Şax­ta və kar­yer­lər­siz

Ra­sim İs­ma­yı­lov
Tex­ni­ka elm­lə­ri üz­rə fəl­sə­fə dok­to­ru

Təx­mi­nən on min il əv­vəl in­san ilk də­fə ona la­zım olan fay­da­lı qa­zın­tı­nı çı­xart­mış­dır.
Bü­tün dövr­lə­rin, o cüm­lə­dən in­di­ki za­ma­nın şax­ta­la­rı, mə­dən­lə­ri və kar­yer­lə­ri ey­ni bir məq­sə­də-fi­li­zi dağ mas­si­vin­dən ayır­maq və onu yer sət­hi­nə qal­dır­ma­ğa xid­mət edir.
Dağ-mə­dən is­teh­sa­la­tı­nın bö­yük xərc­lə­ri tə­biə­tə dağ qaz­ma­la­rı tə­rə­fin­dən vu­ru­lan zə­də­lər, zi­yan­lar fay­da­lı qa­zın­tı­la­rın Yer tə­kin­dən çı­xa­rıl­ma­sı­ tex­no­lo­gi­ya­sının özü ilə izah edi­lir. İn­sa­na zə­ru­ri olan me­ta­lı çı­xar­maq üçün fi­li­zə çat­maq, fi­li­zi mas­siv­dən qo­part­maq, xır­da­la­maq, yer sət­hi­nə qal­dır­maq gə­rək­dir.
Son il­lər fay­da­lı qa­zın­tı­la­rın şax­ta və kar­yer­lər­siz çı­xa­rıl­ma üsul­la­rı da­ha ge­niş tət­biq olunur. Bu üsul geo­tex­no­lo­ji üsul, dağ iş­lə­ri­nin ye­ni sa­hə­si isə geo­tex­no­lo­gi­ya ad­la­nır.
Mə­dən­çi­lər yer tə­ki­ni əv­vəl­cə açıq üsul­la mə­nim­sə­yir­di­lər. XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də ye­ral­tı üsul ya­yıl­ma­ğa baş­la­dı. Bu gün ye­nə kar­yer­lə­rə üs­tün­lük ve­rir­lər. Dağ-mə­dən iş­lə­ri­nin in­ki­şaf spi­ra­lı be­lə gö­rü­nür.
Son­ra­kı rol gö­rü­nür geo­tex­no­lo­gi­ya­ya məx­sus­dur. Nə­yə gö­rə ənə­nə­vi dağ-mə­dən is­teh­sa­la­tı­nın ye­ri­nə məhz geo­tex­no­lo­gi­ya gə­lə­cək­di­r? İlk əv­vəl ona gö­rə ki, geo­tex­no­lo­ji üsul­lar çox ucuz­dur­lar. Bu fi­liz­lə­rin çı­xa­rıl­ma­sı üçün şax­ta­lar tik­mək sa­də­cə is­raf­çı­lıq­dır. Hal­bu­ki, is­tis­ma­ra məhz ka­sıb və yer sət­hin­dən də­rin yer­lə­şən ya­taq­lar cəlb olu­nur­lar. Axı sə­na­ye üçün la­zım olan fay­da­lı kom­po­nent­lə­rin as­sor­ti­men­ti
il­dən-ilə ar­tır. Qə­dim əsr­lər­də bə­şə­riy­yət cə­mi 19,
XVI­II əsr­də 28, XIX əsr­də isə 50 kimyəvi ele­ment dən is­ti­fa­də edir­di. Bu gün isə Döv­rü sis­te­min mə­lum olan bü­tün kimyəvi ele­ment­lə­rin­ de­mək olar ki, ha­mı­sından is­ti­fa­də edi­lir.
Geo­tex­no­lo­ji üsul­lar yer al­tın­da adam­la­rın ol­ma­sı­nı tə­ləb et­mir. Bu geo­tex­no­lo­gi­ya tə­biə­tə zə­rər vur­mur. O, kar­yer­siz və boş sü­xur­lar­dan ya­ra­dı­lan tul­lan­tı­lar­sız ke­çi­nir.
Dağ-mə­dən sə­na­ye­si­nin ye­ni sa­hə­si­nin ma­hiy­yə­ti­ni kü­kür­dün çı­xa­rıl­ma­sı tim­sa­lın­da nə­zər­dən ke­çi­rək.
Kü­kür­də yer qa­tın­da əhəng­daş­la­rın­da tə­sa­düf edi­lir­.
Geo­tex­no­lo­ji is­tis­mar üsu­lu əhəng­da­şı la­yı­nı ya­rıb ke­çən qu­yu­nun ke­çil­mə­sin­dən baş­la­yır. Qu­yu­nun dia­met­ri 250 mil­li­metr­dir. Son­ra qu­yu­ya kə­mər bo­ru­la­rı bu­ra­xı­lır və kə­mər bo­ru­la­rı ilə qu­yu­nun di­var­la­rı ara­sın­da fə­za­nı se­ment­lə­yir­lər. La­yın aşa­ğı sər­həd­di­nə qə­dər is­ti su üçün bo­ru en­di­ri­lir. Bo­ru­ya “matr­yoş­ka” ki­mi iç-içə iki bo­ru qo­yu­lur. Bo­ru­lar­dan bi­ri üz­rə kü­kürd qal­dı­rı­lır, di­gə­ri ilə isə qu­yu­ya ha­va vu­ru­lur.
Di­bə tem­pe­ra­tu­ru 160-1700 C-dən çox olan su vu­ru­lur. Su­yu yer sət­hin­də elə qız­dır­maq la­zım­dır ki, əhəng­da­şı la­yı­na çat­dıq­da onun tem­pe­ra­tu­ru 1590 C-dən çox ol­ma­sın. Kü­kür­dün əri­mə tem­pe­ra­tu­ru 112,8 -1190 C ol­du­ğun­dan , o 1590 S tem­pe­ra­tur­da söz­süz əri­yə­cək­dir. La­kin onu da­ha bir də­rə­cə (1600 C) ar­tır­saq o öz öz­lü­lü­yü­nü 800 də­fə ar­tı­ra­caq­dır.
Qay­nar su bo­ru ilə la­ya ça­tır və də­lik­lər­dən ət­ra­fa axır. Ət­ra­fa axan su mə­sa­mə­lə­rə və çat­la­ra do­la­raq kü­kürd­lü bir­ləş­mə­lə­ri yu­yur. Kü­kürd əri­yə­rək qu­yu­nun aşa­ğı his­sə­si­nə axır – onun xü­su­si çə­ki­si qay­nar su­yun xü­su­si çə­ki­sin­dən iki də­fə çox­dur.
Əri­miş və hə­lə əri­mə­yə im­kan tap­ma­mış sər­həd­di qı­fın di­var­la­rı­nı təş­kil edir. Bu di­var­lar mü­tə­hər­rik­dir­lər (hə­rə­kət­də­dir­lər). Qay­nar su dai­ma bu­ra da­xil ola­raq hər də­fə la­yın da­ha ye­ni his­sə­lə­ri­ni əri­mə pro­se­si­nə cəlb edir. Qıf fa­si­lə­siz ola­raq bö­yü­yür, ma­ye kü­kürd isə qı­fın aşa­ğı his­sə­si­nə axır və bu­ra­da kü­kürd göl­mə­çə­si ya­ra­nır.
