ENER­Jİ MƏN­BƏ­LƏ­Rİ VƏ ON­LAR­DAN İS­Tİ­FA­DƏ

İs­ra­fil Məm­mə­dov, Geo­loq

Dün­ya iq­ti­sa­diy­ya­tı­nın in­ki­şa­fı­nı şərt­lən­di­rən ən mü­hüm amil ya­na­caq-ener­ji komp­lek­si­dir. Dün­ya­nı çal­xa­la­yan, öl­kə­lə­ri lər­zə­yə sa­lan mü­ha­ri­bə­lər öl­kə­lə­rin bir-bi­ri­nə olan əra­zi id­dia­la­rın­dan da­ha çox məhz ener­ji mən­bə­lə­ri­nə sa­hib ol­maq məq­sə­di ilə ya­ra­nan mü­na­qi­şə­lər­dir.
Ənə­nə­vi mən­bə­lər bir qay­da ola­raq tə­bii ya­nar fay­da­lı qa­zın­tı­lar ( neft, qaz, kö­mür, bi­tum, as­fal­tit) he­sab olu­nur ki, bun­lar da ma­ye, qaz və bərk hal­da rast gə­li­nir­lər. Ka­us­to­bio­lit­lər ( bu ad bü­tün ya­nar fay­da­lı qa­zın­tı­la­rın or­qa­nik mən­şə­li ol­du­ğu­na bir işa­rə­dir) ümu­mi adı al­tın­da təs­nif olu­nan bu mad­də­lər­dən kö­mür, torf, ya­nar şist, as­fal­tit,ozo­ke­rit,pi­ro­bi­tum bərk, neft ma­ye və ya­nar qaz­lar qaz ha­lın­da rast gə­li­nir.
Neft qə­dim­dən is­ti­fa­də olu­nan ma­ye ya­na­caq­dır. Əsas is­teh­sal­çı­la­rı Ru­si­ya, Səu­diy­yə Ərə­bis­ta­nı, İran, İraq, Kü­veyt, Mek­si­ka kör­fə­zi öl­kə­lə­ri, Ve­ne­sue­la, həm­çi­nin Qə­tər, İorda­ni­ya, Qa­za­xıs­tan, Türk­mə­nis­tan, Azər­bay­can, Mər­kə­zi Af­ri­ka öl­kə­lə­ri (Qvi­ne­ya sa­hil­lə­ri və s.) və di­gər öl­kə­lər­dir. 2012-ci ilə olan mə­lu­ma­ta gö­rə dün­ya üz­rə neft eh­ti­ya­tı 257 mlrd. t ci­va­rın­da qiy­mət­lən­di­ri­lir. Bu eh­ti­ya­tın 17,9%-i Səu­diy­yə Ərə­bis­ta­nın­da ( 262,6 mlrd. bar­rel), 14,4 %-i Ve­ne­sue­la­da (211,2 mlrd. bar­rel), 4,1%-i Ru­si­ya­da (60 mlrd. bar­rel), 1,4%-i ABŞ-da (20 mlrd. bar­rel) və s. aş­kar edil­miş­dir. Ha­si­lat üz­rə li­der Sə­udy­yə Ərə­bis­ta­nı­dır – 10,5 mln. bar­rel\sut­ka. Ən bö­yük neft is­teh­lak­çı­sı ABŞ-dır – 19,2 mln. bar­rel\sut­ka. Ən çox neft id­xal edən öl­kə ABŞ-dır – 10,3 mln. bar­rel\sut­ka.
Qaz ha­si­la­tı il­dən ilə ge­niş­lən­mək­də­dir, neft­dən son­ra ən va­cib ener­ji mən­bə­yi ki­mi çox əhə­miy­yət­li­dir. İri ya­taq­la­rı Ru­si­ya­da, Türk­mə­nis­tan­da, İran­da­dır. Adə­tən neft ya­taq­la­rı yer­lə­şən və ya on­la­ra bi­ti­şik , ya­xud da ya­xın əra­zi­lər­də əmə­lə gə­lir.
Əsas daş kö­mür eh­ti­yat­la­rı Lo­ta­rin­gi­ya, Apen­nin ya­rı­ma­da­sı, Bö­yük Bri­ta­ni­ya, Çe­xi­ya, Bol­qa­rıs­tan, Ru­mıni­ya, Pol­şa, Uk­ray­na­da, və Ru­si­ya (Av­ro­pa), ABŞ (Ame­ri­ka), Qa­za­xıs­tan( Asi­ya) və s. öl­kə­lər­də cəm­lən­miş­dir. Qo­nur kö­mür, liq­nit, ya­nar şist eh­ti­yat­la­rı ABŞ, Ka­na­da, Pol­şa, Es­to­ni­ya, Fin­lan­di­ya, Tür­ki­yə ki­mi öl­kə­lər­də ya­yıl­mış­dır və is­ti­fa­də olun­maq­da­dır. Dün­ya­da kö­mür eh­ti­yat­la­rı­nın ümu­mi həc­mi 10 781 757 mln t ci­va­rın­da­dır.
