İL­YA İLF, YEV­GE­Nİ PET­ROV ON İKİ STUL: (RO­MAN) - ar­dı

(əv­və­li ötən sa­yı­mız­da)

Rus di­lin­dən tər­cü­mə edən:
AKİR A. İSA­ZA­DƏ

Akir Aba­sə­li oğ­lu İsa­za­də 1942-ci il­də ana­dan ol­muş­dur. 1966-cı il­də Azər­bay­can Döv­lət Uni­ver­si­te­ti­ni bi­tir­miş­dir. İx­ti­sas­ca mü­hən­dis-geo­loq­dur və fay­da­lı qa­zın­tı ya­taq­la­rı­nın ax­ta­rı­şı, qiy­mət­lən­di­ril­mə­si və kəş­fiy­ya­tı ilə məş­ğul­dur. La­çın­da­kı Çil­gəz­çay ci­və ya­ta­ğın­da il­kin kəş­fiy­yat, To­vuz­da­kı Qo­şa qı­zıl ya­ta­ğın­da qiy­mət­lən­di­ril­mə iş­lə­ri, bir sı­ra me­tal və qey­ri-me­tal fay­da­lı qa­zın­tı ya­taq­la­rın­da (Qı­zıl­bu­laq, Dağ­kə­sə­mən, Gə­də­bəy, Qa­ra­dağ, Də­mir­li, Ay­dağ, Cey­ran­çöl və b.) apa­rıl­mış geo­lo­ji kəş­fiy­yat iş­lə­ri­nə və eh­ti­yat­la­rın he­sab­lan­ma­sı­na təş­ki­la­ti və me­to­dik rəh­bər­lik onun adı ilə bağ­lı­dır. 1982-1992-ci və 2003-2006-cı il­lər­də müx­tə­lif eks­pe­di­si­ya­lar­da baş geo­loq, 1992-2002-ci il­lər­də Ki­çik Qaf­qaz geo­lo­ji kəş­fiy­yat eks­pe­di­si­ya­sı­nın rəi­si və­zi­fə­lə­rin­də iş­lə­miş­dir. 2006-cı il­dən Azər­bay­can İn­ter­neyşnl May­ninq Kom­pa­ni Li­mi­ted Şir­kə­ti­nin Geo­lo­gi­ya De­par­ta­men­tin­də ça­lış­maq­la, Gə­də­bəy qı­zıl-mis ya­ta­ğın­da, eh­ti­yat­la­rın ar­tı­rıl­ma­sı məq­sə­di ilə apa­rı­lan kəş­fiy­yat, bu­ruq-qaz­ma və is­tis­mar kəş­fiy­ya­tı, Qo­şa və Or­du­bad ra­yo­nun­da yer­lə­şən Ağ­yurd və Pi­yaz­ba­şı qı­zıl ya­taq­la­rı­nın Kəşf sə­nəd­lə­ri­nin ha­zır­lan­ma­sı və hə­min ya­taq­la­rın is­tis­mar la­yi­hə­lə­ri­nin tər­tib edil­mə­si və hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­si iş­lə­ri­nə rəh­bər­lik edir.
Res­pub­li­ka­nın Əmək­dar geo­lo­qu, Yer tə­ki­nin kəş­fiy­yat əla­çı­sı və Qa­ra­bağ mü­ha­ri­bə­si ve­te­ra­nı­dır.

III fə­sil

“GÜ­NAH­KA­RIN AY­NA­SI”

Frol və Lavr kil­sə­si­nin ke­şi­şi Fyo­dor Vost­ri­kov ata öl­mək­də olan Klav­di­ya İva­nov­na­nın töv­bə­si­ni qə­bul edə­rək, Vo­rob­yan­i­no­vun evin­dən bö­yük həyəcan­la çıx­dı və öz mən­zi­li­nə qə­dər bü­tün yo­lu fik­ri da­ğı­nıq hal­da ət­ra­fa ba­xa­raq və təş­viş­lə gü­lüm­sə­yə­rək ke­çib get­di. Yo­lun so­nu­nda onun fi­kir da­ğı­nıq­lı­ğı o də­rə­cə­yə çat­dı ki, az qa­la uispol­ko­mun Döv. №1 av­to­mo­bi­li­nin al­tı­na dü­şə­cək­di. Cə­hən­nəm ma­şı­nı­nın bə­növ­şə­yi tüs­tü­sün­dən xi­las olan Vost­ri­kov ata ta­ma­mi­lə dil­xor ol­du və yük­sək mən­sə­bi­nə və or­ta ya­şı­na bax­ma­ya­raq, yo­lun qa­lan his­sə­si­ni utan­maz­lıq­la dörd­na­la ba­şa vur­du.
Ma­tuş­ka26 Ka­te­ri­na Alek­sand­rov­na şam süf­rə­si açır­dı. Fyo­dor ata ge­cə iba­də­ti­nin ol­ma­dı­ğı gün­lər­də er­kən şam et­mə­yi xoş­la­yır­dı. İn­di isə ke­şiş ba­ba şlya­pa­sı­nı və is­ti va­tin əba­sı­nı çı­xa­ra­raq, cəld ya­taq ota­ğı­na gir­di. Onun qa­pı­nı bağ­la­ma­sı və bo­ğuq səs­lə “Dos­toy­no yest”27 dua­sı­nı oxu­ma­sı ma­tuş­ka­nı tə­əc­cüb­lən­dir­di.