Su­yun təz­yi­qi al­tın­da ma­ye kü­kürd xü­su­si bo­ru üz­rə mü­əy­yən hün­dür­lü­yə qal­xır. O yer sət­hi­nə qal­xa bil­mir. Bu­na gö­rə də ha­va bo­ru­sun­dan ha­va vu­ru­lur. Kü­kürd – ha­va qa­rı­şı­ğı yu­xa­rı yö­nə­lir (bu mə­lum er­lift üsu­lu­dur).
Yer sət­hin­də ma­ye kü­kürd an­ba­ra və ya da­ha yax­şı olar ki, qız­dı­rı­lan çə­nə ötü­rü­lür. Bu cür çən­lər is­ti məh­su­lu kim­yə­vi za­vo­dun ha­ra­da yer­ləş­mə­sin­dən ası­lı ol­ma­ya­raq ora da­şı­yır­lar. Bu hal­da kü­kürd is­ti­fa­də üçün ha­zır və­ziy­yət­də se­xə da­xil olur.
Qay­nar çən­lə­rə kü­kür­dü Lvov vi­la­yə­ti­nin Ya­zov ya­ta­ğın­dan da­şı­yır­lar. Məhz ilk də­fə bu­ra­da ye­ral­tı əri­dil­mə üsu­lu tət­biq edil­miş­di. Əhəng­da­şı la­yı bu­ra­da 200 m də­rin­lik­də yer­lə­şir.
Kü­kür­dü əhəng­da­şın­dan ayı­ran zən­gin­ləş­dir­mə sex­lə­ri la­zım de­yil­dir. Av­tok­lav­lar tə­ləb olu­nur. On­lar bi­la­va­si­tə bir­ba­şa yer tə­kin­də əhəng­da­şı küt­lə­sin­də ya­ra­dı­lır­lar.
Ye­ral­tı əri­dil­mə kü­kür­dün alın­ma­sı­nın tex­no­lo­ji döv­rə­si­ni kəs­kin azal­dır. O fay­da­lı qa­zın­tı­nın çı­xa­rıl­ma­sı üz­rə tsik­li bir yer­də, fay­da­lı qa­zın­tı­nın yat­dı­ğı yer­də cəm­ləş­di­rir.
Təc­rü­bə gös­tə­rir ki,bü­tün dün­ya­da kü­kür­dün is­teh­sa­lı hər il 9 fa­iz ar­tır. Kü­kür­dün dörddə üç his­sə­si kim­ya is­teh­sa­la­tı, xü­su­sən su­per­fos­fa­tın ha­zır­lan­ma­sı üçün əvəz­siz olan sul­fat tur­şu­su­nun ha­zır­lan­ma­sı­na ge­dir. Kü­kürd tə­bii lif­lə­rin, part­la­yı­cı mad­də­lə­rin, azot­lu bir­ləş­mə­lə­rin, ult­ra­ma­ri­nin, bo­ya­la­rın, re­zi­nin alın­ma­sın­da is­ti­fa­də edi­lir.
Bir ton kü­kür­dü yer al­tın­da ərit­mək onu adi üsul­la al­maq­dan 4-5 də­fə ucuz­dur.
Qay­nar su əhəng­da­şı­nın mə­sa­mə­lə­rin­də və çat­la­rın­da giz­li kü­kür­dü əri­də bil­mir. Mü­əy­yən qə­dər kü­kürd öz yer­lə­ri­nin di­var­la­rı­na na­zik tə­bə­qə şək­lin­də ya­pı­şa­raq ye­rin­də qa­lır. La­bo­ra­to­ri­ya­da qay­nar su­ya sət­hi ak­tiv mad­də­lər əla­və olun­ma­sı­nı tək­lif et­miş­lər ki, bu­nun da nə­ti­cə­sin­də kü­kür­dün çı­xı­mı 10-15 % ar­tır. Bu heç bir xü­su­si xərc tə­ləb et­mir.
Kü­kür­dün ye­ral­tı əri­dil­mə üsu­lu­nun tən­qid­çi­lə­ri bu üsu­lun mü­əl­lif­lə­ri­ni tən­qid edir­lər ki, bu üsul çox bö­yük su sər­fi­nə ma­lik­dir. Hə­qi­qə­tən də bu mad­də üz­rə sərf­lər çox bö­yük idi . Tu­taq ki, 100 m3 su­yu yer al­tı­na vur­du­lar və bir o qə­dər də tə­bii ki yer sət­hi­nə ver­di­lər . La­kin di­gər su­yu yer sət­hi­nə qal­dır­dı­lar-be­lə su­lar yük­sək mi­ne­ral­laş­mış və bu­na gö­rə də tək­rar is­ti­fa­də üçün ya­rar­sız­dır. Əgər bu su tə­miz­lən­mə­sə bo­ru­lar tez bir za­man­da tu­tu­la­caq­lar. Su­yun tə­miz­lən­mə­si isə so­nun­cu mər­hə­lə­də on qat qa­rış­dır­ma tə­ləb edir. Bu isə tə­zə su ve­ril­mə­si­ni tə­ləb edir. Bu fa­si­lə­siz da­vam edir.
La­kin kü­kür­dün bü­tün ya­taq­la­rı­nı əri­dil­mə üsu­lu ilə iş­lə­mək ol­maz. Elə kü­kürd ya­taq­la­rı var ki, qay­nar su la­ya da­xil ola­raq is­ti­li­yi ötür­mə­yə ma­cal tap­ma­dan yan­la­ra axır. La­kin kü­kür­dü ərit­mək məc­bu­ri de­yil­dir, onu yer al­tın­da yan­dır­maq­la yer sət­hin­də SO2 qa­zı al­maq olar. O sul­fat tur­şu­su­nun, yu­yu­cu toz­la­rın alın­ma­sı üçün so­yu­du­cu tex­ni­ka­sın­da və. s is­ti­fa­də edi­lir.
Kü­kür­dün yan­dı­rıl­ma­sı qu­yu­lar­dan bi­ri­nin aşa­ğı his­sə­sin­də baş ve­rir. Bo­ru üz­rə yan­ma mən­bə­yi­nə təz­yiq al­tın­da ha­va ve­ri­lir. O ya­ra­nan qa­zı yan­la­ra, ət­raf­la­ra ya­yıl­ma­ğa, la­yın mə­sa­mə və çat­la­rı­na nü­fuz et­mə­yə məc­bur edir. Qaz yer sət­hi­nə bi­rin­ci qu­yu ilə qon­şu­luq­da olan di­gər qu­yu­lar va­si­tə­si­lə çı­xır. Son­ra isə za­vo­da ge­dən bo­ru­lar üz­rə yo­lu­nu da­vam et­di­rir.
Kü­kür­dün ye­ral­tı yan­dı­rıl­ma­sı­nın ilk la­yi­hə­si iş­lə­nib ha­zır­lan­mış­dır. Bu la­yi­hə­nin Ta­ur­dak ya­ta­ğın­da hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si nə­zər­də tu­tu­lur. Be­lə ki, Or­ta Vol­qa ət­ra­fın­da kü­kürd tər­kib­li fi­liz­lər yer­lə­şir, la­kin on­lar­da fay­da­lı qa­zın­tı­nın kon­sent­ra­si­ya­sı (miq­da­rı) çox az­dır. Bu­na gö­rə də bu kü­kür­dün yer al­tın­da yan­dı­rı­la­raq çı­xa­rıl­ma­sı sər­fə­li­dir.