Ənə­nə­vi ya­na­caq-ener­ji mən­bə­lə­ri tə­bii eh­ti­yat­la­ra söy­kə­nir. Sə­na­ye­nin yük­sə­lən xət­lə in­ki­şa­fı bu eh­ti­ya­tın sü­rət­li is­ra­fı­na, bu da öz növ­bə­sin­də onun tü­kən­mə­si­nə sə­bəb ola bi­lər. Məhz bu sə­bəb­dən al­ter­na­tiv ener­ji mən­bə­lə­ri ax­ta­rı­şı­na diq­qət art­maq­da­dır. Ter­mal su­lar (dün­ya­nın bir sı­ra öl­kə­lə­rin­də isi­dil­mə sis­tem­lə­rin­də, il­bo­yu kənd tə­sər­rü­fa­tı mal­la­rı, mey­və tə­rə­vəz təc­hi­za­tın­da mü­vəf­fə­qiy­yət­lə is­ti­fa­də olu­nur), gü­nəş və kü­lək , atom ener­ji­si, bi­oe­ner­ji eh­ti­yat­la­rı (bu­ra kənd tə­sər­rü­fa­tı top­lan­tı­la­rı, bit­ki xam­mal­la­rı, o cüm­lə­dən raps, ev­ka­lipt ki­mi tez­ye­ti­şən bit­ki­lər, şə­kər qa­mı­şı və qar­ğı­da­lı qa­lıq­la­rı, püs­tə və di­gər mey­və­lə­rin qa­lıq­la­rı) be­lə mən­bə­lər sa­yı­lır. İq­lim şə­rai­tin­dən, ha­be­lə el­mi-tex­ni­ki tə­rəq­qi­nin son nai­liy­yət­lə­rin­dən sə­mə­rə­li və sə­riş­tə­li is­ti­fa­də bu is­ti­qa­mət­də fay­da­lı nə­ti­cə­lər əl­də olun­ma­sı­na sə­bəb ola bi­lər. Ümu­miy­yət­lə, bü­tün ener­ji mən­bə­lə­ri bər­pa olu­nan və bər­pa olun­ma­yan ol­maq­la iki sin­fə bö­lü­nür, bər­pa olu­nan mən­bə­lə­rin ro­lu sü­rət­lə art­maq­da­dır.
Dün­ya­nın ener­ji təc­hi­za­tı­nın çox­şa­xə­li həll yol­la­rın­dan bi­ri də qey­ri-ənə­nə­vi neft və qaz eh­ti­yat­la­rı­nın mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si, is­ti­fa­də olun­ma­sı­dır.
Şist nef­ti və ya şist qa­zı ter­mi­ni bu tip ya­na­ca­ğın ilk də­fə ya­nar şist­lər­dən alın­ma­sı ilə əla­qə­dar­dır. Son­ra­lar “neft­li qum­lar” və ya “ ağır, bi­tum­lu neft” ter­mi­ni də iş­lə­di­lir və bu ter­min da­ha əha­tə­li he­sab olu­nur. Ke­ro­gen - üz­vi bir­ləş­mə­lər yı­ğın­tı­sı - il­kin mən­bə sa­yı­lır. ABŞ-da neft ha­si­la­tı­nın 16%-i qey­ri-ənə­nə­vi nef­tin üzə­ri­nə dü­şür.
Dün­ya­da şist nef­ti eh­ti­ya­tı ənə­nə­vi neft­dən 4 də­fə çox­dur. Ha­zır­da ABŞ və Ka­na­da bir­lik­də sut­ka­da 22,5 mln. bar­rel neft ha­sil et­mək gü­cün­də­dir. 2011-ci il­də Te­xas­da şist nef­ti­nin 1 bar­re­li­nin 6-9 dol­la­ra ba­şa gə­lə­cə­yi plan­laş­dı­rı­lır­dı. Səu­diy­yə Ərə­bis­ta­nın­da ənə­nə­vi nef­tin 1 bar­re­li 7 dol­la­ra, Si­bir­də 18-22 dol­la­ra ba­şa gə­lir. ABŞ-da 2005-ci il­dən şist nef­ti­nin ha­si­la­tı­na baş­la­nıb. Dün­ya­da şist nef­ti­nin proq­noz re­sur­su 3 tril­yon bar­rel ci­va­rın­da­dır, hal­bu­ki ənə­nə­vi neft eh­ti­ya­tı hal ha­zır­da 1,3 tril­yon bar­rel təş­kil edir. Şist nef­ti ya­taq­la­rı­nın kəş­fiy­ya­tı asan­dır və ilk vaxt­lar da­ha çox neft ve­rir.