Ma­tuş­ka stu­la otur­du və qor­xa-qor­xa pı­çıl­da­dı:
—Tə­zə hoq­qa çı­xa­rıb…
Fyo­dor ata­nın coş­qun qəl­bi ra­hat­lıq bil­mir­di. O, heç vaxt ra­hat­lıq bil­mə­miş­di. Nə ru­ha­ni mək­tə­bi­nin şa­gir­di Fed­ya olan­da, nə də se­mi­na­ri­ya tə­lə­bə­si, bığ­lı Fyo­dor İva­nıç olan­da. Se­mi­na­ri­ya­dan uni­ver­si­te­tə ke­çə­rək və hü­quq fa­kül­tə­sin­də üç il oxu­ya­raq, Vost­ri­kov 1915-ci il­də eh­ti­mal olu­nan sə­fər­bər­lik­lər­dən qorx­du və ye­ni­dən ru­ha­ni­lik yo­lu­nu tut­du. Əv­vəl­cə dya­kon28 və­zi­fə­si­nə qo­yul­du, son­ra isə ona ke­şiş rüt­bə­si ve­ril­di və N qə­za şə­hə­ri­nə tə­yin edil­di. Hə­mi­şə də, ru­ha­ni və mül­ki kar­ye­ra­sı­nın bü­tün mər­hə­lə­lə­rin­də Fyo­dor ata ta­mah­kar ola­raq qa­lır­dı.
Vost­ri­kov ata özəl şam za­vo­du­nun ar­zu­sun­da idi. Yo­ğun mum kən­dir­lə­ri do­la­yan bö­yük za­vod ba­ra­ban­la­rı­nın xə­ya­lı ilə iz­ti­rab çə­kən Fyo­dor ata müx­tə­lif la­yi­hə­lər icad edir­di ki, bun­la­rın da hə­ya­ta keç­mə­si Sa­ma­ra­da­kı, çox­dan gö­zal­tı et­di­yi xır­da za­vo­du al­maq üçün ona əsas və döv­riy­yə ka­pi­ta­lı gə­tir­mə­li idi.
İde­ya­lar Fyo­dor ata­nın ağ­lı­na göz­lən­il­mə­dən gə­lir­di və o, dər­hal işə baş­la­yır­dı. Fyo­dor ata bir­dən-bi­rə mər­mər ki­mi ağ pal­tar sa­bu­nu bi­şir­mə­yə baş­la­dı; pud­lar­la sa­bun bi­şi­rir­di, an­caq tər­ki­bin­də­ki piy­lə­rin bö­yük fai­zi­nə bax­ma­ya­raq sa­bun kö­pük­lən­mir­di, üs­tə­lik “Ko­tan və çə­kic”in­kin­dən üç də­fə ba­ha idi. Sa­bun son­ra uzun müd­dət is­la­nıb şi­şir­di və dəh­liz­də par­ça­la­nıb çü­rü­yür­dü, be­lə ki, onun ya­nın­dan ke­çən­də Ka­te­ri­na Alek­sand­rov­na­nın hət­ta ağ­la­ma­ğı gə­lir­di. Da­ha son­ra isə sa­bu­nu zi­bil ça­la­sı­na tul­la­yır­dı­lar.
Fyo­dor ata han­sı­sa hey­van­dar­lıq jur­na­lın­da oxu­du ki, dovşan əti cü­cə əti ki­mi lə­tif­dir, çox­lu ba­la ve­rir­lər və on­la­rın ye­tiş­di­ril­mə­si ça­lış­qan tə­sər­rü­fat­çı­ya bö­yük qa­zanc gə­ti­rə bi­lər. O, lən­gi­mə­dən ya­rım dü­jün da­maz­lıq dovşan al­dı və iki ay­dan son­ra Ner­ka ad­lı it hə­yə­ti və evi dol­du­ran qu­laq­lı məx­luq­la­rın həd­siz miq­da­rın­dan hür­kə­rək, na­mə­lum is­ti­qa­mə­tə qa­çıb get­di. N şə­hə­ri­nin mə­lun sa­kin­lə­ri­nin son də­rə­cə kon­ser­va­tiv ol­duq­la­rı aş­kar ol­du və on­lar müs­təs­na həm­rəy­lik­lə Vost­ri­kov dovşanlarını al­ma­dı­lar. On­da Fyo­dor ata ar­va­dı ilə məs­lə­hət­lə­şə­rək, öz men­yu­su­nu, əti da­dı­na gö­rə cü­cə ətin­dən üs­tün olan kro­lik­lər­lə bə­zə­mə­yi qə­ra­ra al­dı. Kro­lik­lər­dən qo­vur­ma, bit­ki,29 po­jars­ki kot­le­ti30 ha­zır­la­yır­dı­lar; kro­lik­lə­ri şor­ba­da qay­na­dır­dı­lar, so­yut­ma ha­lın­da şam ye­mə­yi­nə ve­rir­di­lər və xə­mi­rin içi­nə qo­yub qı­zar­dır­dı­lar. Bu heç bir nə­ti­cə ver­mə­di. Fyo­dor ata he­sab­la­dı ki, ailə yal­nız dovşan ye­mə­yi­nə keç­sə, bir ay­da qırx­dan çox hey­van ye­yə bil­məz, ay­lıq ar­tım isə dox­san ədəd təş­kil edir­di və həm də nə­zə­rə al­maq la­zım idi ki, bu rə­qəm ay­dan-aya hən­də­si sil­si­lə ilə ar­ta­caq­dı.
On­da Vost­ri­kov­lar ev­də ye­mək ver­mə­yi qə­ra­ra al­dı­lar. Fyo­dor ata bü­tün ax­şa­mı he­sab ka­ğı­zı­nın sə­li­qə ilə kə­sil­miş xır­da və­rəq­lə­rin­də kim­yə­vi ka­ran­daş­la, an­caq tə­zə kə­rə ya­ğın­da ha­zır­la­nan dad­lı ev xö­rək­lə­ri­nin ve­ril­mə­si haq­qın­da elan­lar yaz­dı. Elan bu söz­lər­lə baş­la­yır­dı: “Ucuz və dad­lı”. Ke­şiş ar­va­dı şi­rə­li xır­da ka­sa­nı çi­riş­lə dol­dur­du və Fyo­dor ata ge­cə dü­şən­də elan­la­rı bü­tün te­leq­raf di­rək­lə­ri­nə və so­vet ida­rə­lə­ri­nin ya­xın­lı­ğın­da ya­pış­dır­dı.