İs­ti­li­yin yer al­tın­da ya­tan kü­kürd la­yı­na qay­nar su ilə çat­dı­rıl­ma­sı va­cib de­yil. Bu­nu qaz­lar­la, bu­xar­la, duz­lu məh­lul­lar­la da et­mək olar. Bu­nun üçün elekt­rik cə­rə­ya­nın­dan da is­ti­fa­də et­mək olar.
İki qra­fit elekt­rod (hün­dür­lü­yü üç metr olan si­lindr­lər) qu­yu­ya en­di­ri­lir. Bu elekt­rod­lar ara­sın­da lay sa­hə­si yer­lə­şir. Yük­sək tez­lik­li ge­ne­ra­tor­dan cə­rə­yan ve­ri­lir. Qra­fit si­lindr­lər ara­sın­da elekt­ro­maq­nit sa­hə­si ya­ra­nır və bu sa­hə kü­kür­dü əri­dir. Ef­fekt isə mə­lum­dur: ma­ye kü­kürd qu­yu­nun di­bi­nə axır və son­ra­dan yu­xa­rı qal­xır. Kü­kür­dün “elekt­rik­ləş­di­ril­mə­si” üz­rə il­kin sı­naq­lar ar­tıq hə­ya­ta ke­çi­ril­miş­dir. Növ­bə­də sə­na­ye sı­na­ğı­dır. Yə­qin ki, bu üsul ge­niş is­ti­fa­də olu­na­caq­dır, xü­su­si ilə sıx əhəng­daş­lı ya­taq­lar­da . Çün­ki, sıx əhəng­da­şı ma­ye­ni bu­rax­mır.
Kü­kür­dün ye­ral­tı əri­dil­mə­si sa­hə­sin­də təc­rü­bə gös­tə­rir ki, geo­tex­no­lo­ji is­tis­mar üsul­la­rın­dan o vaxt is­ti­fa­də et­mək müm­kün­dür ki, bərk fay­da­lı qa­zın­tı hə­rə­kət edən və­ziy­yə­tə - yə­ni ma­ye və ya qaz və­ziy­yə­ti­nə gə­ti­ril­dik­də tət­biq edi­lə bil­sin.
Be­lə bir su­al çı­xır: bü­tün fi­liz­lər bu cür də­yi­şik­lik­lə­rə uğ­ra­ya bi­­lər­­mi­­? Gö­rü­nür ki, hər bir mi­ne­ral kom­po­nent üçün mü­va­fiq “ iş­çi agent” se­çib tap­maq müm­kün­dür ki, fi­liz küt­lə­si­nə hə­rə­kə­tə me­yil­lik ver­sin. Be­lə agent­lər mə­sə­lən, su, sul­fat, xlo­rid, azot­lu tur­şu­la­rın məh­lul­la­rı, nat­ri­um, ka­liu­mun qə­lə­vi məh­lul­la­rı və müx­tə­lif duz­lar­dır. Bu bir­ləş­mə­lər yer tər­ki­bin­də mü­əy­yən ele­ment (yal­nız onu) həll edə­rək özü ilə bir­lik­də çı­xa­ra bi­lər.
De­yək ki, mis də­mi­rin ok­sid­li bir­ləş­mə­lə­ri ilə çı­xa­rı­lır, bə­zən on­la­ra sul­fat tur­şu­su əla­və edir­lər. Uran tə­miz sul­fat tur­şu­su­na qar­şı “zə­if­lik” gös­tə­rir. O yer tə­kin­dən də­mi­rin çı­xa­rıl­ma­sı üçün də ya­rar­lı­dır.
La­zım olan məh­lul qu­yu­lar va­si­tə­si ilə fi­liz cis­mi­nə çat­dı­rı­lır. Qu­yu­lar sı­ra ilə hal­qa­lar və ya çox­bu­caq­lı­lar üz­rə yer­ləş­di­ri­lir. “Yük­lən­miş” məh­lul di­gər qu­yu­lar­dan çı­xa­rı­la­raq se­xə gön­də­ri­lir və bu­ra­da çı­xa­rı­lan kom­po­nen­tin ay­rıl­ma­sı ye­ri­nə ye­ti­ri­lir.
Di­gər iş­lən­mə üsu­lu yer al­tın­da­kı fi­liz cis­mi­nə dağ qaz­ma­la­rı­nın ke­çi­ril­mə­si­ni nə­zər­də tu­tur. Bu qaz­ma­lar­da qu­yu­lar qa­zı­lır, ya­taq ay­rı-ay­rı blok­la­ra bö­lü­nür və part­la­dı­lır. Son­ra da yu­xa­rı­dan xır­da­lan­mış xır­da ti­kə­lə­ri­nə məh­lul tö­kür­lər. Bu məh­lul fi­liz ti­kə­lə­ri­ni yu­ya­raq la­zı­mi ele­men­ti həll edir və aşa­ğı dağ qaz­ma­sı­na axır. Bu­ra­dan isə qu­yu­lar va­si­tə­si ilə yer sət­hi­nə ve­ri­lir.
Təc­rü­bə­lər gös­tə­rir ki, ye­ral­tı qə­lə­vi­ləş­dir­mə ge­niş tət­biq edi­lə bi­lər. Bir çox qərb öl­kə­lə­rin­də çı­xa­rı­lan mi­sin 15% - i bu üsul­la iş­lə­nir. Mə­sə­lən ABŞ-da geo­tex­no­lo­ji üsul­lar­la bü­tün mi­sin beş­də bir his­sə­si, o cüm­lə­dən dörd min ton uran çı­xa­rır­lar.
Ru­si­ya­da, Qər­bi Si­bir­də və Ayat höv­zə­sin­də qo­nur də­mir fi­liz­lə­ri­nin bö­yük eh­ti­yat­la­rı var­dır. Bu eh­ti­yat­lar yüz mil­yard ton­lar­la qiy­mət­lən­di­ri­lir. Ya­xın 20-30 il­də bu fi­liz­lə­ri mə­nim­sə­mək sər­fə­li de­yil­dir, çün­ki, on­lar çox ka­sıb­dır­lar: də­mi­rin bu fi­liz­lər­də miq­da­rı 20-30% - dən çox de­yil­dir.
La­kin adi üsul­lar­la sər­fə­li ol­ma­yan mə­nim­sə­mə geo­tex­no­lo­ji üsul­dan is­ti­fa­də et­dik­də xalq tə­sər­rü­fa­tı­na bö­yük fay­da ve­rə bi­lər. Qo­nur də­mir fi­li­zi kü­rə­yə­bən­zər küt­lə­dən iba­rət­dir ki, bu da məh­lul­lar­la tə­mas sət­hi­ni ar­tı­rır. On­lar qaz və ma­ye­ni yax­şı bu­ra­xır. Ən baş­lı­ca­sı-bü­tün fi­liz mi­ne­ral­la­rı sul­fat mü­hi­tin­də asan həll olu­nan­dır­lar. Də­mir, va­na­di­um, fos­for həll olu­nur­lar, si­li­si­um ok­si­di, kal­si­um və di­gər bir­ləş­mə­lər çö­kün­tü­nün tər­ki­bin­də aşa­ğı enir­lər. Yer sət­hin­də tə­miz də­mir məh­lu­lu al­maq müm­kün­dür.