Ame­ri­ka­da şist nef­ti ilə məş­ğul olan şir­kət­lər: Apac­he­Corp, Oc­ci­den­tal­Pet­ro­le­um və s ki­mi nə­həng şir­kət­lər­dir.
Şist nef­ti­nin hid­ro­par­ça­la­ma üsu­lu ilə çı­xa­rıl­ma­sı ilə məş­ğul olan şir­kət­lər: Hal­li­bur­ton, Schlum­ber­ger, BJ Ser­vi­ces ki­mi şir­kət­lər­dir..
Şist nef­ti az sıx­lıq­lı və az­mə­sa­mə­li sü­xur lay­la­rın­da top­la­nan neft­dir, bu neft xü­su­si tex­no­lo­gi­ya­la­rın tət­bi­qi - ho­ri­zon­tal qaz­ma və hid­ro­par­ça­la­ma yo­lu ilə alı­nır. Əsas mən­bə­yi ke­ro­gen­dir. Ke­ro­gen yük­sək qət­ran çı­xı­mı­na ma­lik or­qa­nik mad­də­lə­rin top­lan­tı­sı­dır.
Dün­ya miq­ya­sın­da apa­rıl­mış təd­qi­qat iş­lə­ri nə­ti­cə­sin­də şist nef­ti və ya qa­zı­nın ax­ta­rı­şın­da aşa­ğı­da­kı amil­lər top­lu­su əsas gö­tü­rü­lür:
Ge­ne­tik – Mə­lum ol­du­ğu ki­mi neft və ya qa­zın əmə­lə gəl­mə­sin­də iki əsas is­ti­qa­mət diq­qət mər­kə­zin­də­dir: bio­lo­ji və mi­ne­ral (man­ti­ya mən­şə­li). Şist nef­ti ən müx­tə­lif sü­xur komp­leks­lə­rin­də rast gəl­di­yin­dən son vaxt­lar onun man­ti­ya mən­şə­li ol­du­ğu­nu he­sab edən­lər da­ha çox­dur.
Stra­tiq­ra­fik – şist nef­ti və ya qa­zı konk­ret stra­tiq­ra­fik sə­viy­yə­yə aid de­yil­dir. Ən qə­dim yaş­lı sü­xur­lar­dan baş­la­ya­raq neo­gen yaş­lı sü­xur­la­ra qə­dər ge­niş dia­pa­zon­da rast gə­li­nir.
Li­to­lo­ji – qey­ri- ənə­nə­vi neft bir qay­da ola­raq da­ha az nü­fu­zet­mə­yə ma­lik olan sü­xur­lar­da yer­lə­şir
Qum­lu – gil­li sü­xur­lar­da, olis­tost­rom­lar­da, si­lis­li kar­bo­nat­lar­da, bi­tum­lu şist­lər­də, duz­lu sü­xur­lar­da, gil­lər­də, me­ta­mor­fik və maq­ma­tik sü­xur­lar­da, hət­ta kim­ber­lit bo­ru­la­rın­da, fi­liz ya­taq­la­rı yer­lə­şən sü­xur komp­leks­lə­rin­də, bir söz­lə üz­vi bir­ləş­mə top­lan­tı­la­rı rast gə­lən hər yer­də tə­sa­düf et­mək müm­kün­dür. Bu­ra­da əsas gös­tə­ri­ci üz­vi bir­ləş­mə­lə­rin miq­da­rı­nın 15-20% və da­ha yük­sək ol­ma­sı­dır.
Tek­to­nik– iri qı­rıl­ma­la­ra söy­kə­nən, bir-bi­ri ilə ge­ne­tik və bir­ba­şa əla­qə­si olan çat sis­tem­lə­ri, ki­çik həcm­li çox­say­lı tə­lə­lər – boş­luq­lar nef­tin miq­ra­si­ya­sı, top­lan­ma­sı üçün əl­ve­riş­li mə­kan sa­yı­lır
Struk­tur – qey­ri - ənə­nə­vi neft ax­ta­rı­şın­da ənə­nə­vi ax­ta­rış üsu­lu, yə­ni mü­va­fiq an­tik­li­nal qı­rı­şıq­lıq for­ma­la­rı ax­tar­maq bir o qə­dər də ef­fekt­li ol­mur. Qey­ri - ənə­nə­vi neft ax­ta­rı­şı mo­nok­li­nal­lar­da, çat - da­mar sis­tem­lə­rin­də, çər­tik tə­lə­lər­də, lay - bas­ma his­sə struk­tur­la­rın­da apa­rı­lır.