Ye­ni tə­şəb­büs bö­yük uğur qa­zan­dı. Elə bi­rin­ci gün yed­di adam, o cüm­lə­dən hər­bi ko­mis­sar­lı­ğın kar­gü­za­rı Ben­din və abad­lıq ya­rım­şö­bə­si­nin mü­di­ri Koz­lov gəl­di. So­nun­cu­nun cid­di-cəh­di ilə bu ya­xın­lar­da, şə­hər­də ye­ga­nə qə­dim abi­də — Ye­li­za­ve­ta döv­rü­nün zə­fər ta­ğı sö­kül­müş­dü. Onun söz­lə­ri­nə gö­rə, abi­də kü­çə hə­rə­kə­ti­nə ma­ne olur­muş. Na­har on­la­rın ha­mı­sı­nın xo­şu­na gəl­di. O bi­ri gün on dörd adam gəl­di. Dovşanların də­ri­lə­ri­ni soy­ma­ğı çat­dır­mır­dı­lar. Bü­tün həf­tə­ni iş əla get­di və Fyo­dor ata ar­tıq ki­çik, mo­tor­suz31 də­ri­çi­lik is­teh­sa­la­tı aç­maq haq­qın­da dü­şü­nür­dü ki, bu vaxt ta­ma­mi­lə göz­lə­nil­məz ha­di­sə baş ver­di.
Mal­la­rın tək­rar uço­ta alın­ma­sı­na gö­rə ar­tıq üç həf­tə idi bağ­lan­mış “Ko­tan və çə­kic” koo­pe­ra­ti­vi açıl­dı və dü­ka­nın iş­çi­lə­ri, güc ver­mək­dən töv­şü­yə­rək, çü­rü­müş kə­ləm çəl­lə­yi­ni Fyo­dor ata­nın hə­yə­ti ilə ümu­mi olan ar­xa hə­yə­tə dı­ğır­lat­dı­lar və onu zi­bil ça­la­sı­na bo­şalt­dı­lar. Cəz­be­di­ci iyi dü­yan kro­lik­lər qu­yu­ya tə­rəf qa­çıb gəl­di­lər və sə­hə­ri­si gün zə­rif gə­mi­ri­ci­lə­rin ara­sın­da qır­ğın baş­la­dı. Aza­rın tüğ­yan et­di­yi cə­mi üç sa­at ər­zin­də iki yüz qırx da­maz­lıq və uço­tu müm­kün ol­ma­yan say­sız-he­sab­sız ba­la məhv ol­du.
Sar­sıl­mış Fyo­dor ata tam iki ay ki­ri­di və yal­nız in­di, Vo­rob­ya­ni­no­vun evin­dən qa­yı­dar­kən və ma­tuş­ka­nı tə­əc­cüb­lən­di­rib, ya­taq ota­ğın­da qa­pa­nar­kən bir­dən şad­lan­dı. Hər şey onu gös­tə­rir­di ki, Fyo­dor ata onun bü­tün qəl­bi­nə ha­kim ol­muş ye­ni ide­ya ilə nur­lan­mış­dı.
Ka­te­ri­na Alek­sand­rov­na bük­dü­yü bar­ma­ğı­nın xır­da sü­mü­yü ilə ya­taq ota­ğı­nın qa­pı­sı­nı döy­dü. Ca­vab al­ma­dı, oxu­ma isə güc­lən­di. Bir də­qi­qə­dən son­ra qa­pı ara­lan­dı və ara­dan Fyo­dor ata­nın qız üzü ki­mi al­lan­mış si­fə­ti gö­rün­dü.
—Qay­çı­nı tez mə­nə ver, ana, — de­yə Fyo­dor ata dər­hal dil­lən­di.
—Bəs şam ye­mə­yi ne­cə ol­su­n?
—Yax­şı. Son­ra.
Fyo­dor ata qay­çı­nı qap­dı, ye­ni­dən otaq­da qa­pan­dı və cı­zıl­mış qa­ra çər­çi­və­li di­var güz­gü­sü­nə ya­xın­laş­dı.
Güz­gü ilə ya­na­şı, mis löv­hə üsu­lu ilə çap edil­miş və əl ilə yax­şı rəng­lən­miş qə­dim xalq tab­lo­su olan “Gü­nah­ka­rın ay­na­sı” asıl­mış­dı. “Gü­nah­ka­rın ay­na­sı” dovşan uğur­suz­lu­ğun­dan son­ra Fyo­dor ata­ya xü­su­si təs­kin­lik ve­rir­di. Bu ba­ya­ğı şə­kil bü­tün ne­mət­lə­rin fa­ni ol­du­ğu­nu ay­dın gös­tə­rir­di.
Onun üst sı­ra­sın­da, al­tın­da slav­yan hör­mə üs­lub­lu ya­zı­sı olan, mə­na­lı və ru­hu sa­kit­ləş­di­rən dörd rəsm var­dı: “Şem iba­dət edir, Ham buğ­da sə­pir, Ya­fet ix­ti­yar sa­hi­bi­dir. Ölüm ha­mı­nın nə­si­bi­dir”. Ölü­mün əlin­də dər­yaz və qa­nad­lı qum saa­tı var idi. O, san­ki pro­tez­lər­dən və or­to­pe­dik his­sə­lər­dən dü­zəl­dil­miş­di və ayaq­la­rı­nı ara­lı qo­ya­raq, boş tə­pə­lik­də dur­muş­du. Onun gö­rü­nü­şü açıq de­yir­di ki, kro­lik uğur­suz­lu­ğu boş şey­dir.
Fyo­dor ata­ya “Ya­fet ix­ti­yar sa­hi­bi­dir” rəs­mi in­di da­ha xoş gə­lir­di. Tos­qun, saq­qal­lı zən­gin adam ba­la­ca zal­da taxt üs­tün­də otur­muş­du.