Bax be­lə­lik­lə, yer tə­kin­də əsl əri­dil­mə sex­lə­ri ya­ra­na­caq­dır. Bu sex­lər tüs­tü­süz, səs­siz olub ya­şa­yış mü­hi­ti­ni çirk­lən­dir­mir­lər.
Bu üsul­la fay­da­lı qa­zın­tı­nı da­ha çox çı­xart­maq müm­kün­dür. Qə­lə­vi­ləş­dir­mə pro­ses­lə­ri­nin özü­nü də on­la­ra kö­mək et­mək­lə bir ne­çə də­fə sü­rət­lən­dir­mək olar. Bu­nun üçün əri­di­ci məh­lul aşa­ğı ve­ril­məz­dən əv­vəl qız­dı­rıl­ma­lı , fi­li­zi qa­baq­ca­dan yer al­tın­da yan­dır­ma­lı, ona yük­sək tez­lik­li elekt­ro­maq­nit dal­ğa­la­rı, ult­ra­səs, vib­ra­si­ya ilə (tit­rə­yiş­lə) tə­sir et­mək la­zım­dır. Xü­su­si növ bak­te­ri­ya­la­rın is­ti­fa­də­si də işə çox kö­mək edir.
ABŞ -da Ari­zo­na şta­tın­da tər­ki­bin­də mis olan fi­liz cis­mi­ni nü­və part­la­yı­şı ilə da­ğıt­mış­lar. 400 m-ə ya­xın də­rin­lik­də xır­da­lan­mış fi­liz­li sa­hə ya­ra­dıl­mış­dı. Onun dia­met­ri 67 metr, hün­dür­lü­yü isə 150 m təş­kil edir­di. Bu­ra­da mi­sin qə­lə­vi­ləş­dir­mə üsu­lu ilə çı­xa­rıl­ma­sı ye­ri­nə ye­ti­ri­lir və sut­ka­da 25 ton me­tal əl­də olu­nur.
Ru­si­ya­nın Deqt­yar mə­də­nin­də (mis kol­çe­da­nı) ar­tıq çox­dan mi­sin çı­xa­rıl­ma­sı­nı bak­te­ri­ya­la­rın kö­mə­yi ilə sü­rət­lən­di­rir­lər. Bak­te­ri­al höv­zə­dən məh­lul­da gö­rün­mə­yən iş­çi­lər fi­liz cis­min­də qa­zıl­mış qu­yu­la­ra is­ti­qa­mət­lə­nir­lər. Bu­ra­da on­lar mi­si məh­lul ha­lı­na salır, da­ha də­qiq de­sək bu ke­çi­di sü­rət­lən­di­rir. Ma­ye ha­lı­na düş­müş fi­liz aşa­ğı­da yer­lə­şən dağ qaz­ma­sı­na axır və ora­dan onu yer sət­hi­nə vu­rur­lar. Bak­te­ri­ya­lar­dan is­ti­fa­də olun­ma­dıq­da qur­ğu­nun məh­sul­dar­lı­ğı 1,5 də­fə az olur.
Bol­qa­rıs­tan­da bak­te­ri­ya­lar elekt­rik sa­hə­si ilə bir­lik­də is­ti­fa­də edi­lir­lər. La­bo­ra­tor şə­ra­it­də mi­sin çı­xa­rıl­ma­sı 68 % art­mış­dır.
Bak­te­ri­ya­lar bir çox ele­ment­lə­ri, o cüm­lə­dən həm­çi­nin qı­zı­lı çı­xart­maq iq­ti­da­rın­da­dır­lar. Bu­nu Da­kar­da­da apa­rı­lan təc­rü­bə­lər gös­tər­miş­dir.
Fi­li­zə mü­təhər­rik­lik ver­mək üçün onu xır­da­la­maq, ma­ye ha­lı­na sa­la­raq pul­pa ha­lın­da yu­xa­rı-yer sət­hi­nə ver­mək müm­kün­dür. Yer al­tın­da xır­da­la­ma­nı su axı­nı­nın gü­cü, vib­ra­si­ya (tit­rə­yiş), ult­ra­səs və s. ilə ye­ri­nə ye­tir­mək müm­kün­dür.
Bu gün bir çox öl­kə­lə­rin mü­hən­dis­lə­ri bö­yük təz­yiq al­tın­da ve­ri­lən güc­lü su axı­nı­na üs­tün­lük ve­rir­lər. Be­lə güc­lü axı­nı ya­ra­da bi­lə­cək hid­ro­mo­ni­tor­lar qu­yu­ya en­di­ri­lə­rək la­zı­mi də­rin­lik­də fi­li­zi xır­da­la­yır­lar.
Üç uc­lu­ğa ma­lik hid­ro­mo­ni­tor qur­ğu­su iş­lə­nib ha­zır­lan­mış­dır: mər­kə­zi – oyu­cu, yan­dı­rı­cı, qo­pa­rı­cı və yan da­şı­yı­cı. Bi­rin­ci güc­lü axın­la fi­liz küt­lə­sin­də oyuq ya­ra­dır, ikin­ci fi­li­zi qo­par­dır, üçün­cü ti­kə­lə­ri yu­ya­raq on­la­rı mü­əy­yən tə­rə­fə is­ti­qa­mət­lən­di­rir. Fi­li­zin yu­yul­ma­sı qon­şu qu­yu is­ti­qa­mə­tin­də baş ve­rir. Məh­lul ha­lı­na düş­müş fi­liz­lə dol­muş boş­luq ya­ra­nır. Bu boş­luq qu­yu­ya ça­tan ki­mi pul­pa­nı yu­xa­rı ver­mə­yə baş­la­yır­lar.
Qon­şu qu­yu­ya yol sa­lın­dıq­dan son­ra hid­ro­mo­ni­to­ru 5-100 də­rə­cə dön­də­rir­lər və ye­ni­dən işə sa­lır­lar. İki – üç be­lə əmə­liy­yat­dan son­ra fi­liz qa­tı aşa­ğı his­sə­dən kə­sil­miş olur və aşa­ğı uçur. Bu­nun nə­ti­cə­sin­də xır­da­lan­mış dağ küt­lə­si ilə dol­muş ka­me­ra ya­ra­nır. Bu­ra­da­kı dağ küt­lə­si­ni ma­ye ha­lı­na sa­la­raq qu­yu­lar­la yer sət­hi­nə ve­rir­lər. Da­ha son­ra pul­pa­nı çök­dü­rü­cü­yə da­şı­yır­lar.
Ka­me­ra tə­miz­lən­dik­dən son­ra ava­dan­lıq yu­xa­rı qal­dı­rı­lır. Bü­tün tex­no­lo­ji tsikl (dövr) qon­şu sa­hə­də tək­rar­la­nır.
Es­to­ni­ya­nın Kin­qi­sep “Fos­fo­rit” kom­bi­na­tın­da sı­naq –sə­na­ye sa­hə­si işə baş­la­mış­dır. Bu­ra­da fos­fo­rit­lər la­yı­na qə­dər dia­met­ri 320 mm olan qu­yu­lar qa­zır­lar. Qu­yu­lar ara­sın­da mə­sa­fə 20-15 m təş­kil edir. Qu­yu­lar­dan bə­zi­lə­rin­də yu­yul­ma ge­dir, di­gər­lə­rin­dən isə pul­pa­nı nəql et­di­rir­lər. Su 29 at­mos­fer təz­yi­qi al­tın­da aşa­ğı ve­ri­lir, su­yun sər­fi sa­at­da 300 m3-a ya­xın­dır. Ey­ni za­man­da iki aq­re­qat iş­lə­yir, di­gər iki­si isə aşa­ğı en­di­ril­mək üçün ha­zır­la­nır­lar.