Qaf­qaz­da şist nef­ti üçün ən po­ten­si­al stra­tiq­ra­fik va­hid may­kop çö­kün­tü­lə­ri­dir. Şi­ma­li Qaf­qaz­da (Ru­si­ya) 25 ya­ta­ğa aid olan 50 neft zo­na­sı aş­kar edil­miş­dir. Adə­tən May­kop çö­kün­tü­lə­rin­də neft qey­ri-ənə­nə­vi “tə­lə”lər­də yer­lə­şir. Ənə­nə­vi an­tik­li­nal tə­lə­lər­lə (dün­ya­da neft be­lə struk­tur­lar­dan çı­xa­rı­lır) bə­ra­bər bu­ra­da neft kli­no­morf, olis­to­lit, çat-da­mar, çər­tik ki­mi struk­tur­lar­da yer­lə­şir. Məhz bu ge­ne­tik tip­lər­lə əla­qə­dar olan spe­si­fik geo­lo­ji qu­ru­lu­şa ma­lik neft yı­ğım­la­rı qey­ri-ənə­nə­vi he­sab olu­nur­lar. Yə­ni şist nef­ti ənə­nə­vi neft­lə ey­ni kim­yə­vi tər­ki­bə ma­lik ola­raq top­lan­ma şə­rai­ti­nə və ha­si­lat xü­su­siy­yə­ti­nə gö­rə fərq­lə­nir. La­kin elə Ru­si­ya­da da me­zo­zoy çö­kün­tü­lə­rin­də ənə­nə­vi neft ax­ta­rıl­dı­ğın­dan da­ha ca­van may­kop yaş­lı sü­xur­la­ra ye­tə­rin­cə diq­qət ay­rıl­mır­dı, neft­lə zən­gin sü­xur­lar sı­naq­laş­dı­rıl­mır, nü­mu­nə­lər alın­mır, hət­ta neft ol­duq­da be­lə bu tə­sa­düf sa­yı­lır­dı. Əsas diq­qət qa­lın qum­da­şı kol­lek­tor­la­rı­na ay­rı­lır­dı.
May­kop çö­kün­tü­lə­ri­nin Azər­bay­can­da ya­yıl­ma coğ­ra­fi­ya­sı ge­niş­dir. Qu­sar-Də­və­çi, Şa­ma­xı-Qo­bus­tan, Kür dü­zən­li­yi, Lən­kə­ran əra­zi­sin­də bu sü­xur komp­leks­lə­ri­nə rast gə­li­nir. Qeyd olun­ma­lı­dır ki, li­to­lo­ji cə­hət­dən olis­to­lit, ko­bud qı­rın­tı­lı sü­xur­lar, konq­lo­mer­qat­lar təx­mi­nən ey­ni mə­na­nı da­şı­ya­raq müx­tə­lif öl­çü­lü və tər­kib­li, rən­ga­rəng sü­xur yı­ğıl­ma­la­rı de­mək­dir. Şi­mal və Cə­nub Qaf­qa­zın geo­lo­ji qu­ru­lu­şu­nun ox­şar­lı­ğı əv­vəl­lər­dən də mə­lum­dur. La­kin ey­ni sü­xur komp­lek­si­nin Ru­si­ya­da və Azər­bay­can­da müx­tə­lif ad­lan­dı­rıl­ma­sı o za­man­lar bu komp­lek­sin xam­mal ba­xı­mın­dan diq­qə­ti cəlb et­mə­mə­si ilə bağ­lı ola bi­lər.
Be­lə­lik­lə, bu sü­xur qur­şa­ğı Ki­çik Qaf­qaz­da onun şi­mal ya­ma­cın­da Tər­tər­çay­dan qər­bə doğ­ru Gən­cə­ça­ya qə­dər,Bö­yük Qaf­qaz­da onun şi­mal-şərq və cə­nub ətək­lə­rin­də Sa­mur­çay­dan Gir­diman­ça­ya qə­dər(bu­ra­ya Ab­şe­ron ya­rı­ma­da­sı da da­xil­dir) və Lən­kə­ran­da (bu­ra­da çı­xış­lar zə­if­dir) iz­lə­nil­miş­dir. Ay­rı-ay­rı vaxt­lar­da bu sa­hə­lər­də li­to­lo­ji va­hid­lər əsas gö­tü­rü­lə­rək neft ax­ta­rı­şı­na cəhd edil­miş­dir və ki­çik uğur­lar qa­za­nıl­mış­dır. La­kin zən­nim­cə, klas­sik neft ax­ta­rı­şı me­tod­la­rı tət­biq olun­du­ğun­dan (xü­su­si­lə struk­tur ami­li) bu cəhd­lər uğur­suz ol­muş­dur.