Fyo­dor ata gü­lüm­sə­di və güz­gü­də özü­nə diq­qət­lə ba­xa­raq, qə­şəng saq­qa­lı­nı kəs­mə­yə baş­la­dı. Tük­lər dö­şə­mə­yə tö­kü­lür­dü, qay­çı cı­rıl­da­yır­dı və beş də­qi­qə­dən son­ra Fyo­dor ata əmin ol­du ki, o, saq­qal qırx­ma­ğı qə­tiy­yən ba­car­mır. Saq­qa­lı­nın bir tə­rə­fi çəp, ya­ra­şıq­sız, hət­ta şüb­hə­li alın­mış­dı.
Güz­gü qa­ba­ğın­da bir qə­dər də özü­nü yo­ran Fyo­dor ata hirs­lən­di, ar­va­dı­nı ça­ğır­dı və qay­çı­nı ona uza­da­raq, əsə­bi­lik­lə de­di:
—Heç ol­ma­sa, sən mə­nə kö­mək elə, ma­tuş­ka. Tük­lə­rim­lə, bax, heç cür ba­ca­ra bil­mi­rəm.
Ma­tuş­ka hey­rət­dən hət­ta əl­lə­ri­ni ge­ri çək­di.
—Özü­nü nə gü­nə qoy­mu­sa­n? — de­yə, nə­ha­yət, o, dil­lən­di.
—Heç bir gü­nə qoy­ma­mı­şam. Saq­qa­lı­mı kə­si­rəm. Kö­mək elə, zəh­mət ol­ma­sa. Bax, bu­ra­da, de­yə­sən, ya­na əyi­lib...
—İla­hi, — de­yə ma­tuş­ka Fyo­dor ata­nın saq­qa­lı­na to­xun­du, — yox­sa, Fe­den­ka, sən is­la­hat­çı­la­ra tə­rəf keç­mə­yi qə­ra­ra al­mı­sa­n?
Fyo­dor ata söh­bə­tin bu tə­rə­fə çev­ril­mə­si­nə se­vin­di.
—Ni­yə bəs, ana, mən is­la­hat­çı­la­ra tə­rəf keç­mə­yi­m? İs­la­hat­çı­lar nə­dir, adam de­yil­lə­r?
—Adam­dır­lar, əl­bət­tə, adam­dır­lar, — de­yə ma­tuş­ka acı­lıq­la ra­zı­laş­dı, — bəs ne­cə, il­lü­zi­on­la­ra ge­dir­lər, ali­ment ve­rir­lər...32
—Yox a, on­da mən də il­lü­zi­on­la­ra ge­də­cə­yəm.
—Bu­yur, get.
—Ge­də­cə­yəm də.
—Ge­dib bia­bır ola­caq­san. Güz­gü­də bir özü­nə bax.
Və hə­qi­qə­tən, güz­gü­dən Fyo­dor ata­ya ba­la­ca, ko­bud saq­qal­lı və yön­dəm­siz uzun bığ­lı di­ri­baş, qa­ra­göz bir fi­zio­no­mi­ya ba­xır­dı.
Bığ­la­rı kə­sib, mü­tə­na­sib öl­çü­lə­rə çat­dır­dı­lar.
Ma­tuş­ka­nı da­ha çox son­ra­sı hey­rə­tə sal­dı. Fyo­dor ata de­di ki, elə bu ax­şam iş da­lın­ca get­mə­li­dir və tə­ləb et­di ki, Ka­te­ri­na Alek­sand­rov­na bul­ka­çı qar­da­şı­nın ya­nı­na get­sin və on­dan bir həf­tə­li­yə qu­zu də­ri­sin­dən ya­xa­lı­ğı olan pal­to­su­nu və mi­xə­yi ör­dək­bu­run kar­tu­zu­nu33 al­sın.
—Heç ye­rə get­mə­yə­cə­yəm! — de­yə ma­tuş­ka bil­dir­di və ağ­la­ma­ğa baş­la­dı.
Fyo­dor ata ya­rım sa­at otaq­da var-gəl elə­di və ar­va­dı­nı də­yiş­miş fi­zio­no­mi­ya­sı ilə qor­xu­da­raq, bo­şu­na da­nış­dı. Ma­tuş­ka yal­nız bir şe­yi an­la­dı: Fyo­dor ata göz­lə­nil­mə­dən saq­qa­lı­nı kəs­di, sə­feh kar­tuz­da ha­ra isə get­mək is­tə­yir, onu isə atır.
—At­mı­ram, — de­yə Fyo­dor ata tək­rar edir­di, — at­mı­ram, bir həf­tə­yə bu­ra­da­yam. Ada­mın axı bir işi ola bi­lər də. Ola bi­lər, ya ola bil­mə­z?
—Ola bil­məz, — de­yə ar­va­dı ca­vab ve­rir­di.
Ya­xın­la­rı ilə mü­na­si­bət­də mü­la­yim olan Fyo­dor ata ki­mi bir adam hət­ta yum­ru­ğu­nu sto­la vur­ma­ğa məc­bur ol­du. Hər­çənd o, eh­ti­yat­la və ba­ca­rıq­sız bir su­rət­də vu­rur­du, çün­ki əv­vəl­lər bu­nu heç vaxt et­mə­miş­di, bu­nun­la be­lə ke­şiş ar­va­dı çox qorx­du və ör­pə­yi­ni ör­tə­rək, mül­ki pal­tar üçün qar­da­şı­nın ya­nı­na qaç­dı.