Ye­ni üsul­la hət­ta Kin­gi­sep ya­ta­ğı­nın Nar­va su höv­zə­si tə­rə­fin­dən su bas­mış lay­la­rın­dan da fi­li­zi çı­xar­maq müm­kün ola­caq­dır. Baş­qa cür bu ya­ta­ğı ne­cə iş­lə­mək olar­­dı­­?
Su­yun iş­gör­mə qa­bi­liy­yə­ti­ni ar­tır­maq üçün su­ya üyü­dül­müş ab­ra­ziv ma­te­ri­al əla­və et­mək tək­lif edil­miş­dir. Hid­ro­mo­ni­tor ya­xın­lı­ğın­da “ha­va boş­lu­ğu­nun” ya­ra­dıl­ma­sı ide­ya­sı tək­lif olun­muş­dur ki, bu da xır­da­lan­ma ef­fek­ti­ni güc­lən­di­rə­cək­dir.
Ka­na­da­da qu­yu­lar­la hid­ro­çı­xar­ma üsu­lu ilə qı­zıl sə­pin­ti­lə­rin­dən qum çı­xa­rı­lır. Bu­ra­da dra­qa tət­biq et­mək müm­kün de­yil­dir, çün­ki sə­pin­ti­lər­də çox­lu miq­dar­da qa­ya par­ça­la­rı var­dır. Bu hal­da dağ qaz­ma­sı ke­çi­ril­miş­dir və qaz­ma­dan yu­xa­rı is­ti­qa­mət­də ki­çik qu­yu­lar qa­zıl­mış­dır. Qu­yu­lar üz­rə su ve­ri­lir və su qı­zıl­lı qu­mu yu­yur. Qı­zıl­lı qum aşa­ğı­da yer­ləş­di­ril­miş xü­su­si tu­tu­ma axır, ora­dan isə yer sət­hi­nə ve­ri­lir.
Ru­si­ya EA- nın Si­bir şö­bə­si­nin Hid­ro­di­na­mi­ka İns­ti­tu­tun­da də­rin­də yer­lə­şən sə­pin­ti­lə­rin şax­ta­sız iş­lən­mə­si üz­rə sı­naq təc­rü­bə apa­rıl­mış­dır. Sı­naq təc­rü­bə­si axı­cı qum­la­rın ya­xın­lıq­la­rın­da­kı boş sa­hə­lə­ri dol­dur­maq xas­sə­lə­ri­nə əsas­lan­mış­dır. Sər­bəst boş­lu­ğu qu­yu va­si­tə­si ilə ya­ra­dır­lar. Son­ra qu­yu­ya iki ey­ni ox­lu bo­ru kə­mə­ri en­di­rir­lər. Bo­ru­lar­dan bi­ri üz­rə bas­qı al­tın­da su da­xil olur­du, yu­xa­rı isə mər­kə­zi bo­ru üz­rə pul­pa vu­ru­lur­du. He­sa­bat­lar gös­tər­di ki, bu növ qu­yu sək­kiz il dal­ba­dal iş­lə­yə bi­lər və hər sa­at qu­yu 20m3 axar küt­lə ve­rə­cək­dir.
Tü­men neft kəş­fiy­yat­çı­la­rı­na qum la­zım­dır. Qum­lar­dan on­lar Tü­men ba­taq­lıq­la­rın­da ağır qaz­ma dəz­gah­la­rı üçün özül dü­zəl­dir­lər. Bu­ra­da qum tam ayaq al­tın­da­dır və 40 m də­rin­lik­də dai­mi don­muş qat al­tın­da yer­lə­şir. Ba­taq­lıq­dan və don­muş sü­xur­lar­dan bu qum qa­tı­na çat­maq çox çə­tin və ba­ha ba­şa gə­lir. Qu­yu­lar­la hid­ro­ha­si­lat su prob­le­mi asan və ucuz həll edi­lir.
Geo­tex­no­lo­ji üsul­lar­dan bi­ri də kö­mü­rün ye­ral­tı qaz­laş­dı­rıl­ma­sı­dır. Bu üsul əv­vəl­dən D.İ.Men­de­le­yev tə­rə­fin­dən tək­lif edil­miş­dir, la­kin hə­lə in­di­yə qə­dər de­mək olar ki, tam ma­ye tət­bi­qi tap­ma­mış­dır. Bu­nun sə­bə­bi yer al­tın­da kö­mü­rün yan­dı­rıl­ma­sın­dan alı­nan qa­zın tə­bii qaz­dan pis və ba­ha ol­ma­sı­dır. Ha­zır­da Ru­si­ya­da bir ne­çə Ye­ral­tı qaz stan­si­ya­la­rı fəa­liy­yət gös­tə­rir. La­kin, ye­ral­tı qaz­laş­dır­ma kö­mür ya­taq­la­rı­nın adi üsul­la iş­lən­mə­si­nə qar­şı dur­mur - yal­nız on­la­rı ta­mam­la­yır. Bə­zi hal­lar­da onu ay­rı­lıq­da tət­biq et­mək, bə­zi hal­lar­da isə ənə­nə­vi üsul­lar­la bir­lik­də is­ti­fa­də et­mək la­zım­dır.
Ye­ral­tı qaz­laş­dır­ma stan­si­ya­la­rın­da qaz­dan baş­qa çox qiy­mət­li kim­yə­vi mad­də­lə­ri al­maq olar: fe­nol­la­rı , ben­zol­la­rı, pi­ri­din­lə­ri , kü­kür­dü, yağ­lı tur­şu­la­rı və i.a. De­mə­li, ye­ral­tı qaz­laş­dır­ma stan­si­ya­sı ma­hiy­yət eti­ba­rı ilə axar küt­lə kim­yə­vi ener­ji kom­bi­nat­dır. Əgər la­ya yal­nız ok­si­gen ve­ri­lər­sə, onun ha­va­dan alın­ma­sın­da di­gər qaz­lar ya­na­şı - yo­lüs­tü çı­xa­rı­lır: ar­qon, kse­non, krip­ton. Bu ye­ral­tı is­teh­sa­la­tın məh­su­lun­da kim­yə­vi pa­yı ar­tı­rır və onu da­ha sər­fə­li edir.
Növ­bə­də ya­nar şist­lə­rin ye­ral­tı yan­dı­rıl­ma­sı­dır. Şist­lə­rin dün­ya­da eh­ti­ya­tı mil­yard ton­lar­la­dır. Şist­lə­rin adi üsul­la çı­xa­rıl­ma­sı iq­ti­sa­di ba­xım­dan əl­ve­riş­li de­yil­dir. Hal­bu­ki yan­dı­rı­lar­kən şist­lər hər han­sı bir di­gər yük­sək növ­lü ma­ye və qa­za­bən­zər məh­sul­lar­dan da­ha çox is­ti­lik ve­rir­lər.