Ru­si­ya­da bu sa­hə­nin pers­pek­tiv­lə­ri­ni tək­zib edən mə­qa­lə­lə­rin ya­zıl­ma­sı Av­ro­pa­da Ru­si­ya­nın neft-qaz he­ge­mon­lu­ğu­nun ba­şa ça­ta­ca­ğı qor­xu­su ilə əla­qə­dar olar.
Ya­nar şist­lər Uk­ray­na­da, Pri­bal­ti­ka­da, Ru­si­ya­da, Qər­bi Av­ro­pa öl­kə­lə­rin­də, Azər­bay­ca­nın şər­qin­də ge­niş ya­yıl­mış­dır və ki­fa­yət qə­dər öy­rə­nil­mə­miş­dir, bu bərk ya­nar fay­da­lı qa­zın­tı­nın şist nef­ti və qa­zı alın­ma­sı üçün mü­hüm xam­mal mən­bə­yi ro­lu oy­na­dı­ğı­nı nə­zə­rə ala­raq onun re­surs­la­rı­nın də­qiq­ləş­di­ril­mə­si­nə eh­ti­yac var­dır. Azər­bay­can­da ya­nar şist­lə­rin hə­lə­lik yal­nız 30-a ya­xın ya­taq, tə­za­hür, sa­hə və top­lan­tı­sı aş­kar edil­miş­dir ki, on­lar­dan da yal­nız bir ne­çə­si (Cən­gi, Di­yal­lı, Qu­ba) qis­mən öy­rə­nil­miş­dir. Bu is­ti­qa­mət­də təd­qi­qat­la­ra eh­ti­yac Qey­ri-ənə­nə­vi neft mən­bə­lə­ri ki­mi Azər­bay­can­da ya­yıl­mış və ye­tə­rin­cə öy­rə­nil­mə­miş as­fal­tit­lə­rin, bi­tum­la­rın, bi­tum­da­şı­yan sü­xur­la­rın, qo­nur kö­mü­rün da təd­qiq edil­mə­si məq­sə­də­uy­ğun­dur.
Bu­nun­la bir­lik­də qeyd et­mək la­zım­dır ki, hə­lə­lik yer tə­kin­dən şist nef­ti və qa­zı­nın mü­kəm­məl , eko­lo­ji tə­miz üsul­la ha­si­lat tex­no­lo­gi­ya­sı iş­lə­nil­mə­miş­dir və ha­si­lat mü­əy­yən eko­lo­ji prob­lem­lər ya­ra­da bi­lər. Ha­zır­da ən va­cib mə­sə­lə eko­lo­ji ta­raz­lı­ğı poz­ma­dan is­teh­sa­la­tın təş­ki­li­dir. Da­ha sə­mə­rə­li və ef­fekt­li ha­si­lat yo­lu ta­pıl­maq­la gə­lə­cək­də yük­sək po­ten­sia­lı olan bu sa­hə­nin güc­lü in­ki­şa­fı­na bö­yük tə­kan ve­ri­lə­cək.
Azər­bay­can is­tər ye­ral­tı və ye­rüs­tü tə­bii sər­vət­lə­rin, is­tər coğ­ra­fi yer­ləş­mə­si, is­tər­sə də iq­lim, land­şaft ba­xı­mın­dan çox uni­kal möv­qe­də yer­lə­şir. Bu­ra­da möv­cud şə­ra­it­dən tə­sər­rü­fat­çı­lıq­da is­ti­fa­də et­mək­lə dai­mi ener­ji təh­lü­kə­siz­li­yi­ni tə­min et­mək, dün­ya­da tez-tez baş ve­rən ka­tak­lizm­lər­dən qaç­maq müm­kün­dür. Bu­nun üçün öl­kə­nin in­ki­şaf stra­te­gi­ya­sın­da hər bir de­ta­lın ,xü­su­si­lə ener­ji növ­lə­rin­dən is­ti­fa­də­nin də­qiq­lik­lə nə­zə­rə alın­ma­sı va­cib­dir.

 "YER VƏ İNSAN" jurnalı № / 04/ MAY- İYUN