Fyo­dor ata tək qa­la­raq, bir az fi­kir­lə­şib de­di: “Qa­dın­la­ra da ağır­dır” və çar­pa­yı­nın al­tın­dan, tə­nə­kə­dən üz çə­kil­miş bir san­dıq­ça çı­xart­dı. Be­lə san­dıq­ça­la­ra çox vaxt qı­zıl əs­gər­lər­də rast gə­li­nir. On­la­ra zo­laq­lı di­var ka­ğı­zı çə­ki­lir, ka­ğı­zın üs­tün­də isə Bud­yon­nı­nın port­re­ti ya da üzə­rin­də çın­qıl­lı Ba­tum sa­hi­lin­də uzan­mış üç gö­zə­lin şək­li olan “Plyaj” pa­pi­ro­su qu­tu­su­nun kar­to­nu göz ox­şa­yır. Vost­ri­kov­la­rın san­dıq­ça­sı­na da, Fyo­dor ata­nın is­tə­yi­nə zidd ola­raq, şə­kil­lər ya­pış­dı­rıl­mış­dı, an­caq ora­da nə Bud­yon­nı, nə də Ba­tum gö­zəl­lə­ri var­dı. Ke­şiş ar­va­dı san­dıq­ça­nın bü­tün içə­ri­si­nə “1914-cü il mü­ha­ri­bə­si­nin sal­na­mə­si” jur­na­lın­dan kə­sil­miş fo­to­şə­kil­lər ya­pış­dır­mış­dı. Bu­ra­da “Pe­re­mış­lın alın­ma­sı” da, “Möv­qe­lər­də ki­çik rüt­bə­li­lə­rə is­ti ge­yim­lə­rin pay­lan­ma­sı” da və hə­lə nə qə­dər də baş­qa şey var­dı.
Fyo­dor ata üst­də olan ki­tab­la­rı: “Russ­ki pa­lom­nik” jur­na­lı­nın 1903-cü il komp­lek­ti­ni, çox qa­lın “Par­ça­lan­ma­nın ta­ri­xi”ni və cil­di­nə tüs­tü­lə­nən Ve­zu­vi­nin şək­li çə­kil­miş “Rus İta­li­ya­da” ki­tab­ça­sı­nı çı­xa­rıb, dö­şə­mə­yə qoy­du, əli­ni san­dıq­ça­nın lap di­bi­nə sa­la­raq, ar­va­dı­nın köh­nə, da­ğıl­mış ka­po­ru­nu34 dar­tıb çı­xart­dı. San­dıq­ça­dan qə­fil vu­ran naf­ta­lin qo­xu­sun­dan göz­lə­ri­ni qı­yan Fyo­dor ata kru­je­va­la­rı və ti­kiş­lə­ri qır­dı, pa­pa­ğın için­dən kə­tan­dan ti­kil­miş ağır kol­bas­ka35 çı­xart­dı. Kol­bas­ka­da Fyo­dor ata­nın kom­mer­si­ya fı­rıl­daq­la­rın­dan axı­ra qa­lan iyir­mi qı­zıl on­luq var idi.
O, əli­nin adə­ti hə­rə­kə­ti ilə əba­sı­nın ətə­yi­ni az­ca qal­dır­dı və kol­bas­ka­nı zo­laq­lı şal­va­rı­nın ci­bi­nə sox­du. Son­ra ka­mo­da ya­xın­laş­dı və kon­fet qu­tu­sun­dan üç­lük­lər­lə və beş­lik­lər­lə əl­li rubl çı­xart­dı. Qu­tu­da hə­lə iyir­mi rubl da qa­lır­dı.
—Tə­sər­rü­fa­ta ça­tar, — de­yə o, qət et­di.

IV fə­sil
UZAQ SƏ­YA­HƏT­LƏR PƏ­Rİ­Sİ

Ax­şam poçt qa­ta­rı­nın gəl­mə­yi­nə bir sa­at qal­mış, əy­nin­də di­zin­dən bir az aşa­ğı qı­sa­ca pal­to və əlin­də hör­mə zən­bil olan Fyo­dor ata qor­xa-qor­xa gi­riş qa­pı­la­rı­na göz ye­ti­rə­rək, kas­sa­ya növ­bə­yə dur­muş­du. O, qor­xur­du ki, ma­tuş­ka onun tə­ki­di­nin ək­si­nə ola­raq, onu ötür­mək üçün qa­çıb vağ­za­la gə­lər və o vaxt bu­fet­də otu­ran və ma­liy­yə agen­ti­ni pi­və­yə qo­naq edən lar­yok­çu Pru­sis onu ta­nı­yar. Fyo­dor ata bü­tün dün­ya əh­li­nin nə­zə­ri­ni cəlb edən zo­laq­lı şal­va­rı­na hey­rət və xə­ca­lət­lə ara­bir nə­zər sa­lır­dı.
Plas­kart­sız qa­ta­ra mi­nik, adə­tən, qal­ma­qal­lı olur­du.36 Zor­ba ki­sə­lə­rin ağır­lı­ğın­dan be­li bü­kül­müş sər­ni­şin­lər qa­ta­rın ba­şın­dan aya­ğı­na, aya­ğın­dan ba­şı­na qa­çır­dı­lar. Fyo­dor ata ka­rıx­mış hal­da ha­mı ilə bir­lik­də qa­çır­dı. Ha­mı ki­mi o da bə­ləd­çi­lər­lə yal­taq­ca­sı­na da­nı­şır­dı, ha­mı ki­mi o da qor­xur­du ki, kas­sir ona «səhv» bi­let ve­rib və yal­nız va­qo­na bu­ra­xı­lan­da o, adi ar­xa­yın­lı­ğa qa­yıt­dı və hət­ta şad­lan­dı da.
Pa­ro­voz tam səs­lə ba­ğır­dı və qa­tar Fyo­dor ata­nı mü­əm­ma­lı, la­kin gö­rü­nür ki, bö­yük qa­zanc vəd edən iş üçün na­mə­lum uzaq­la­ra apa­ra­raq yo­la düş­dü.
Də­mir­yol sa­hə­si37 qə­ri­bə şey­dir. Ən adi və­tən­daş ora­ya dü­şər­kən özün­də bir qə­dər yo­ru­cu­luq hiss edir və tez ya sər­ni­şi­nə, ya yü­ka­la­na, ya da bə­ləd­çi bri­qa­da­la­rı­nın və per­ron nə­za­rət­çi­lə­ri­nin hə­yat və xid­mət fəa­liy­yə­ti­ni po­zan sa­də­cə bi­let­siz bir əy­ya­şa çev­ri­lir.