Həm­çi­nin şist­lə­rin ye­ral­tı qu­ru dis­til­lə­si (qay­nat­maq­la, qız­dır­maq­la mad­də­lə­rin tər­kib his­sə­lə­ri­nə ay­rıl­ma­sı) müm­kün­dür. Bu hal­da qız­dı­rıl­ma is­ti­lik da­xil ol­ma­dan baş ve­rir. 200-3000C-yə qə­dər qız­dı­lır­dıq­da kar­bon qa­zı və su bu­xar­la­rı­nın ay­rıl­ma­sı baş ve­rir, 35000C-də isə şist­lə­rin par­ça­lan­ma­sı güc­lə­nir, da­ha yük­sək tem­pe­ra­tur­lar­da kar­bo­hid­ro­gen­lər və me­tan alı­nır. Bə­zi mü­tə­xəs­sis­lər təs­diq edir­lər ki, şist­lə­rin ye­ral­tı dis­til­lə­si adi re­tor­ta­da ol­du­ğun­dan da­ha yük­sək key­fiy­yət­li kim­yə­vi mad­də­lər al­ma­ğa im­kan ve­rir.
Ha­zır­da bi­tum­la­rın-nef­tə­bən­zər mad­də­lə­rin geo­tex­no­lo­ji is­ti­fa­də­si­nə da­ir ide­ya­lar mey­da­na çıx­mış­dır. Bi­zim res­pub­li­ka­mız­da da bi­tum­la­rın ki­fa­yət qə­dər eh­ti­yat­la­rı var­dır. Bu öz­lü mad­də­ni ne­cə çı­xart­maq ola­r? Ye­ral­tı yan­dır­ma ilə, bu­xar­la və ya qay­nar su ilə, mik­­rob­­lar­­la­­? Hər hal­da adi dağ-mə­dən iş­lə­ri üsu­lu bu­ra­da tət­biq olu­na bil­mir.
Yer al­tın­da müx­tə­lif ma­ye fi­liz­lər var­dır və on­la­rı yal­nız geo­tex­no­lo­ji üsul­lar­la çı­xar­maq müm­kün ola­caq­dır. Ye­ral­tı su­lar­dan sə­na­ye miq­ya­sın­da ar­tıq yod, brom, bor, bir sı­ra di­gər ele­ment­lər çı­xa­rı­lır. Mə­sə­lən, Çe­le­ken­də ter­mal su­lar hər il yer sət­hi­nə 360 to­na qə­dər qur­ğu­şun, 50 ton sink, 35 ton mis və bir sı­ra di­gər qiy­mət­li ele­ment­lər çı­xa­rır­lar.
Kam­çat­ka­nın və Ku­ril ada­la­rı­nın yük­sək tem­pe­ra­tur­lu su­la­rı və bu­xar hid­ro­ter­ma­la­rı kü­kürd, bor, brom, ri­bi­di­um və ar­sen ve­rə bi­lir­lər.
La­kin ye­rin əsas sər­və­ti su­dur. Məş­hur hid­ro­geo­loq prof F.A.Ma­ka­re­ma­ya gö­rə su yer al­tın­da beş zo­na­da cəm­lən­miş­dir. Yu­xa­rı zo­na bərk su zo­na­sı­dır. İkin­ci zo­na, “ma­ye” su ilə təm­sil olun­muş­dur. Onun aşa­ğı sər­həd­di su­yun bu­xa­ra keç­di­yi qat­dan ke­çir. Bu qa­tın qa­lın­lı­ğı 80 ki­lo­met­rə ça­tır. Bu qa­ta mil­yard kub ki­lo­metr­dən ar­tıq su tu­tan yer qa­bı­ğı da­xil­dir. Bu su de­mək olar ki, dün­ya okea­nın­da­kı su­yun miq­da­rı­na bə­ra­bər­dir. Üçün­cü zo­na bu­xa­ra­bən­zər su­la­rın ya­yıl­ma sfe­ra­sı­nı əha­tə edir. Bu zo­na­nın də­rin­li­yi çox vaxt 60 ki­lo­met­rə ça­tır. Dör­dün­cü zo­na­da su de­mək olar ki, tam dis­so­sia­si­ya edir, onun aşa­ğı sər­həd­di kon­ti­nent­lər al­tın­da yer sət­hin­dən 270 ki­lo­met­rə qə­dər enir. Be­şin­ci zo­na ye­rin nü­və­si­nə qə­dər uza­nır və bü­tün man­ti­ya­nı əha­tə edir.
Su­yun zo­nal tə­bə­qə­ləş­mə­si də­rin­li­yə get­dik­cə müx­tə­lif yer pro­ses­lə­ri­nin ge­di­şa­tı­na və fay­da­lı qa­zın­tı­la­rın ya­ran­ma­sı­na bö­yük tə­sir gös­tə­rir. Axı su bü­tün mad­də­lə­ri həll edir və özün­də kül­li miq­dar­da ener­ji eh­ti­ya­tı apa­rır. O, əsas ol­ma­sa da, yer kü­rə­si ət­ra­fın­da is­ti­li­yin mü­hüm pay­la­yı­cı­sı­dır. Yer tə­kin­də su­lar hər il 1018 ka­lo­ri çı­xa­rır­lar, yer tə­kin­də isə on­lar mil­yard də­fə çox ener­ji eh­ti­ya­tı­na ma­lik­dir­lər. Bu gə­lə­cə­yin ener­ge­ti­ka­sı­nın eh­ti­ya­tı­dır. Ha­zır­da qay­nar su­lar İta­li­ya­da, İs­lan­di­ya­da, ABŞ-da, Ya­po­ni­ya­da ge­niş is­ti­fa­də edi­lir­lər.
Ru­si­ya­da, Kam­çat­ka­da və Ku­ril ada­la­rın­da qay­nar su­la­rın və bu­xa­rın çı­xış­la­rı mü­şa­hi­də olun­muş­dur. On­la­rın tem­pe­ra­tu­ru bir sı­ra hal­lar­da 3000 C-yə ça­tır. Ar­tıq Pan­jet geo­ter­mal stan­si­ya­sı tam gü­cü ilə iş­lə­yir. Kam­çat­ka­da bu cür elekt­rik stan­si­ya­la­rı­nın ti­kil­mə­si üçün ya­rar­lı olan ra­yon möv­cud­dur. Bu elekt­rik stan­si­ya­sı­nın ümu­mi gü­cü 100 min ki­lo­va­ta ça­ta bi­lər.
He­sab edir­lər ki, yer tə­kin­də su­yun ener­ge­tik eh­ti­yat­la­rı həd­dən ar­tıq zən­gin­dir. On­lar prak­ti­ki ola­raq tü­kən­məz­dir. Alim­lər bö­yük də­rin­lik­lər­də dre­naj qa­tı­nı ayı­rır­lar. Bu qat bü­tün yer kü­rə­si­ni ör­tür. Bu qa­ta qə­dər qu­yu qa­za­raq ener­ge­tik­lər öz sə­rən­cam­la­rı­na fa­si­lə­siz iş­lə­yən qa­zan əl­də edə­cək­lər. Bu qa­za­nı nə su ilə dol­dur­maq, nə qa­la­maq, yan­dır­maq la­zım gə­lə­cək, o dai­ma qay­nar bu­xar və su ve­rə­cək­dir. Yer kü­rə­si­nin hər bir və­tən­da­şı­na or­ta he­sab­la 14 hek­tar dre­naj qa­tı dü­şür. Yer kü­rə­sin­də bu çox bö­yük ol­ma­yan ener­ge­tik fer­ma mil­yon ton neft­lə olan qə­dər is­ti­lik ver­mə­yə qa­dir­dir. Ye­ri bü­tün qa­za­nı­nın ener­ge­tik eh­ti­yat­la­rı kəşf olun­muş ya­nar qa­zın­tı­lar­da ol­du­ğun­dan min də­fə çox­dur.
