İran (regional güc mərkəzləri), ABŞ, NATO və Avropa İttifaqı (regiondankənar güc mərkəzləri) Cənubi Qafqazda baş verən hadisə və proseslərə xüsusi təsir imkanlarına malikdirlər.

Cənubi Qafqaz regionunda üç dövlət-Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan beynəlxalq birliyin nisbətən yeni subyektləridirlər. Həmin dövlətlərə münasibətdə region dövlətlərinin hər birinin tarixi ənənə və müasir geosiyasətlə şərtlənən ümumi və xüsusi yanaşma strategiyaları mövcuddur.

Regionda maraqları cəmlənmiş həmin güc mərkəzləri sırasında Türkiyənin xüsusi yeri və rolu vardır. İqtisadi, siyasi, hərbi-təhlükəsizlik, habelə tarixi, mədəni və etnopsixoloji parametrləri baxımından cəlbedicilik rəsmi Ankaranın region siyasətinin səmərəliliyini artıran amillərdəndir. Sivil müsəlman dövləti olan Türkiyənin qərb dəyərləri və texnologiyalarına üstünlük verməsi onu regionun eyni dəyərləri paylaşan dövlətləri üçün kifayət qədər cəlbedici edir. Xüsusilə, ümummilli lider Heydər Əliyevin təbirincə desək, “bir millət, iki dövlət olan” Türkiyə-Azərbaycan strateji əməkdaşlığı rəsmi Ankaranın region siyasətinin səmərəlilik dərəcəsini daha da artırır. Türkiyənin regionda formaıaşmış çoxsaylı maraqları içərisində iqtisadi maraqlar, xüsusilə də neft və qeyri-neft sektoru ilə bağlı maraqlar xüsusi çəkiyə malikdir. Türkiyə regionda formalaşmış yeni geosiyasi şəraitdən istifadə edərək ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərindən başlayaraq bölgə siyasətini xeyli fəallaşdırmışdır. Onu da qeyd edək ki, Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın bir çox ölkələri məhz Türkiyənin vasitəsilə Avropaya çıxmağı, Qərb dövlətləri ilə ikitərəfli və çoxtərəfli əlaqələr qurmağa çalışırlar.

Türkiyənin region siyasətində təhlükəsizlik və hərbi-siyasi maraqlar da mühüm rol oynayır. Türkiyə bu baxımdan Qafqazda davamlı sabitlik mühitinin formalaşmasına xüsusi önəm verir.

Türkiyə Cənubi Qafqaz dövlətlərindən Azərbaycan və Gürcüstana xüsusi prioritet verir. Bu mövqeni həyata keçirməkdə Türkiyənin əsas məqsədi regionun iqtisadi və siyasi inkişafına kömək etmək, regional (Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri, Bakı-Tbilisi-Qars) iqtisadi layihələrin reallaşması üçün əlverişlı mühit formalaşdırmaq və mümkün qədər Azərbaycan və Gürcüstanın avroatlantik məkana iteqrasiyası üçün yardım etməkdən ibarətdir. Heç şübhəsiz, Sovet İttifaqının dağılmasından sonrakı yeni geosiyasi reallıqlar kontekstində Türkiyənin müəyyən etdiyi regional xarici siyasət kursu ilk növbədə onun geosiyasi maraqlarının təminatı mənafeyinə xidmət göstərir.

Məsələyə yuxarıda sadalanan siyasi həqiqətlər kontekstində qiymət versək, Türkiyənin regionda əsas probleminin Ermənistan dövlətinin siyasəti ilə bağlı olduğu qənaətini təsdiqləmiş olarıq. Türkiyənin ərazi bütövlüyünə qarşı qəsdlər hazırlayan, qondarma “erməni soyqırımı” ilə beynəlxalq ictimai fikri çaşdıran və Azərbaycan ərazilərinin 20%-ni işğal edən bir dövlət-Ermənistan, heç şübhəsiz, Türkiyə üçün regionda arzuolunmaz tərəfdir. Ermənistanın bu mövqeyi Türkiyənin Gürcüstan və Azərbaycanla daha sıx münasibətlərdə olmasını şərtləndirən amillər sırasındadır.

Beləliklə, Türkiyə bütün parametrlər üzrə Azərbaycanm strateji tərəfdaşıdır. Türkiyənin Qarabağ probleminin nizamlamasmda daha da fəallaşması və təşəbbüsü ələ almaq üçün potensialı vardır. Bu, ilk növbədə Türkiyənin bölgədəki rolu, yeri və təsir imkanları ilə bağlıdır. Sözsüz ki, ABŞ, Rusiya, Avropa İttifaqı, İran bölgədəki proseslərdə Türkiyənin maraqlarını və rolunu, mümkün reaksiyasını nəzərə alır. Türkiyə yalnız Azərbaycanda deyil, ümumillikdə Cənubi Qafqazda möhkəmlənməli və regional layihələrdə əsas operator rolunu oynamaq üçün daha qətiyyətli addımlar atmalıdır. Bu addımlar Türkiyəni Azərbaycan və Gürcüstana daha da yaxınlaşdırmalı, Ermənistanın regional təcridini gecləndirməlidir. Bu halda Türkiyə çoxsaylı maraqların kəsişməsi və toqquşmasının regionda yaratdığı mürəkkəb siyasi  situasiyanın qalibi statusuna yüksələ bilər.

Türkiyənin region siyasətinin nüvəsini Azərbaycanla münasibətlər təşkil edir. Bu aksiomadır. Azərbaycan həm də Türkiyəni çoxmilyonlu türk dünyası ilə birləşdirən olduqca mühüm həlqədir. Azərbaycan və Türkiyə hər şeydən əvvəl, etnik, dil, mədəni və dini baxımından ortaq dəyərlərə malik dövlətlərdir. Əslində Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərini iki təməl üzərində qurulan əlaqələr kimi xarakterizə etmək olar. Birinci təməl dedikdə mənəvi yaxınlıq anlamı ön plana keçir. İkinci təməl isə özündə iqtisadi maraqları ehtiva edir.

Türkiyənin Baş naziri Əhməd Davudoğlu Azərbaycanı ümumi olaraq Qafqazda, xüsusi olaraq isə Cənubi Qafqazda ən vacib strateji müttəfiq kimi görür. Onun mövqeyinə görə, Qafqazda Azərbaycan, Balkan yarımadasında isə Albaniya güclü və sabit  regional mövqe əldə etməyənəcən Türkiyənin hər iki regionda təsirlərini artırması, yaxın dəniz hövzəsi olmaqla birlikdə Xəzərə doğru siyasi genişlənmə yaşaya bilməsi imkansızdır.

Türkiyə regionda güclü olmaq üçün Azərbaycanla tarixi və mədəni yaxınlığından faydalanaraq Azərbaycan üzərindən bölgədə mıhkəmlənməkdə maraqlıdır. Hər iki dövlətin regionda Rusiya, İran, Gürcüstan və Ermənistanla sərhədləri vardır. Hər iki dövlət Aralıq dənizi və Qara dəniz hövzəsində cərəyan edən hadisələrlə qarşılıqlı təsir dairəsindədir.

Ardı var