Və­tən­da­şın di­le­tant­lıq­la vağ­zal və ya stan­si­ya ad­lan­dır­dı­ğı də­mir­yol sa­hə­si­nə düş­dü­yü an­dan onun hə­ya­tı kəs­kin də­yi­şir. O sa­at­da­ca ona tə­rəf, kök­sün­də ni­kel­li ni­şan olan ağ ön­lük­lü Yer­mak­lar-Ti­mo­fe­ye­viç­lər38 ça­pa­raq gə­lir­lər və lütf­kar­lıq­la ba­qa­jı qa­mar­la­yır­lar. Bu an­dan eti­ba­rən və­tən­daş ar­tıq özü özü­nə məx­sus de­yil­dir. O, sər­ni­şin­dir və sər­ni­şi­nin bü­tün və­zi­fə­lə­ri­ni ye­ri­nə ye­tir­mə­yə baş­la­yır. Bu və­zi­fə­lər çox mü­rək­kəb­dir, am­ma xoş­dur.
Sər­ni­şin lap çox ye­yir. Adi adam­lar ge­cə­lər ye­mir­lər, la­kin sər­ni­şin ge­cə də ye­yir. O, onun­çün əziz olan qı­zar­dıl­mış cü­cə, mə­də­yə zi­yan­lı olan bərk biş­miş yu­mur­ta və zey­tun ye­yir. Qa­tar strel­ka­dan ke­çən vaxt ya­taq yer­lə­rin­də­ki çox­lu çay­dan­lar cin­gil­də­yir və sər­ni­şin­lər tə­rə­fin­dən ayaq­la­rı kök­lü-kö­məc­li çı­xa­rıl­mış, qə­zet ka­ğı­zı­na bü­kül­müş cü­cə­lər tul­la­nır­lar.
La­kin sər­ni­şin­lər bun­la­rın heç bi­ri­ni hiss et­mir­lər. On­lar lə­ti­fə dı­nı­şır­lar. Mün­tə­zəm ola­raq, hər üç də­qi­qə­dən bir, bü­tün va­qon gül­mək­dən uğu­nur. Son­ra sa­kit­lik olur və mə­la­hət­li səs o bi­ri lə­ti­fə­ni da­nı­şır:
—Qo­ca yə­hu­di ölür­dü. Bu­ra­da ar­va­dı və uşaq­la­rı da­ya­nıb­lar. — “Mon­ya bu­ra­da­dı­r?” — de­yə yə­hu­di çə­tin­lik­lə so­ru­şur. — “Bu­ra­da­dır”. — “Bəs Bra­na xa­la gə­li­b?” — “Gə­lib”. “Bəs nə­nə ha­ra­da­dı­r? Mən onu gör­mü­rəm”. — “Bu­dur o, da­ya­nıb”. — “Bəs İsa­k?” — “İsak bu­ra­da­dır”, — “Bəs uşaq­la­r?” — “Bu­dur bü­tün uşaq­lar”. — “Bəs dü­kan­da kim qa­lı­b?!”
Hə­mən də­qi­qə­də­cə çay­dan­lar cin­gil­də­mə­yə baş­la­yır və çox güc­lü gü­lüş­dən na­ra­hat edil­miş cü­cə­lər yu­xa­rı rəf­lər­də uçur. La­kin sər­ni­şin­lər bu­nu hiss et­mir­lər. Hə­rə­nin ürə­yin­də çır­pı­na­raq, öz növ­bə­si­ni göz­lə­yən ən is­tək­li lə­ti­fə olur. Ye­ni da­nı­şan qon­şu­la­rı dir­sə­yi ilə itə­lə­yə­rək və “Bax, mə­nə isə da­nı­şıb­lar ki...” — de­yə yal­va­rır­ca­sı­na qış­qı­ra­raq, güc­lə diq­qə­ti özü­nə cəlb edir və baş­la­yır:
—Bir yə­hu­di evə gə­lir və ar­va­dı­nın ya­nın­da yat­ma­ğa uza­nır. Bir­dən o, eşi­dir ki, çar­pa­yı­nın al­tın­da kim isə qa­şı­nır. Yə­hu­di əli­ni çar­pa­yı­nın al­tı­na sal­la­yır və so­ru­şur: “Cek, sən­sə­n?” Cek isə onun əli­ni ya­la­yıb de­yir: “Mə­nəm”.
Sər­ni­şin­lər gül­mək­dən qəşş edir­lər. Qa­ran­lıq ge­cə çöl­lə­ri bü­rü­yür, pa­ro­vo­zun bo­ru­sun­dan oy­naq qı­ğıl­cım­lar uçub çı­xır və işıl­da­yan ya­şıl göz­lük­lü na­zik se­ma­for­lar qa­ta­rın üs­tün­dən ba­xa­raq, ya­nın­dan mün­tə­zəm su­rət­də ötüb ge­dir­lər.
Də­mir­yol sa­hə­si qə­ri­bə şey­dir! Öl­kə­nin hər ye­ri­nə uzun, ağır sü­rət qa­tar­la­rı şü­tü­yür. Hər yer­də yol açıq­dır. Hər tə­rəf­də ya­şıl işıq ya­nır — yol açıq­dır. Qütb eksp­res­si Mur­mans­ka tə­rəf qal­xır. “Bi­rin­ci—K” strel­ka­da be­li­ni əyə­rək və don­qar­la­na­raq, Kursk vağ­za­lın­dan çı­xıb, Tif­li­sə yol alır. Uzaq Şərq kur­ye­ri Bay­ka­lın ət­ra­fın­dan ke­çə­rək, tam sü­rət­lə Sa­kit okea­na ya­xın­la­şır.
Uzaq sə­ya­hət­lər pə­ri­si ada­mı yol­dan çı­xa­rır. Ar­tıq o, Fyo­dor ata­nı sa­kit qə­za mo­nas­tı­rın­dan qo­par­dı və kim bi­lir, han­sı qu­ber­ni­ya­ya at­dı. Ar­tıq keç­miş za­də­gan­lıq baş­çı­sı, in­di isə zaqs kar­gü­za­rı olan İp­po­lit Mat­ve­ye­viç Vo­rob­ya­ni­nov da lap içə­ri­sin­dən hə­yə­can­la­nıb və kim bi­lir nə fik­rə dü­şüb.