Həm də nə­zə­rə al­maq la­zım­dır ki, yer kü­rə­si­nin də­rin­lik­lə­rin­dən çox yax­şı xa­rak­te­ris­ti­ka­la­ra ma­lik bu­xar və su da­xil ola­caq­dır. On­la­rın tem­pe­ra­tu­ru 300-400 də­rə­cə , təz­yi­qi isə bir ne­çə at­mos­fer­dir. Məhz bu miq­dar­da bu­xar sa­at­da 10 min ton­dan çox müa­sir elekt­rik stan­si­ya­la­rı sərf edir­lər.
Bu dre­naj qa­tı­nı yer al­tın­da çox bö­yük ol­ma­yan də­rin­lik­lər­də yer­lə­şən və tem­pe­ra­tu­ru 40-dan 200 də­rə­cə­yə qə­dər olan su ilə doy­muş re­zer­vu­ar­la­rı əhə­miy­yət­li də­rə­cə­də fərq­lən­di­rir. Be­lə re­zer­vu­ar­la­rın həc­mi ki­fa­yət qə­dər bö­yük­dür. Ru­si­ya əra­zi­sin­də on­lar sut­ka­da 20 mil­yon kub­met­rə qə­dər su ve­rə bi­lər­lər. La­kin bu su­lar bö­yük ener­ge­ti­ka üçün ya­ra­mır. Ev­lə­ri, is­ti­xa­na­la­rı qız­dır­maq, yer­li əhə­miy­yət­li elekt­rik stan­si­ya­la­rı üçün is­ti­fa­də et­mək müm­kün­dür.
Bö­yük ener­ge­ti­ka, ümu­miy­yət­lə, yer tə­ki­nin is­ti­li­yi­nin is­ti­fa­də­si­nə skep­tik ya­na­şır. Bu skep­ti­sizm geo­loq­la­rın əmin­lik­lə ve­rə bil­di­yi rə­yə əsas­la­nır. Be­lə ki, geo­loq­la­rın fik­rin­cə sü­xur­la­rın 300 də­rə­cə­yə qə­dər qız­dı­ğı də­rin­lik­lər­də yer qa­tı ke­çil­məz­dir. Ora­da sü­xur­lar po­lad ki­mi möh­kəm­dir­lər, la­kin həd­dən ar­tıq ki­çik elekt­rik ke­çi­ri­ci­li­yi­nə ma­lik­dir­lər. De­mə­li, on­lar qay­nar su­yu “xoş­luq­la” ver­mə­yə­cək­lər. Də­rin qu­yu­la­rın qa­zıl­ma­sı və güc­lü ye­ral­tı part­la­yış­la­rın apa­rıl­ma­sı la­zım gə­lə­cək­dir ki, çat­lar se­ri­ya­sı ilə on­lar əla­qə­lən­sin­lər. Qu­yu­lar­dan bi­ri­nə su da­xil ola­raq təx­mi­nən mil­yard to­na ya­xın xır­da­lan­mış sü­xur­lar­dan is­ti­li­yi al­ma­lı­dır, ud­ma­lı­dır. Nə­həng elekt­rik stan­si­ya­sı­nın işi üçün məhz o qə­dər is­ti­lik tə­ləb olun­mur. Su bu­xa­ra çev­ri­lə­cək və bu­xar di­gər qu­yu­dan yer sət­hi­nə çı­xa­caq­dır.
Ye­ral­tı part­la­yış­lar mə­nim­sə­nil­mə­miş və çox ba­ha ba­şa gə­lən iş­dir. Həm də on­la­rı gö­rü­nür nü­və part­la­yı­şı ilə apar­maq la­zım gə­lə­cək­dir . Bun­dan son­ra uzun müd­dət göz­lə­mək la­zım gə­lə­cək­dir ki, ya­ra­nan ka­ver­na­da (boş­luq­da) ra­di­o­ak­tiv­lik ara­dan qalx­sın.
İs­ti­li­yin bu cür alın­ma­sı əl­ve­riş­li de­yil, həm də ona gö­rə ki, xır­da­lan­mış dağ sü­xur­la­rı ki­fa­yət qə­dər su­yu qız­dı­ra bil­mə­yə­cək­lər. On­lar çox­lu mi­nil­lik­lər bo­yu əl­də et­dik­lə­ri, top­la­dıq­la­rı is­ti­li­yi ve­rib, ye­ni­dən tez bir za­man­da qı­za bil­mə­yə­cək­lər. Yer tə­ki­ni ola bil­sin ki, ra­di­o­ak­tiv mən­bə qız­dı­rır. Bu mən­bə çox zə­if­dir. Qra­nit­lər ra­di­o­ak­tiv mad­də­lər­lə da­ha zən­gin­dir­lər. Qra­nit­lə­rin hər kub­met­rin­də il­də iki ton neft alı­nan miq­dar­da is­ti­lik ay­rı­lır. Ra­di­o­ak­tiv par­ça­lan­ma­nın ye­rin də­rin­lik­lə­ri­ni qız­dır­ma­sı üçün vaxt la­zım­dır və bu vaxt gö­rü­nür geo­lo­ji miq­yas­da ol­ma­lı­dır. Be­lə ki, par­ta­la­yış­lar­la ya­ra­dı­lan sü­ni qa­zan uzun ömür­lü ol­ma­ya­caq­dır. Hər hal­da o qə­dər uzun ömür­lü ki, həd­din­dən ar­tıq də­rin qaz­ma­nı və is­raf­çı part­la­yış­la­rı ödə­yə bil­sin­lər. Dre­naj qa­tı baş­qa­dır. Bu qat tə­biə­tin özü tə­rə­fin­dən ya­ra­dıl­mış qa­zan­dır. Onun eh­ti­yat­la­rı tü­kən­məz­dir. Bu­xar qat­dan çı­xa­raq ye­ni da­xil ol­ma­lar üçün ye­ri bo­şa­la­caq­dır.
Dre­naj qa­tı­na qə­dər qu­yu­nu ha­ra­da qaz­maq da­ha yax­şı­dı­r? Qu­ru­da və ya də­­niz­­də­­? Əv­vəl­cə də­niz va­ri­an­tı­nı nə­zər­dən ke­çi­rək.
Yer tə­ki də­niz və oke­an­lar­da baş­qa söz­lə, on­la­rın di­bi­nin qa­lın­lı­ğı 2-5 km təş­kil edir. Onun da­ba­nın­da tem­pe­ra­tur 4000 S-ni ke­çir. Üç­lü qaz­ma ba­rə­də­sin­də mə­sə­lən; Or­ta-At­lan­tik ya­ma­cı­nın ra­yon­la­rın­da qeyd olu­nan is­ti­lik axın­la­rı xə­bər ve­rir. Bu­ra­da 0,5-8 də­fə adi qiy­mə­tin­dən ar­tıq­dır. Qva­de­lu­pa ada­sın­da qa­zı­lan qu­yu da bu­nu təs­diq edir. Bu qu­yu­da öl­çü­lən tem­pe­ra­tur bir km-ə 1300S tem­pe­ra­tur ar­tı­mı­nın ol­ma­sı­nı gös­tə­rir.
Oke­an al­tın­da­kı dre­naj qa­tı ar­te­zi­an höv­zə­si re­ji­min­də ya­şa­yır. Bu onu gös­tə­rir ki, su özü or­dan yu­xa­rı qal­xa­caq­dır. Bu­na sü­but oke­an di­bin­də vax­tı ilə vul­kan­lar ol­muş çox­say­lı sop­ko­lar­dır. On­lar dre­naj qa­tı­nın tö­rə­mə­lə­ri olub na­zik oke­an qa­bı­ğı­na elə tə­sir gös­tə­rir­lər ki, o döz­mür və təs­lim olur, zə­if ye­rə çat dü­şür, bu­xar və məh­lul­lar yu­xa­rı­ya yö­nə­lir­lər. Bir növ özü­nə­məx­sus qo­ru­yu­cu kla­pan işə dü­şür. Dib­də vul­ka­nik ko­nus ya­ra­nır. Dün­ya okea­nı­nın or­ta də­rin­li­yi­ni 4300 metr­dən yu­xa­rı qə­bul edək. Bu hün­dür­lük­də su sü­tu­nu di­bə 450 at­mos­fer qüv­və ilə tə­sir edir. La­kin dre­naj qat­dan təz­yiq (bas­qı) da­ha güc­lü­dür. Tə­bii ki, bu­xar və məh­lul­lar qu­yu­da qar­şı­la­rın­da boş yol ol­du­ğun­dan da­yan­ma­dan yer sət­hi­nə qal­xa­caq­lar. On­lar yu­xa­rı­ya nə­in­ki is­ti­lik, həm də həll olun­muş mi­ne­ral mad­də­lə­ri da­şı­ya­caq­lar: bor, brom, yod, li­ti­um və bir sı­ra di­gər uçu­cu bir­ləş­mə­lər. Bun­la­rı çı­xar­maq olar ki, bu da, ba­xı­lan hal­da ye­ral­tı is­ti­li­yin is­ti­fa­də­si­nin iq­ti­sa­di ef­fek­tiv­li­yi­ni ar­tı­rar.
Tu­taq ki, Sa­kit oke­an­da qa­zıl­mış qu­yuda su­yun sət­hin­dən ar­tıq 7-8 km mə­sa­fə­də dre­naj qa­tı­na rast gə­li­nir. Sa­kit oke­an­da or­ta də­rin­lik 4,3 km ol­du­ğun­dan ke­çi­lən yo­lun təx­mi­nən ya­rı­sı dağ sü­xur­la­rı üz­rə ola­caq­dır. Ha­zır­da də­niz və oke­an­lar­da çox bö­yük qa­zı­ma təc­rü­bə­si top­lan­mış­dır. Bu təc­rü­bə 7-8 km də­niz qu­yu­su­nun qa­zıl­ma­sı­nın tex­ni­ki ba­xım­dan re­al ol­du­ğu­nu gös­tə­rir.
Qu­ru­da dre­naj qa­tı yer sət­hin­dən da­ha uzaq yer­lə­şir. Onun yu­xa­rı sər­həd­di­ni qu­yu ilə 15-20 ki­lo­metr­də deş­mək olar. Bu­ra­da su­yun kri­tik tem­pe­ra­tu­ru­na qə­dər qız­mış qat­lar var­dır, yük­sək­lik­lər­də və dağ­lar­da isə bu qa­tın qa­lın­lı­ğı 40-50 km-də tə­sa­düf edi­lir. La­kin qu­yu­nun yer qa­tı­nın bir blo­ku­nun di­gə­rin­dən ayı­ran nə­həng qı­rıl­ma zo­na­sı­na düş­mə­si is­tis­na de­yil­dir. Əgər bu qı­rıl­ma ya­şa­yır və nə­fəs alır­sa, on­da ye­rin is­ti­li­yi ar­tıq 5-10 km də­rin­lik­dən yu­xa­rı qalx­ma­ğa baş­la­ya­caq­dır.
Əl­bət­tə də­rin qu­yu­la­rın qu­ru­da və də­niz­də qa­zıl­ma­sı, ye­ral­tı bu­xa­rın komp­leks is­ti­fa­də tex­no­lo­gi­ya­sı­nın iş­lə­nib ha­zır­lan­ma­sı və ye­ni tip­li geo­ter­mal stan­si­ya­la­rın ti­kil­mə­si sa­də mə­sə­lə­lər de­yil­dir. La­kin bu iş­lər­dən kəs­kin çox­lu xe­yir göz­lə­ni­lir. Geo­ter­mik stan­si­ya­la­rın ava­dan­lıq­la­rı­na qo­yu­lan ka­pi­tal qo­yu­luş­la­rı is­ti­lik stan­si­ya­la­rın­da­kın­dan xey­li az­dır; an­bar­lar, su ha­zır­lıq və tə­miz­lə­yi­ci qur­ğu­lar ya­ra­dıl­ma­sı­na eh­ti­yac yox­dur. On­lar is­ti­lik və atom elekt­rik stan­si­ya­la­rın­dan da­ha tez ti­ki­lir­lər. Ha­va höv­zə­si­ni çirk­lən­dir­mir­lər. Ya­na­ca­ğın yan­dı­rıl­ma­sı üçün ok­si­gen tə­ləb et­mir­lər. Nə­ti­cə­də geo­ter­mik ener­ji da­ha ucuz ba­şa gə­lir. Mə­sə­lən; İta­li­ya­da be­lə ener­ji­nin bir ki­lo­vat-saa­tı bir ne­çə on qə­pi­yə ba­şa gə­lir.
Geo­ter­mal stan­si­ya­la­rın qay­nar və şi­rin su­la­rı su təc­hi­za­tı, ya­şa­yış və is­teh­sa­lat bi­na­la­rı­nın qız­dı­rıl­ma­sı is­ti­xa­na­lar və i.a. üçün ge­niş is­ti­fa­də edi­lə bi­lər.
Geo­tex­no­lo­ji üsul­lar­la çı­xa­rı­la bi­lə­cək fay­da­lı qa­zın­tı­la­rın si­ya­hı­sı fa­si­lə­siz ge­niş­lə­nir. Geo­tex­no­lo­gi­ya geo­lo­gi­ya­nın, fi­zi­ka­nın və kim­ya­nın bir­gə tö­rə­mə­si­dir. El­min in­ki­şaf edən bu sa­hə­lə­ri gə­lə­cək­də da­ha ye­ni çı­xa­rıl­ma üsul­la­rı tək­lif edə bi­lər. Bu ye­ni üsul­lar geo­tex­no­lo­gi­ya­nın sfe­ra­sı­na fay­da­lı qa­zın­tı­la­rın ye­ni növ­lə­ri­ni cəlb edə bi­lər. Bu isə o de­mək­dir ki, gə­lə­cək­də ola bi­lər ki mə­dən­çi­lər mi­ne­ral xam­ma­lın yer tə­kin­dən əsas çı­xa­rıl­ma üsu­lu olan şax­ta, mə­dən, kar­yer­lər­dən ta­ma­mi­lə im­ti­na edə­cək­lər. Bu gün geo­tex­no­lo­gi­ya ye­ral­tı tə­biə­tə qay­ğı­keş mü­na­si­bə­tin üs­tün­lük­lə­ri­ni par­laq şə­kil­də nü­ma­yiş et­di­rir.

"YER VƏ İNSAN" jurnalı № / 04/ MAY- İYUN