Adam­lar öl­kə­ni do­la­şır­lar. Bi­ri öz iş ye­rin­dən on min ki­lo­metr ara­lı­da özü­nə gö­zəl adax­lı ta­pır. O bi­ri sər­vət üçün poçt-te­leq­raf şö­bə­si­ni atır və uşaq­lıq edə­rək, Al­da­na39 qa­çır. Üçün­cü isə elə özü üçün ev­də­cə otu­rur, bö­yü­müş qrı­ja­sı­nı hə­vəs­lə sı­ğal­la­yır və qraf Sa­lia­sın,40 bir rubl əvə­zi­nə beş qə­pi­yə alın­mış əsər­lə­ri­ni oxu­yur.

Ta­but us­ta­sı Be­zen­çu­kun, təş­ki­li­ni lütf­kar­lıq­la öz üzə­ri­nə gö­tür­dü­yü dəf­nin ikin­ci gü­nü İp­po­lit Mat­ve­ye­viç işə yol­lan­dı və öh­də­si­nə dü­şən və­zi­fə­ni ye­ri­nə ye­ti­rə­rək, öz əli ilə əl­li doq­quz yaş­lı, ev sa­hi­bə­si, par­ti­ya­sız, N qə­za şə­hə­ri­nin sa­ki­ni, əs­lən Star­qo­rod za­də­gan­la­rın­dan olan Klav­di­ya İva­nov­na Pe­tu­xo­va­nın ölü­mü­nü qey­də al­dı. Son­ra İp­po­lit Mat­ve­ye­viç özü­nə qa­nu­ni iki­həf­tə­lik mə­zu­niy­yət gö­tür­dü, qırx bir ma­nat mə­zu­niy­yət pu­lu al­dı və iş yol­daş­la­rı ilə vi­da­la­şıb, evə yol­lan­dı. Yol­da o, ap­te­kə dön­dü.
Ailə üzv­lə­ri­nin və dost­la­rı­nın Li­pa ça­ğır­dıq­la­rı əc­za­çı Leo­pold Qri­qor­ye­viç, için­də zə­hər olan süd ban­ka­la­rı ilə əha­tə olun­muş hal­da qır­mı­zı lak­lı piş­tax­ta­nın ar­xa­sın­da dur­muş­du və brand­meys­te­rin bal­dı­zı­na “qa­ral­ma­ya və çi­lə qar­şı, də­ri­yə son də­rə­cə ağ­lıq ve­rən An­qo kre­mi”ni əsə­bi­lik­lə sa­tır­dı. Brand­meys­te­rin bal­dı­zı isə “qı­zı­lı rəng­li, ən­da­ma rə­van və tə­bi­ət­də alın­ma­sı müm­kün ol­ma­yan bir qa­ral­ma ve­rən Ra­şel pud­ra­sı” tə­ləb edir­di. Ap­tek­də isə qa­ral­ma­ya qar­şı yal­nız An­qo kre­mi var­dı və bir-bi­ri­nə bu qə­dər zidd olan ət­riy­yat mal­la­rı­nın mü­ba­ri­zə­si ya­rım sa­at çək­di. Axır ki, brand­meys­te­rin bal­dı­zı­na do­daq po­ma­da­sı, bir də sa­mo­var prin­si­pi ilə dü­zəl­dil­miş, am­ma za­hi­ri gö­rü­nüş­cə su­çi­lə­yə­nə ox­şa­yan ci­haz — klo­po­var41 sa­tan Li­pa qa­lib gəl­di.
—Nə is­tə­yir­di­ni­z?
—Saç üçün dər­man.
—Uzat­maq, məhv et­mək ya rəng­lə­mək üçü­n?
—Uzat­maq nə­di­r?! — İp­po­lit Mat­ve­ye­viç de­di. — Rəng­lə­mək üçün.
—Rəng­lə­mək üçün əla “Ti­ta­nik”42 dər­ma­nı var. Göm­rük­xa­na­dan alı­nıb. Qa­çaq mal­dır. Nə so­yuq, nə is­ti su ilə, nə sa­bun kö­pü­yü, nə də ke­ro­sin­lə yu­yul­mur. Ra­di­kal qa­ra rəng­dir. Ya­rım il­lik fla­kon üç rubl on iki qə­pik­dir. Yax­şı ta­nı­şım ki­mi töv­si­yə edi­rəm.
İp­po­lit Mat­ve­ye­viç “Ti­ta­nik”in kvad­rat şü­şə­si­ni əlin­də hər­lət­di, içi­ni çə­kə­rək, eti­ke­tə bax­dı və pu­lu piş­tax­ta­nın üs­tü­nə qoy­du.
İp­po­lit Mat­ve­ye­viç evə qa­yıt­dı və “Ti­ta­nik”lə ba­şı­nı və bığ­la­rı­nı ik­rah­la is­lat­ma­ğa baş­la­dı. Ota­ğı üfu­nət bü­rü­dü.
Na­har­dan son­ra üfu­nət iyi azal­dı, bığ­la­rı qu­ru­du, ya­pış­dı və on­la­rı yal­nız bö­yük çə­tin­lik­lə da­ra­maq olur­du. Ra­di­kal qa­ra rəng bir qə­dər ya­şı­lım­tıl ça­lar­lı ol­du, an­caq ikin­ci də­fə rəng­lə­mə­yə ar­tıq vaxt yox idi.
İp­po­lit Mat­ve­ye­viç bir gün əv­vəl tap­dı­ğı daş-qaş si­ya­hı­sı­nı qay­na­na­sı­nın müc­rü­sün­dən çı­xart­dı, əl­də olan bü­tün pul­la­rı say­dı, mən­zi­li bağ­la­dı, açar­la­rı dal ci­bin­də giz­lət­di, 7№-li sü­rət qa­ta­rı­na min­di və Star­qo­ro­da get­di.

İZAH­LAR

26Ma­tuş­ka – ana­can.
27“Dos­toy­no yest” – xris­ti­an­la­rın əsas iba­dət ayi­ni olan li­tur­gi­ya­nın Mər­yəm Ana­ya aid ən çox ya­yıl­mış dua­la­rın­dan bi­ri.
28 Dya­kon – aşa­ğı də­rə­cə­li ke­şiş.
29 Bit­ki – yum­ru kot­let, küf­tə.
30Po­jars­ki kot­le­ti – quş qiy­mə­sin­dən və çö­rək­dən ha­zır­la­nan ət xö­rə­yi.
31Mo­tor­suz, mo­tor­lu – o vaxt­kı qa­nun­ve­ri­ci­li­yə əsa­sən sə­nət­kar-kus­tar­lar hər han­sı bir mo­tor­dan, dəz­gah­dan is­ti­fa­də et­dik­lə­ri hal­da əla­və ver­gi ve­rir­di­lər.
32İs­la­hat­çı­la­ra tə­rəf keç­mə­yi qə­ra­ra al­mı­san... il­lü­zi­on­la­ra ge­dir­lər, ali­ment ve­rir­lər – rus pra­vos­lav kil­sə­si­nin 1900-cü il­lər­də for­ma­laş­mış li­be­ral-re­for­mist hə­rə­ka­tı­nın nü­ma­yən­də­lə­ri pat­ri­arx­la ix­ti­laf­da so­vet hö­ku­mə­ti­nin tə­rə­fi­ni sax­la­maq­la, ru­ha­ni­lik üçün qə­ba­hət sa­yı­lan il­lü­zi­on­la­ra – şou­la­ra ge­dir­di­lər və din xa­dim­lə­ri­nin bo­şan­ma­la­rı və ye­ni­dən ev­lən­mə­lə­ri ba­rə­də tə­ləb­lə­lə çı­xış edir­di­lər.
33Ör­dək­bu­run kar­tuz – yük­sək tə­pə­li və uzun gün­lük­lü pa­paq. Pa­pa­ğın be­lə ad­lan­dı­rıl­ma­sı, yə­qin ki, var­lı-hal­lı ör­dək ovu hə­vəs­kar­la­rı­nın gey­dik­lə­ri kas­ket­lər­lə - yün­gül pa­paq­lar­la ox­şar­lıq­dan irə­li gə­lir.
34Ka­por (holl. ka­per – pa­paq) – çə­nə al­tın­dan lent­lə bağ­la­nan, qu­laq­la­rı və bo­yu­nu ör­tən to­xun­ma qa­dın pa­pa­ğı.
35 Kol­bas­ka – si­lindr for­ma­lı uzun­sov ki­çik bağ­la­ma.
36Plas­kart­sız qa­tar – o vaxt­kı də­mir­yol bi­let­lə­rin­də yal­nız qa­ta­rın və va­qo­nun nöm­rə­si olur­du və bi­let­lər sər­ni­şin­lə­rin sa­yı­na gö­rə sa­tı­lır­dı. Hər bir sər­ni­şi­nin konk­ret ye­ri isə xü­su­si qəbz­də - plas­kart­da (alm. Platz­kar­te – yer bi­le­ti) gös­tə­ri­lir­di. Be­lə­lik­lə, yer­lər sər­ni­şin­lə­rin di­ri­baş­lı­ğın­dan və zi­rək­li­yin­dən ası­lı ola­raq tu­tu­lur­du və va­qo­na min­mə­nin də qal­ma­qal­lı ol­ma­sı bu­nun­la izah edi­lir.
37Də­mir­yol sa­hə­si, də­mir­yol ayir­ma sa­hə­si – də­mir yo­lu­nun ix­ti­ya­rın­da olan, ona bi­ti­şik əra­zi­lər­dən də­mir yo­lu bo­yu ay­rıl­mış sa­hə.
38Kök­sün­də ni­kel­li ni­şan olan Yer­mak­lar-Ti­mo­fe­ye­viç­lər – Yer­mak Ti­mo­fe­ye­viç (vəf. 1585), Si­bi­ri is­ti­la et­miş ka­zak dəs­tə­lə­ri­nin baş­çı­sı. Şə­kil­lər­də o, adə­tən, uzun saq­qal­lı, möh­kəm qədd-qa­mət­li, üzə­rin­də par­laq löv­hə olan də­mir ge­yim­də təs­vir edi­lir­di. 1920-ci il­lər­də vağ­zal ham­bal­la­rı­nın uni­for­ma­la­rı­nın va­cib de­tal­la­rın­dan bi­ri üzə­rin­də şəx­si nöm­rə və stan­si­ya nöm­rə­si həkk edil­miş me­tal döş ni­şa­nı idi.
39Al­da­na qa­çır – 1923-cü il­dən son­ra Si­bir­də, Al­dan ça­yı­nın höv­zə­sin­də­ki qı­zıl ya­ta­ğı­nın kəş­fiy­ya­tı­nın və is­tis­ma­rı­nın mə­su­liy­yət­ni öz üzə­ri­nə gö­tü­rən və qı­zı­lı döv­lət ida­rə­lə­ri­nə sa­tan qı­zı­la­xa­ran­lar apa­rır­dı­lar.
40Qraf Sa­li­as – rus ya­zı­çı­sı Y. A. Sa­li­as-de-Tur­ne­mir (1840-1908), çox­say­lı ma­cə­ra ro­man­la­rı­nın mü­əl­li­fi.
41 Klo­po­var – zə­hər­li qay­nar su ilə tax­ta­bi­ti qı­ran ci­haz.
42 Əla “Ti­ta­nik” dər­ma­nı – “əla dər­man” adı­nın özün­də is­teh­za­lı bir işa­rə var­dır: in­şa­sı 1911-ci il­də ba­şa çat­mış, dün­ya­da ən bö­yük he­sab edi­lən Bri­ta­ni­ya pa­ro­xo­du “Ti­ta­nik” 1912-ci il­də ays­berq­lə toq­qu­şa­raq bat­mış­dı.

"YER VƏ İNSAN" jurnalı № / 04/ MAY- İYUN